«dewletî danpêdanenraw(Unrecognized States) xakî eu nîştmaneye ke serbexoyî emrî waqîî be desthênawe، belam hêşta neytwanîwe danpêdananî nêwdewletî wek dewletêkî serbexo bedest bhênêt، emeş haletêkî taybetî le nêw sîstmî nêwdewletîda bo serwerîî dewlet drust dekat، le hemankatda em core halete le naw çwarçêwey syasetî teqlîdda corêk le tehedda bo syasetsazan û ekadîmîstekan drust dekat، herwek leser prsî serbexoyî kosovo berdewam munaqeşey hemecor dekra، em barudoxe taybete komelêk prsyarî grngî le syasetî êstay nêwdewletî drustkrduwe ke brîtîn le:
1. aya dewletî danpêdanenraw çon wek dewletêkî xawen serwerî mamele legel sîstmî nêwdewletî dekat؟
2. lehaletêkda eger danpêdananî nêwdewletî bûnî nebû، çon eu kyane syasîye dîfaktoye pere be xoy dedat؟
3. aya haletî dewletî danpêdanenraw، şêwazêkî tazey dewlete le cîhanda drust debêt، yan em halete dewletêke le çawerwanî serwerîda- State in waiting؟
4. aya ç stratîjyetêk bo mamelekrdn legel dewletî danpêdanenraw lebare û aya dabeşkrdnî serwerî û mafî xoberêwebrdn debête çareser؟ yan pêwîstî be dahênanêkî stratîjî heye؟
dyare heta êstaş corêk le temumj û alozî leser çemkî serwerî bo haletî dewletî danpêdanraw heye، belam wek stîfn krasner amajey pêkrduwe، serwerî be çwar pêwane mameley legel dekrêt ke brîtîn le: (pênasey wîstfalya، serwerîî nawxoyî nîştmanî، pêkewe grêdraw Interdependence، şerîyetî nêwdewletî)، belam heta êsta zorbey ewaney kar leser prsî serwerîî deken، tenya pşt be pênasey wîstfalya û şerîyetî nêwdewletî debestn، belam ke dêne ser dewletî danpêdanenraw û prsî serwerîî، ewa hest dekeyn leser çemkî nawxoyî nîştmanî corêk le şlejan û dûruuyî heye û manayekî dîkeyan bem çemke bexşîwe، belam bo çareserkrdnî prsî dewletî danpêdanenraw، debêt hengawekan le pştgîrîkrdnî serwerîî nawxoyî nîştmanîyewe destpêbkat bo euey şan be şanî eme şerîyetî nêwdewletî bdrête serwerîî eu kyane syasîye.»
nîna kaspersn – garîs stanfîld
ktêbî: dewletî danpêdanenraw le sîstmî nêwdewletîda



eu kêşaney be bê bûnî serwerîî
çareseryan mehal debêt
herdû profîsor camîs hoper û pawl wlyamz le ktêbî (bedesthênanî serwerîî – Earned Sovereignty) bas lewe deken ke le êsta zyatr le 50 kêşey neteweyî çaresernekraw heye û bnemay hemû em kêşaneş serwerîye (sovereignty-based conflicts)، em kêşane bûnete hokarî euey sêyekî eu rêkxrawaney ke le êstada leser astî neteweyekgrtuwekan be tîrorîst le qelem drawn، pêwendîdarn be kêşey serwerîî û mafî çarenûsewe، boye heta êsta tenya rêge bo çareserkrdnî em kêşane leser astî nêwdewletî peyweste bewey aya komelgey nêwdewletî detwanêt dan be serwerîî eu netewaneda bnêt، bo euey kêşeke kotayî bêt û serçawey tundutîjî nemênêt؟ dyare heta êsta û leber euey dewletan cext leser ewe dekenewe serwerîî dewlet - Sovereignty first pêş hemû ştêkî dîke، leberamberîşda bzave neteweyî û nîştmanîyekan cext leser ewe dekenewe mafî çarenûs – Self-determination ، ewa wek debînîn lebrî euey kêşeke çareser bkrêt، dewlet lejêr çetrî sewerîda bewmanayeî eu mafey heye hêz bekarbhênêt bo berperçdanewey eu hereşe nawxoyî û derekîyaney hereşe le yekparçeyî xakekey dekat، çendîn jînosayd û komelkujî djî eu netewaney pyade krduwe ke le çwarçêwey eu dewleteda dejîn، herwek çon rjêmî pêşuuy êraq (sedam husên) be çendîn şêwey enfal û kîmyabaran komelkujî djî kurdstan pyadekrd، herweha êstaş ke be hîsab le êraqêkî nwêda dejîn، gwêman lêbuwe ke çon nurî malîkî serok wezîranî pêşuuy êraq be raşkawî pêş hatnî da'ş raygeyanduwe: (ba frokekanî F16 bgate destman، eukat dezanîn çon mamele legel herêmî kurdstan dekeyn.) emeş manay eweye leber euey kêşey kurd begştî û le êraqda betaybetî her leseretawe kêşeyek buwe leser bnemay nebûnî serwerîî، ewa çend hkumetekan le êraqda bgorên، ke hate ser prsî serwerîî kurdstan، hîç hkumetêkyan beramber be kurdstan cyawazî nebuwe.

leberamber em reftare drndananey nawend ke beramber kurdstan pyadey krduwe، dyare bzavî rzgarîxwazî kurdstanîş be pşt bestn be mafî çarenûs wek mafêkî reway gelî kurdstan û pesendkrawî naw paktî neteweyekgrtuwekan destî dawete xebatî çekdarî bo bergrîkrdn le maf û kerametî neteweyî kurdstan، belam wek bînîman heta yek dû salî rabrdûş hemû eu layene syasîyaney le pênawî bergrîkrdn le kurdstan xebatî çekdarîyan krdbû، le naw lîstî tîrorda le wezaretî derewey emrîka nawyan tomar krabû، her leber emeş bû serok barzanî le salanî rabrdûda، dawetêkî fermîî hkumetî emrîka retkrdewe û daway krd heta nawî (partî dîmukratî kurdstan û yekêtî nîştmanî kurdstan) le lîstî tîror dernehêndrêt، ewa amadenabêt serdanî emrîka bkat û bemeş nawî herdû hzbeke le lîstî tîror hênrane derewe.

dyare wek profîsor stîfn krasner sebaret be çemkî sewerîî dewlet amajey pêkrduwe، heta êsta sebaret be çemkî serwerîî û mamelekrdn legel keysî dewletî danpêdanenrawda corêk le şlejan û dûruuyî û tênegeyştn heye، emeş bew manayeî komelgey nêwdewletî geyştote eu qenaetey eu core kêşaney wek (kurdstan، kosovo، bosnya، montînîgro، teymurî rojhelat، açê، felestîn û .. htd) be bê dozînewey rêgeçareyek bo pêdanî serwerîî çareser nakrên، leberamberîşda core îşkalyetêkîş leser mafî çarenûs le çwarçêwey pênasey teqlîdî serwerîî dewlet ( pênasey wîstfalya û şerîyetî nêwdewletî) bûnî heye، boye trsî ewe heye ke drustbûnî dewletî tazey xawen serwerîî، bbête hokarî euey sîstmî asayşî îqlîmî û nêwdewletî zyatr aloz bêt û bkewête ber metrsîî zyatr.

belam rewtî rûdawekan û alozbûnî barudoxî cîhan û manewey eu dewlete danpêdanenrawane wek haletêkî taybetî û seyrkrdnî çareserkrdnî kêşekanyan wek çareserêkî mehal، xerîke gorankarî gewre leser astî syasetî nêwdewletî rûdedat û degene eu qenaetey bebê pêdanî serwerîî eu kêşane çareser nakrên، boye le êstada beduay eweda degerên çon mîkanîzmêk bdoznewe bo euey be pêdanî serwerîî eu haletane çareser bkrêt. bo emeş êsta leser astî encumenî pêwendîyekanî derewey emrîka xerîkî darştnî stratîjyetêkn bo çonyetî mamelekrdn legel prsî mafî çarenûs û serwerîî dewlet، emeş le myaney pêdanî serwerîî bo çareserkrdnî kêşekan.
profîsor pawl wlyamz ke legel profîsor camîs hoper xawenî ktêbî (bedesthênanî serwerîî)ـe le martî 2016 danîştnêkî gwêgrtnî le encumenî pêwendîyekanî derewey kongrês bo rêkxra، bo euey em encumene leber roşnayî ezmûnî profîsor wlyamz bernameyek dabrêjît bo dozînewey rêgeyek bo çonyetî mamelekrdn legel mafî çarenûs û serwerîî dewlet، le çwarçêwey pêdanî serwerîyewe.

em werçerxane leser astî bîrkrdnewe manay eweye xerîke hemû komelgey nêwdewletî degene eu rastîyeî ke eu kêşaney le bneretda leser prsî serwerîî drust bûn، tenya be pêdanî serwerîî çareser dekrên، belam mîkanîzmî pêdanî serwerîî debêt be ser çend qonaxêkda dabeş bkrêt û eu kyane syasîyeî le êstada be dewletî danpêdanenraw nawdebrêt، debêt bîselmênêt ke eu dewlete danpêdanenrawe debête dewletêkî danpêdanrawî xawen serwerîî û danpêdanrawî nêwdewletî، eger twanî mercekanî dewletî hawçerx pîşanî komelgey nêwdewletî bdat.
qonaxekanî pêdanî serwerîî w
damalînî pîrozîî snûrekan
qonaxbendî serwerîî bo çareserkrdnî kêşe neteweyyekan û haletî taybetî dewletî danpêdanenraw، eu amanceye ke komelgey nêwdewletî amadeye dewletî taze wek endamî rêkxrawî gştî neteweyekgrtuwekan pesend bkat، be mercê eu dewlete danpêdanenrawe bo cîhanî bselmênêt dewletêkî hawçerx debêt û amadeye hemû pabendbûnekanî dewletî hawçerx bo (rêzgrtn le aştî û asayşî cîhanî، djayetîkrdnî tîror û nehêştnî tundutîjî، rêzgrtnî mafekanî mrov û pêkewejyan û perepêdanî dîmukratî) cêbecê bkat. sebaret bem layene profîsor wlyamz le ktêbekeyda amajey bewe krduwe، qonaxbendî pêdanî serwerîî be dewletî felestîn taqîkrayewe bo çareserkrdnî kêşey felestîn - îsraîl، yekêk lew mercaney lew proseyeda bo layenî felestînî krabuwe merc، ewe bû ke deselatî nîştmanîî felestîn debêt damezrawekanî xoy bunyad bnêt û tundutîjî bnbr bkat، belam ke lem merceda deselatî nîştmanîî felestîn serkewtû nebû، ewa proseke helpesêra û dewletî felestîn neytwanî serwerîî tewau bedest bhênêt.

kewate em arasteye pêman delêt، raste cîhan geyştote qenaet ke eu kêşaney pêwendî be serwerîyewe heye tenya be pêdanî serwerîî çareser dekrên، belam metrsîî cîhan û komelgey nêwdewletî eweye، eger be pêdanî serwerîî kêşeke çareserkra، aya eu dewlete tazeyeî debête xawenî serwerîî û danpêdananî nêwdewletî، çon mamele legel sîstmî cîhanî dekat؟ aya wek montînîgro debête endamî yekêtî eurupa، yan wek felestîn rêkxrawêkî wek hemasî têda drust debêt û debête hereşeyekî cddî leser seqamgîrî û asayşî nawçeke û wlatanî dewruberî؟ welamî em prsyare le mîkanîzmî çonyetî pêdanî sewerîî welamdrawetewe.

mîkanîzmî pêdanî serwerîî
bo çareserkrdnî kêşe neteweyyekan
mîkanîzmî pêdanî serwerîî، yan drustkrdnî prdêk bo prkrdnewey kelênî nêwan serwerîî dewlet û mafî çarey xonûsîn، wate danpêdanan bew rastîyeî ke bebê çareserkrdnî kêşey serwerîî eu kêşane çareser nakrêt، belam grnge pêdanî serwerîî bo çareserkrdnî kêşey neteweyek، kotayîhênanî kêşeke bêt، nek bbête serçawey kêşeyekî dîke، lemeş zyatr mîkanîzmî pêdanî serwerîî wate، taqîkrdnewey eu neteweyeî mebestêtî bgate serwerîî tewau le çwarçêwey dewletêkî serbexoy danpêdanrawî nêwdewletî، bewey çon mamele legel eu serwerîye dekat û arastey dewlete tazeke berew kwêyewe deçêt؟ lem boçûnewe ewe dexwênînewe، raste êsta le cîhanda zyatr le 50 kêşe heye ke tenya leser bnemay pêdanî serwerîî çareser dekrên، belam merc nîye hemû ewaney kêşey serwerîyan heye le prosey wergrtnî serwerîda serkewtûbn، herwek çon deselatî nîştmanîî felestîn serkewtû nebû.
bo taqîkrdnewey eu netewaney kêşekanyan be pêdanî serwerîî çareser dekrêt، herdû profîsor wlyamz û hoper le ktêbî ( pêdanî serwerîî) mîkanîzmekeyan be ser dû qonaxda dabeş krduwe ke heryek lew dû qonaxe sê tuxm le xoyan degrn û le qonaxî yekemda tuxmî serekîn û le qonaxî duwemda sê tuxmî arezûmendanen، dyare mebest le tuxmî arezûmendane bew manaye nîye ke cêbecêkrdnyan grng nîn، belku bew manaye çend zûtr eu tuxme arezûmendanane cêbecê bkrên، hêndey dîke zûtr eu neteweye degate duayîn qonaxî bedesthênanî serwerîî û bryardan leser rîfrandom le dewletêkî xawen serwerîî tewau . lêreda leser qonaxeke helweste dekeyn:

1. tuxme serekîyekanî pêdanî serwerîî
grngtrîn werçerxan lemyaney em qonaxeda tîkelkrdnî serwerîye wek çareserkrdnî kêşeke û brîtîn le:
dabeşkrdnî serwerîî – Shared Sovereignty، em tuxme be tuxmî serekî û gewherî le prosey pêdanî serwerîî bo hemû eu keysaney hewlî çareserkrdnî dedrêt. lêreda eger sernc le çemkî (dabeşkrdnî serwerîî) bdeyn، eu werçerxane hest pêdekeyn ke tenya 10-12 sal pêş êsta çemkî (dabeşkrdnî deselatekan) leçwarçêwey dewletêkî fîdralîda bo çareserkrdnî kêşekan penay bo debra، belam katêk em çemke degorêt bo (dabeşkrdnî serwerîî) manay eweye dewletî fîdralî (wek ezmûnî nêwan êraq û kurdstan) çareserî kêşekan nakat، belku kêşekan aloztr dekat، boye debêt pena bbrêt bo (dabeşkrdnî serwerîî) emeş wek hengawhelgrtn bo euey dewletêkî taze drust bêt ke nawî kurdstane، bo emeş debêt eu kyane syasîyeî bote dewletî danpêdanenraw (wek haletî êstay kurdstan) be hawbeşî legel dewletî êraq deselatî serwerîî beser eu nawçane pyadebken ke leber destî her layekyane، le haletêkda eger kêşeke pêwîstî be pêdanî serwerîî bû bo çareserkrdnî û eu neteweye xawenî kyanêkî syasî euto nebû ke serwerîî legel beş bkrêt، ewa komelgey nêwdewletî deselateke legel dewleteke beş dekat û eu beşe lelayen komelgey nêwdewletîyewe deselatî serwerîî tyaîda pyadekrêt، emeş wek haletî kosovo ke wek dewlet danîşî pêdanrabû، belam komelgey nêwdewletî serwerîî pyadedekrd.
eger kêşeyekî neteweyî wek kurdstanî başûr xawenî ezmûnêkî dîmukratî û damezrawey şerîî xoy nebêt û hewlbdrêt kêşekey be pêdanî serwerîî çareser bkrêt، ewa leduay dabeşkrdnî serwerîî qonaxî bunyadnanî damezrawekan dest pêdekat، lem qonaxeda eu kyane amade dekrêt bo euey bryar le duayîn barudoxî bdat.

qonaxî sêyem xoamadekrdnî kyane syasîyekeye bo euey bryar leser duayîn barudoxî xoy legel eu dewlete bdat ke xoy beşêk buwe lew dewlete، yaxud bryarbda şêwazî pêwendîî eayndey legel eu dewletey ke beşêk buwe lêy، çon debêt، le zorberî haletekanda em bryardane beşêwey gştprsî yeklayî krawetewe، le hendêk haletîşda be dyalog le nêwan kyane syasîyeke û dewletekeda belayekda xrawe، belam bryardan leser duayîn barudoxî kotayî pêwîstî be rezamendî komelgey nêwdewletî heye bo euey duay bryardan، danpêdananî nêwdewletî bedest bhênêt، herwek êstay başûrî kurdstan ke çon serok barzanî hewldedat bo bryardan leser duayîn barudoxî kurdstan û şêwazî pêwendî legel êraqda، rezamendî komelgey nêwdewletî bedest bhênêt.

2. tuxme arezûmendekanî pêdanî serwerîî (Optional elements)
em tuxmaneş dabeşkrawn be ser sê qonaxda ke brîtîn le:
qonaxî serwerîî (Phased sovereignty)، lem qonaxeda astî lêhatuuyî û twanay kyane syasîyeke wek dewletêkî danpêdanenraw، hewldedat hemû layenekanî serwerîî dewletêkî serbexo pyadebkat، bo euey btwanêt xoy bo bryardanî kotayî amade bkat.
serwerîî mercdar (Conditional sovereignty)، lem qonaxeda ke kyane syasîyeke serwerîî wek dewletêkî serbexo pyadekat، debêt reçawî komelêk pêwerî nêwdewletî bkat، bo euey bo komelgey nêwdewletî bselmênêt ke şaystey eweye bbête endamî komelgey nêwdewletî، eu pêweraneş brîtîn le: (parastnî mafekanî mrov، parastnî mafî eu netewe û eayîne cyawazaney lew dewlete tazeye dejîn، djayetîkrdnî tîror، perepêdanî damezrawe dîmukratîyekan û serwerîî yasa، geşepêdan û beşdarîkrdn le aştî û seqamgîrî îqlîmîda).

qonaxî snûrdarkrdnî serwerîî، lem qonaxeda dewlete tazeke hendêk le deselatekanî serwerîî snûrdar dekrêt û lelayen komelgey nêwdewletîyewe îdare dedrêt. her bo nmûne eger basî başûrî kurdstan bkeyn، raste kurdstan xawenî pêşmergeye û pêşmergeş selmandûyetî twanay parastnî kurdstanî heye، belam em twanayeî pêşmerge grêdrawe be hawkarî hawpeymanî nêwdewletî djî da'ş، bûnî rawêjkarî serbazî û tenanet bûnî bnkey serbazî le kurdstanda، boye eger kurdstan bbête dewletêkî serbexoş، lelayenî supawe debêt be hawkarî legel komelgey nêwdewletî serwerîî xoy pyadebkat، herweha lewaneye dewlete tazeke rastewxo netwanêt pêwendî harîkarî legel dewletanî dîke dabmezrênêt، lem haleteda pêwîste komelgey nêwdewletî harîkarî bkat.

eger le çwarçêwey eu mîkanîzmey wek nexşey rêge bo pêdanî serwerîî bo çareserkrdnî kêşekan dyarîkrawe û le çendîn kêşey dîkeşda karî leser krawe، ewa hest dekeyn pînasey serwerîî le prosey pêdanî serwerîî bo çareserkrdnî kêşekan tenya brîtî nîye le danpêdananî nêwdewletî û bes، belku serwerîî wek çepkêk le maf û pabendbûn pênase krawe û debêt dewlete tazeke be hawkarî legel dewletanî dewruberî û komelgey nêwdewletî cêbecêyan bkat، bo euey eu dewlete tazeyeî debête xawenî serwerîî، dewletêk bêt hawkarbêt bo aştî û seqamgîrî îqlîmî û cîhanî، nek xoy bbête hereşe bo aştî û seqamgîrî le cîhan û nawçekeşda.


kurdstan le duayîn qonaxî bedesthênanî
serwerîî û danpêdananî nêwdewletîda
eger leduay raperînî beharî 1991 û paşanîş korewe mlyonîyekey xelkî kurdstan، derçûnî bryarî 688î encumenî asayşî nêwdewletî bo dabînkrdnî neway aram û nawçey djefrîn bo xelkî kurdstan، be yekem werçerxanî syasetî nêwdewletî duay şerî sard dabnrêt bo mamelekrdn legel kêşeyekî neteweyî ke kêşey kurdstane، ewa eu ezmûne dîmukratîyeî leduay salî 1992 le kurdstan be damezrandnî perleman û hkumet û bunyadnanewey damezrawekanî dîkey kurdstan، emeş dîsan be yekem taqîkrdnewey serwerîî hawbeş le nêwan kurdstan û komelgey nêwdewletî dadenrêt heta salî 2003، lemawey em 11saleda، bo mawey nzîkey 6 sal hkumetî herêmî kurdstan û neteweyekgrtuwekan pêkewe be hawbeşî pşkî kurdstanyan le bryarî 986î encumenî asayş nasraw be bryarî ( newt beramber xorak ) cêbecê krduwe، emeş manay eweye başûrî kurdstan lemawey 1992- 2003 le dû prosey cyawazda، prosey dabeşkrdnî serwerîî legel hawpeymanî nêwdewletî û netewe yekgrtuwekan taqîkrdotewe. serkewtnî kurdstan leherdû şêwazî dabeşkrdnî serwerîî legel hawpeymanî nêwdewletî û netewe yekgrtuwekan، buwe eu fakterey ke herêmî kurdstan û damezrawe şerîyekanî wek euey heye wek xoy û wek beşêk le êraqî taze (êraqêkî fîdralî û dîmukratî û freyî û perlemanî) lenaw destûrî êraqda danî pêdabnrêt، em danpêdananeş tenya danpêdananêk nebuwe lelayen dewletî êraqewe، belku danpêdananêkî nêwdewletîş buwe، leber euey duay 2003 bo euey emrîka şerîyetî euey hebêt dûbare dewletî êraq bunyad bnêtewe، be bryarêkî encumenî asayş buwe dagîrkarî êraq، emeş le pênawî ewe bû ke dewletêkî hawçerxî behêz le cêgey dewletêkî dîktatorî drust bkatewe، lem çwarçêweyeda razî bûnî emrîka û neteweyekgrtuwekan bewey herêmî kurdstan be hemû damezrawe şerîyekanyewe bbête beşêk lew êraqe tazeyeî emrîka amancî bû، eme manay eweye le salî 2003da، emrîka hemû amancî ewe buwe، êraqî taze leser şêwazî kurdstan dûbare drust bkatewe، belam tyaîda serkewtû nebû. lehemankatda duay euey şîeî êraqîş dlnyabûn cêge pêy xoyan le hukmranî qaym krduwe، ewa her legel kşanewey hêzekanî emrîka le êraq le kotayî salî 2011، nawerokî dewletî fîdralîyan betal krdewe û hkumetekey nurî malîkî hengawî berew dîktatoryet helgrt، belam kurdstan û serok barzanî le astî geranewey êraq bo dîktatorî hatne deng û be raşkawî serok barzanî raygeyand: «carêkî dîke gelî kurdstan nabêtewe be beşêk le rjêmêkî dîktatorî، bo emeş، yan debêt destûrî êraq wek xoy cêbecê bkrêt، yan ewa gelî kurdstan xoy bryar dedat pêwendî eayndey nêwan herêmî kurdstan û dewletî êraq çon debêt.»
lemawey salanî 2012- 2014، emrîka û neteweyekgrtuwekan le hewlî eweda bûn be her rêgeyek bêt، pêwendîyekanî nêwan herêmî kurdstan û êraq bgêrnewe bo çwarçêwey dewletî fîdralî êraq، belam lew dû saleda nek her netwanra êraq bgerêtewe bo çwarçêwey eu fîdralyetey ke le destûrda hatuwe، belku hengawî helgrt bo euey nurî malîkî bangeşey ewe bkat xoy xawenî dewletî êraqe û hemû serçawekanî dewletî êraqîşî krde amêrêkî syasî bo euey dûbare helbjardnewey xoy le helbjardnekanda msoger bkat. malîkî le nîsanî 2014 twanî carêkî dîke helbjardn bbatewe، belam le huzeyranî 2014 êraqî dorand، tîrorîstanî da'ş muslyan dagîrkrd û 5 fîrqey supay êraq û polîsî fîdralîş be hemû çek û amêrêkî serbazîyewe teslîmî da'ş bûn، emeş buwe hokarî euey bexda bkewête jêr metrsîî dagîrkrdnî lelayen tîrorîstanî da'şewe، her boye bebê euey prs be malîkî bkrêt، serueyî êraq rastewxo lelayen merceîyetî şîe le necef û duay euyş komarî îslamî êranewe، wate êraq le dewletêkî xawen serwerîî ke taze le jêr bendî hewtemî paktî neteweyekgrtuwekan hatbuwe derewe، buwe dewletêkî bê serwerîî û mlkeçî fermanekanî necef û taran.

emrîka û neteweyekgrtuwekan duay eme geyştne eu qenaetey nurî malîkî le berêwebrdnî êraqda nek her feşelî hênawe، belku be krdeyî êraqî krde sê dewlet، em sê dewleteş leser zewî buwe emrî waqî'، belam le beramberda herêmî kurdstan ke mawey zyatr le şeş mang budce û mûçey fermanberanî lelayen hkumetekey nurî malkîyewe brabû، le hemankatda hêzî pêşmerge ke berawrd be supakey malîkî çek û pêdawîstîyekanî zor snûrdar bû، belam twanî leberdem şalawî tîrorîstanî da'ş xoy rabgrêt، tenanet eger tîrorîstanî da'ş leseretaşda twanîyan çend nawçeyekî kurdstan le derewey îdarey hkumetî herêmî kurdstan dagîrbken، ewa tenya le mawey 48 katjmêrda be serperştî rastewxoy serok barzanî twanra arastey şereke bgorêt û tîrorîstanî da'ş rabgîrên.

em xoragrîyeî kurdstan buwe hokarî euey pêgey herêmî kurdstan le herêmêkî naw dewletêkî fîdralîyewe berew kyanêkî syasî wek dewletêkî danpêdanenraw lelayen komelgey nêwdewletîyewe mameley legel bkrêt leser çendîn ast:
1. leser astî dewletî êraq، hkumetî êraq naçarbû be dabeşkrdnî serwerîî legel herêmî kurdstan razî bêt، emeş nek tenya leyek bwarda، belku leser hemû astekan، tenanet be qbûlkrdnî nardnî çek û teqemenî û pêdawîstî serbazî dewletanî hawpeyman le bexdawe bo herêmî kurdstan، raste bexda wek xoy eu çek pêdawîstîyaney wek pşkî kurdstan bo pêşmerge nedenard û beşêkî boxoy gldedayewe، belam her tenya razîbûnî bexda bewey pşkî çek û teqemenî û pêdawîstî serbazî bo kurdstan cyabkrêtewe، eme manay eweye bexda benaçarî razî buwe serwerîî êraq legel kurdstan beş bkat.

2. leser astî nêwdewletî û le akamî dlnyabûnî hawpeymanî nêwdewletî bewey êraq wek pêwîst pabend nîye be dabeşkrdnî serwerî legel kurdstanda، dewletanî hawpeyman xoyan deselatî sewerîî êraqyan be hawbeşî legel kurdstan dabeş krduwe û rastewxo mameleyan legel kurdstan krduwe، wek dewletêkî xawen serwerîî، betaybetî rezamendîî elmanya bo nardnî çek û pêdawîstî serbazî be şêwey rastewxo bo pêşmerge، nardnî rawêjkare serbazîyekanyan û krdnewey xulî rahênan û meşq le wlatekanî xoyan bo pêşmerge، emeş manay eweye komelgey nêwdewletî le prosey pêdanî serwerîî be kurdstan hawkarêkî baş buwe.

3. hkumetî bexda mawey çend salêke budce û mûçey kurdstanî brîwe، eme le rûyekewe bekarhênanî guşarêke bo euey herêmî kurdstan destberdarî serwerîî xoy bêt û bgerêtewe bo jêr destî bexda، belam xoragrî xelkî kurdstan buwe hander bo euey hkumetî herêmî kurdstan bryarî drust bdat û leser froştnî newtî kurdstan berdewam bêt، komelgey nêwdewletîş razî bêt ke kurdstan xoy rastewxo newtekey bfroşêt، emeş buwe hokarî euey ke layenêkî dîkey serwerî ke syasetî abûrî û abûrî serbexoye lelayen herêmî kurdstanewe pyadebkrêt، lemeş zyatr duay euey nrxî newt dabezî û herêmî kurdstan û dewletî êraqîş pêwîstyan be qerzî bankî nêwdewletî bû، bankî nêwdewletî mameley legel êraq û kurdstan leser bnemay dabeşkrdnî serwerîî buwe، eme wate pşkî kurdstan le bankî nêwdewletîyewe cyadekrêtewe û hkumetî êraq debêt be dabeşkrdnî eu serwerîye razî bêt.

4. le bwarî serbazî û grêdanî rêkkewtnî serbazî، rêkkewtnî nêwan pêntagon û wezaretî pêşmerge rastewxo le jêr çawdêrî serokî kurdstan، emeş dîsan pyadekrdnî deselatêkî dîkey serwerîye bo herêmî kurdstan، betaybetî ke em deselatî serwerîye duay ewe pyadekrawe ke rezamendî bexda wergîrawe، lewaneye razîbûn، yan razî nebûnî bexda fakterêkî karîger nebêt le îmzakrdnî eu prtokole serbazîye، leber euey eger bexda razî nebwaye، ewa emrîka rastewxo legel kurdstan her îmzay dekrd، belam bayexî razîbûnî bexda leser îmzakrdnî eu grêbeste، rêgaxoşkere bo euey prsî dîkey dabeşkrdnî serwerîî be dyalog legel bexda bas bkrêt.
eger barudoxî êstay kurdstan hemuuy pêkewe be mîkanîzmî prosey pêdanî serwerîî bo başûrî kurdstan grêbdeynewe، ewa kurdstan geyştote eu qonaxey berew barudoxî kotayî û bryarî yeklakerewe hengaw helbgrêt، belam dyare le prosey pêdanî serwerîî، çon kyane syasîyeke wek dewletêkî danpêdanenraw komelêk pabendbûn dekewête serî û debêt cêbecêan bkat، bo euey danpêdananî nêwdewletî bedest bhênêt، beheman şêwe dewletanî dewruber û komelgey nêwdewletîş komelêk pabendbûnyan beramber dewlete tazekey kurdstan dekewête serşan û pêwîste herêmî kurdstan wek dewletêkî danpêdanenra û destpêşxer bêt bo euey be dyalog şêwazî pabendbûnekanî kurdstan û pabendbûnekanî dewletanî drawsêy û nêwdewletî rêkbxat، em lêktêgeyştne le nêwan kurdstan wek dewletêkî danpêdanenra û dewletanî drawsêy û komelgey nêwdewletî bo pêşwazîkrdn lew dewlete tazeye، modîlîkî tazey danpêdananî nêwdewletî bo dewletî tazey xawen serwerî wek endamêk le neteweyekgrtuwekan berceste dekat، komelgey nêwdewletî dlnya debêt dewlete tazekey kurdstan hokarêk debêt bo zyatr çespandnî aştî û seqamgîrî leser astî îqlîmî û nêwdewletîş.










kêşey somal
tenya be mîkanîzmî pêdanî serwerîî çareser dekrêt

em babete beşêke le twêjîneweyek ke be nawnîşanî: (bo baştrkrdn، yan xraptrkrdn: bezor marekrdnî mafî çarenûs û serwerî leyektrî - For Better or For Worse? The Forced Marriage of Sovereignty and Self-Determination) ke lelayen d. nura elî mamostay yasa le zankoy kornîl amadekrawe، leber euey em prse pêwendî be mafî çarenûs û serwerîyewe heye، puxteyekî be zmanî kurdî blawdekeynewe.

keysî serbexobûnî somalîland ke be erebî pêy dewtrêt: (cmhurîة arz alsumal)، amancekanî grtneberî rêgaçarey bedesthênanî hengaw be hengawî serwerî “earned sovereignty” dehênêtedî، çunke debêtehoy parastnî aştî le katêkda ke hewlî ewe dedat deselatî zyatr beser xakî xoyda bedest bênêt. le salî 1991ـewe، somalî land karî legel rêkxrawe nêwdewletîyekan û netewekanî dîkeda krdwe bo euey hawkarî bn le hênanedî aştî û seqamgîrî le herêmekeda. leber euey somalîland bo mawey 20 sal be bê serperştî komelgey nêwdewletî karubarekanî xoy helsûranduwe، ewa bangeşey somalîland bo danpêdanan yeknagrêtewe legel sê tuxme serekî û pêwîsteke û herweha sê tuxme îxtyarîyekey rêgaçarey “earned sovereignty” leber euey serwerîî hawbeş û serwerîî hengaw be hengaw tertîbatêkî pr le wrdekarî lexodegrê lebarey hawbeşîkrdn le serwerîda legel dewletî daykda.
le myaney gwastnewey deselat û erkekanda، alugorêkî hengaw be hengawîş bere hukmranîî dîmukrasî rûdedat، ke le heman katda rêz le yekparçeyî xakî dewletî dayk degrêt. somalîland neydetwanî hîç yekêk lew qonaxaney- gwastnewey deselat û erkekan- cêybecê bkat، leber euey taweku salî 2013 xawenî hkumetêkî danpêdanraw û kara nebû. bêtwanayî le encamdanî gftugo legel hkumetî somalda buwe hoy euey somalî land rêgay xoy bo bedesthênanî danpêdanan bgrêteber. kewate dekrêt komelgey nêwdewletî hawkar bêt bo euey rêgaçarey “earned sovereignty” le somalîland cêbecê bkrêt. le pêwendî be somalîlandewe، ewa grngtrîn tuxmêk ke xaîbe le sê qonaxekey “earned sovereignty” brîtîye le dyarîkrdnî xşteyekî zemenî bo bryardan bo yeklakrdnewey çarenûsî kotayî. leber ewe pêwîste komelgey nêwdewletî berdewam hawkarî somal û somalîland bkat، bo dyarîkrdnî wadey kotayî ke têyda somalîland wek dewletêkî serbexo lelayen komelgey nêwdewletîyewe danî pêdabnrêt، em wadey kotayyeş hawşêwey eu wadeyeye ke dyarîkrabû bo berdewambûnî karekanî encumenî wîsayeî netewe yekgrtuwekan. kewate ştêkî asayye ke komelgey nêwdewletî- tenanet duay bedesthênanî serbexoyîş- berdewam bêt le çawdêrîkrdnî erkgelêkî dyarîkraw bo euey dlnyabêt le berdewamîî cêbecêkrdnî qonaxekanî pêş bedesthênanî serbexoyî.
somalîland twanîwyetî pere be bunyadî dewlet bdat ke pêkhatuwe le hkumetêkî destûrî helbjêrdraw le layen xelkewe. hkumet çend mafêkî dyarîkrawî heye û twanîwyetî erkekanî xoy eda bkat، le rêgey mumaresekrdnî deselat û kontrolkrdnî snûrekanî û berêwebrdnî çend damezraweyekî gştî û sepandnî bac û destêwerdan le bazar û gelalekrdnî syasetî perepêdan û desteberkrdnî asayş bo hawulatîyekanî، em erkaneş hawşêwey eu wlataney dîkey efrîqya eda krduwe ke xawenî serçawey baştrn û dewletêkî rêkxrawtryan heye. herweha somalîland twanîwyetî karasanî bkat، bo geşekrdnî kertî abûrî le rêy dûbare bûjandnewey jêrxan û xzmetguzarîye komelayetîyekan. zorêk le xelkî somalîland ke wek penahende rûyan krdbowe dewletanî drawsê le mawey şerekeda، êsta gerawnetewe û rêkxrawe medenîyekanîş geşeyan krduwe.
nûsînî: Nora Y.S. Ali














eger bmanewêt çareserî dewletî faşîl bkeyn
nabêt snûrekan be pîrozî seyr bkeyn

em babete beşêke le twêjînewey (destnîşankrdnî dewletî şkstxwardû) ke lelayen -con yo –profîsorî yasa le zankoy bîrklî nûsrawe، leber grngîî em babete bo êstay dewletanî rojhelatî nawerast em beşeman be zmanî kurdî blaw dekeynewe.

dewlete şkstxwarduwekan yekêkn le qûltrîn teheddîyekan ke rûberuuy asayşî neteweyî emerîka û aştî û seqamgîrî nêwdewletî debnewe. dozînewey çareserêkî gştgîr û kara bo teheddîyekanî tîrorîzm û pêşêlkrdnî mafekanî mrov، yan hejarî û geşepêdanî abûrî، pêwîstî be raddeyek le têgeyştn heye derbarey çonyetî çareserkrdnî dewlete şkstxwarduwekan. ta êsta emerîka û hawpeymanekanî le ast em prseda heman rêgaçare degrneber ke brîtîye le: bnyadnanî eu damezrawaney behoyanewe dewlet kontrolî xoy desepênêt، xo eger xoşbextîş bn، ewa heldestn be çandnî dîmukrasîyetêkî kara û abûrî bazar le çwarçêwey snûrî dewletekeda، belam zorêk le şarezayanî yasay nêwdewletî be aşkra gumanyan heye le twanay dewlet bo bnyadnanewe، kêşekeş brîtî nîye le dewletî şkstxwardû، belku brîtîye le dewletî neteweyî wek karakterêkî serekî le pêwendîye nêwdewletîyekanda. leber ewe syasetî emerîka û neteweyekgrtwekan le ast em prseda le layek û boçûnî bawî ekadîmî lelayekî dîkewe، herdûkyan helen. prsî bnyadnanî dewletêkî neteweyî –asayî-، le sertaserî cîhanda ke xawen serwerîî tewau bêt، be bê euey hîç snûrêk destkarî bkrêt، eweman bo rûn nakatewe ke boçî le bneretda hendê dewlet şkst dehênn. eger be sadeyî bduêyn، ewa dewlete karakan grênadrênewe bew snûraney ke lelayen neteweyekgrtwekanewe danyan pêdanrawe، yan eu snûraney le serwextî helweşandnewey xêray kolonyalîzmda û le deyekanî duay cengî duwemî cîhanîda kêşran. eu ekadîmîyaney ke le dewlete şkstxwarduwekanda serheldanî bedîlêk bedî deken berew dewletî neteweyî، çareserêkî krdeyî şk naben ke pştî nebestbêt be serçawe serbazî û abûrî û syasîyekanî dewlete neteweyye behêzekan. çunke be bê ewan eu yekêtîyaney ke le komelêk wlat pêkdên û hkumetî eu wlatane deselatyan pêdawn û eu layenaney ke be bryarî neteweyekgrtuwekan karubarî herêmî dyarîkraw berêwedeben û rêkxrawe nahkûmîyekan twanayekî kemyan heye bo rastkrdnewey dewlete şkstxwarduwekan. kewate dewlete behêzekan detwann hawkar bn، euyş bewey rolyan hebêt le perepêdan û zemanetkrdnî rêkkewtnî dabeşkrdnî deselat le nêwan grupe rkaberekanî nêwdewlete şkstxwarduwekanda.
beşêk le wtarî: Fixing Failed States
nûsînî: John Yoo