Ebdulrehman Kerîm Deruyş

lem doxe hestyareda ke kurdstan pêyda têperdebêt، zor pêwîste tewauy twanakanman bekarbhênîn bo dreçûn lem tengetawe، berew kraneweyekî yekcarekî leser rêgay bedîhênanî mafî çarey xonûsîn hengaw bnêyn. bryarî serokî herêmî kurdstan bo encamdanî rîfrandom awatî hemû nîştmanperwerêkî zîndûkrdewe û xewnî mîlletêkî xroşkrd، hemû kurdêkî beşerf weha hest dekat awatî serbexoyî nzîk bûyewe، emcareyan kurd etwanêt bgate meqsedî xoy bebê euey kospêkî gewre bête rêgay. em babete hewldedat pêgey rîfrandom lenaw hawkêşey xebatî rzgarî gelan û dîmukrasî dyarî bkat. be mercêk xebatî rzgarî eqlanîtrîn xebatî syasîî gelane ke fkrî syasî bepley yekemî xebat hejmarî dekat û le pley duwem xebat lepênaw parastnî eu rzgarîye dêt، enca astekanî xebat dyarî dekrêt bepêy taybetmendî dox û wîstî gelan، hewlî dananî rîfrandom wek rêkarêkî medenîyane bo serbexoyî nabête hoy şwêngrtnewey hîç kam le rêkarekanî mîlletan bo geyştn be mafî reway çarenûsî xoyan le sereweşyan xebatî şorşgêraneye.
yekem: serbexoyî wek tacegulî mafî çarey xonusîn le hzrî dîmukrasî:
mafî çarey xonûsîn mafêkî bneretî û serekîye bo mîlletan، hemû mîlletanî cîhan xebat û têkoşanî xoyan terxan krduwe bo euey mafî çarey xonûsîn be destî xoyanewe bêt û hîç layenêkî derekî netwanêt eu mafeyan lê zewt bkat. bo hemû dîmukrasxwazêk aşkraye şêwazî lîbralî bo dîmukrasî bepenay bîrokey yasay srûştî bunyad nrawe، felsefey syasî lîbralî deselat û serewerî û yasadanan û mulkdarêtî degerênêtewe bo mîllet le rêgay takekanyewe، bemeş mîllet xoy serwerîî xoy bekardehênêt be damezrandnî dewlet û xoyşî serbexoyî syasî bo xoy dyarî dekat be dyarîkrdnî sîstmî syasîî guncaw be keltûr û berjewendîyekanî xoy، herçende bnemay dîmukrasî gştîye û bnemay lîbralî takgerayye، belam lîbralîzm twanî îşkalyetekanî dîmukrasî çareser bkat wrêgr bêt leberdem hereşekrdnî dîmukrasî bo ser azadî، çunke bnemay gştî dîmukrasîyet îşkalyetî azadî lêdekewêtewe، boye tenya şêwazî lîbralî detwanêt azadî bparêzêt. bûnyatî felsefî lîbralî îşkalyetî pêwendî nêwan stemkarî û paşkoyetî û dîmukrasî le hzrî syasîî hawçerxda bem şêweye polên bkat، dwatr heldestêt be dananî nexşey çareserkrdn:
yekem: îşkalyetî dîmukrasî û rzgarî: grft tûşî mîlletan debêtewe، euyş grftî dagîrkarîye، her mîlletêk tûşî stemkarî derekî bbêtewe، ewe hemû twanakan çrdekrêtewe bo rzgarî nîştmanî û nehêştnî stemkarî derekî. wate rzgarî le paşkoyetî lîbralîzm le hengawî yekem rewayetî xebatî rzgarî pley yekeme bo damezrandnî wlat taweku serwerî (deselatî reha)î eu mîllete le destî xoyda bêt، çunke pêyanwaye mîlletêkî paşko natwanêt le doxî azadî bjît û hergîz drk be rehendî azadî nakat.
duwem: grftî nehêştnî stemkarî nawxoyî be yekxstnewey mîllet le jêr çetrî yek sîstmî syasî. em grfte lay lîbralekan be dananî dstûrî nîştmanî û drustkrdnî sîstmî syasî û rêkxstnî jyanî syasî be dîmukrasî daerêjêt.
derdekewêt ke fkrî syasî lîbralî rzgarî wek pley yekem dadenêt boye wek mafêkî serekî hejmarî dekat û serwerî ke deselatî rehay mîlletêke wek pîroztrîn ast denasênêt، boye lîbral dîmukrasekan dewletî neteweyî wek sîmbulî pêşkewtnî mîlletan hejmardeken û maf deden be mîlletan bo em mafe xebat bken û karîşyan krd le pênaw rewabûnî her rêkarêk mîlletan hengawî bo denên lepênaw rzgarî، rîfrandomîş yekêk lew rêkaraneye ke bo bedesthênanî mafî çarey xonûsîne ke hemîşe blêsey xebat û têkoşan û şorş buwe û hemû bzûtnewekanî rzgarî le ser bnemay em mafe xebat û têkoşan deken. çendîn peyman cîhanî raygeyanduwe wek komintronî nêwneteweyî duwem le salî 1896 û bnemakanî wîlsun le salî 1918 û le rêkkewtnnamey fîrsay 1919 hatuwe، netewe yekgrtuwekan le salî 1960 daway krd be aştîyane mafî hemû mîlletêkî xwazyarî serbexoyî bdrêt، le salî 1970 bnemakanî yasay nêwdewletî ddanî be mafî çarey xonûsînda dawe، le salî 2010ـeş dadgay dadî nêwdewletî bryarî şerîyetî rageyandnî dewletî bo mîlletan rageyand û pêşyanwaye ke eu rageyandne djî yasay nêwdewletî nîye.
duwem: mahîyet û çemkî rîfrandom
le wlatanî xorawa û leber euey grftî paşkoyetîyan têperand û qonaxî rzgarîyan tewau be serkewtuuyî berêxstbû، tenya le nawaxnî xorêkxstn û be gerxstnî doxî nawxoyî xoyan bûn bo geyştn be doxî azadî، bemeş pêyanwabû debê dîmukrasî qûl bkrêtewe be geraneweyekî zortr û kara tr bo mîllet le rêgay rîfrandom، çunke rîfrandom rêsayekî dîmukrasîî nîmçe rastewxoye bangeşey bo dekrêt bo yeklakrdnewey prse gştîyekan، hawulatî le rêgay rîfrandom beşdarî rastewxo dekat le prse gştîyekan û rastewxo beşdarî dekat le nexşekêşanî dahatû، raprsî، yan rîfrandom (Referendum) berambere erebîyekey (astfta)ـe û mebest rawergrtne le rêgey prskrdn bo fermandan û yeklakrdnewey doxî dyarîkraw، yan destpêkrdnî serdemêk، yan doxêkî nwê. le naw quranî pîrozda wşey «astfta» hatuwe le çend ayetêkda be manay rawergrtn bo yeklakrdnewey prsêk. le delaletî manay raprsî derdekewêt ke raprsî bew kese dekrêt ke xawen bryarî yeklakereweye û leber euey mîllet xawen şerîyetî fermanrewayye، boye debê hemîşe raprsî be mîllet bkrêt bo yeklakrdnewey prsekan û wergrtnî bryarî yeklakerewe bo her prsêk bêt. belam be zorî raprsî rehendêkî syasî wergrt be astêkî berfrawantr lewey le xorawa derkewt.
grngî rîfrandom degerêtewe bo euey wesf dekrêt، wek çareserêkî serdemîyane bo kemukurîyekanî dîmukrasîî perlemanî، bem alîyete bercestekrdnêkî rûn û aşkraye bo bnemakanî dîmukrasî، çunke geraneweye bo gel le bryare çarenûssazekan، gel le perawêzî dîmukrasî nwênerayetî rzgarî dekat û le jyanî syasî çalakî dekat، bemeş grftî beşdarî syasî kem dekatewe، derkewtnî kemukurî le dîmukrasî wek sîstm û serheldanî (stemkarîî perleman) wehay krd، raprsî bbête bnemayekî serekî bo cêgîrkrdnî dîmukrasî، be geranewey rastewxo bo ray mîllet bo yeklakrdnewey prse çarenûssazekan. rîfrandom selmandî qorxkrdnî çarenûsî wlat dîmukrasî hawta nîye legel nwênerayetî perlemanî be tenya، belku sîstmî perlemanî corêke dekrêt dîmukrasî bêt û dekrêş dîmukrasî nebêt، û nakrêt dîmukrasî wabestey em sîstme bkrêtewe be tenya. dîmukrasîş be wabestebûnî be mîtodî ebstmolojî û felsefeyî lîbralî twanî serkewtû bbêt. rîfrandom çendîn cor û çeşnî heye، hemuuy be mebestî geranewe bo şerîyetî mîlletdaye û nzîkbûneweye le serçawey şerîyetî jyanî syasî le naw eu mîlleteda.
sêyem: mêjuuy serheldan
le mêjuuy nuyda rîfrandom be şêweyekî sîstmatîkî wek beşêk le pêdawîstîyekanî dîmukrasî le suysra serî helda bo yeklakrdnewey prse grngekan le sedey 15we، leheman katda bekarhênra wek amrazî rawêjkrdn be mîllet leser prsêkî dyarîkraw، le duay suysra rîfrandom le wlatanî dîke karî pêkra، le emrîka rêkarî yasayî bo çendîn cor û astî rîfrandom danra، ke hendêkyan prsî syasî nîye. taweku sedey bîstem rîfrandom bû be alyetêkî serekî le alyetekanî dîmukrasîî rastewxo، belam le wlatanî dîmukrasî nwênerayetî hewl dra em core le dîmukrasîye tenanet bo prse çarenûssazekan bekarbhênrêt، yan tenya bo rawêjkrdn leser hendê prs. le rastîda syasetmedarekan degerênewe bo rîfrandom katêk natwann xoyan le ser hendê prs rêkbkewn. alyetî encamdanî rîfrandom corawcorn، bepêy yasa her wlatêk corêk le rêkxstnî encamdanî rîfrandomî heye، belam hergîz nakrêt em mafe le hawulatyan bsêndrêtewe. hemîşe çrdebêtewe leser:
1. serbexoyî
2. dananî destûr.
3. hemwarkrdnewey destûr.
4. prse çarenûssazekan.
mebestî rîfrandom drustkrdnî berprsyarêtî nîştmanî û nehêştnî nakokî nawxoyye û bo grentîkrdnî pştîwanî gştî bo hengawe syasî û abûrbyekan encam dedrêt. raprsî heye debê beşdarî tyada bkrêt û raprsîş heye beşdarî tyada arezûmendaneye Optional referendum. yekem (raprsî destûrî) le fernsa raprsî kra leser dstûrî 1793 û dstûrî 1795 raprsî le mêjuuy nwê be yasay teşrîî encam drawe، eu rîfrandome buwe ke le ser desturî 1874î susîra encam drawe w، bepêy madey 89 hemû yasakan bo rîfrandom amade dekerêt. rîfrandom encam dedrêt، yan bedawetî deselatî cîbecêkar، yan le rêgay destpêşxerî mîllî، yan perlemanî debêt û her haletêk taybetmendî û rêkarî xoy heye. astî dîmukrasî pêwanedekrêt le yekêk le rehende serekîyekanî be çendî nzîkbûn le geranewe bo ray xelk le prsekan bo euey ewan le wênekêşanî trakî dahatuuy xoyan beşdar bn.
çwarem: rîfrandom wek rêgayek bo serbexoyî
em core، yan em çemke le rîfrandom serî helda û gelale bû le naw têgey gştî felsefey syasî û dwatr bûnyatî yasayî bo danra le astî nêwdewletî le kotayyekanî serdemî kolonyalîzm، katêk mştumrêkî hzrî zor tund le nêwan qutabxane hzrîyekan berpa bû، hawşan legel grsendnî agrî şorşî rzgarî lenaw eu mîlletaney ke jêrdestî kolonyalîzmin، qutabxaney lîbralî klasîkî zor be tundî daway euey dekrd ke ray eu mîlletane werbgîrêt le ser yeklakrdnewey doxî xoyan be encamdanî rîfrandom le ser çarenûsî xoyan be serperştîyekî nêwdewletî. em cextkrdne wehay krd dewletanî kolonyal wek brîtanya û ferensa be rewaletî ddan bem rêkareda bnên. dwatr kra be bendêkî serekî le naw lîjne nêwdewletîyekanî wlate zlhêzkan، dwatr kra be xalêkî serekî bo çarekrdnî prsî netewekan le naw osbey mîlletan. le seretay şestekan neteweyekgrtuwekan wek bnemayekî serekî bo çarekrdnî prsî netewayetî rîfrandomî rageyand، katêk le salî 1960 salî serbexoyî rageyand. le rastîda rageyandnî salî seberxoyî dejî kolonyalîzm tenya le regezî hzrî lîbralî nebû، belku tuxmêkî marksî û soşyalîzmî û neteweyî tyada hebû ke be hemûyanewe çwarçêweyekî hzrî û yasayî bo prsî rîfrandomî serbexoyî hebû، eu mafeş le ruuy tyorî û yasayî be hemû mîlletanî dnya drawe، eu mafeş parêzrawe bo mîllet û tenya bo yek car nîye. nmûney raprsî serbexoyî cezaîr le salî 1962، ferensîyekan dyangut cezaîryekan serbexoyyan nawêt، boye raprsîyeke bo ferensyekan kemerşkên bû، çunke mîlletî cezaîr dengyan be serbexoyî da. dwatr çendîn rîfrandom encam dra bo serbexoyî wek rîfrandomekey başûrî sudan û kosovo û osîtya û teymurî rojhelat û çendînî dîke. cge leweş le wlatanî pêşkewtû le xorawa em mafe nawbenaw bekardehênrêt bo serbexoyî، nmûney duayînyan brîtanya xoy bû.
pêncem: mêjuuy kurd legel rîfrandom
le seretay sedey bîstem ke katêk hemû cîhan le qonaxî darştnewe bû، çendîn rêkkewtnnamey cîhanî wajû kran، hendêkyan çarenûsî kurdî dyarî krd، euey seyre çend rêkkewtnêk betaybet، san rîmo، sîver û tewsyatî lîjney prsî musl amajeyan da be pêwîstî encamdanî rîfrandomêk bo zanînî ray kurd leser dyarkrdnî çarenûsyan، belam bedaxewe çendîn hokar wehay krd، eu rîfrandomane encam nedrên، kurdîş wabestey dagîrkerî êraqî bûyewe. serkrdayetî şorşî eîlûl çendîn car daway krduwe le hêze nêwdewletîyekan rêgay encamdanî rîfrandomêk be kurd bden، bo euey ray mîlletî kurd werbgîrêt، dyare geran be naw mêjuuy hawçerxî kurd، deyan hewlî sernegrtuuy kurd bo serbexoyî derdexat، duay têperbûnî sedeyek le meynetîî weha، kurd dûbare le berdem egerî encamdanî rîfrandomêke bo dyarîkrdnî çarenûsî xoy. kurdî başûr rîfrandomî nafermîyan encam dawe wek rîfrandomî 2005 dwatr kurd rîfrandomî krd leser destûrî êraqî. em rîfrandome çawerwankrawe debête hoy euey kurd bgwazêtewe bo qonaxêkî dîke û mêjûyekî dîke bo kurdstan bnûsrêtewe.
şeşem: îşkalyetî pêwendî êraq be prsî kurd
hkumetî êraqî çendîn zulmî beramber kurd encam dawe، keçî le hîçyan peşîman nebotewe، belku heman syaset dûbare dekatewe û hemû berencamekanî syasetî konî hkumetî êraqî desepênêt û destî pêwedegrêt. nîyetî êraq beramber kurd hergîz baş nîye û başîş nebuwe. hkumetî êraqî mîratgerî heman bunyadî muxaberatî êraqî kone sebaret be kurd eu hêzaney ke yarmetî dedran heman hêzn û her ewanîş êsta le cyatî hkumetî êraqî bo djayetîkrdnî rîfrandom kar deken. hkumetî êraqî be hemû şêwazêk karî krduwe leser têkdanî rewşî abûrîî kurdstan û hergîz rêganadat rewşî abûrîî kurdstan baş bbêtewe، belku ledahatûda kardekat bo euey kurd netwanêt xawen pêgeyekî abûrî bêt، taweku wîstî serbexoyyan zyad nekat. kê detwanêt grentî reftarî başî hkumetî êraqî beramber be kurd bkat؟ duay ezmûnêk le yek sede çendîn hkumet û çendeha bîrubawerî cyacya fermanrewayî êraqyan krd، kamyan baş bûn bo kurd؟ êraq duay sedeyek nek hêşta kurd wek hawulatîyek hejmar nakat، belku hemîşe kurdî wek regezêkî bêgane hejmar krduwe. êraq pre le grft û meşakîlî zor. kurd le hîçyan berjewendî nîye، ewanîş sûrn kurd bbête beşêk lew mlmlanêyane. êraq hîç katêk yarmetî kurdyan nedawe، belku hemîşe karyan krduwe bo leyektrazanî malî kurd û terhîl û te'rîb û enfal û kuştn û têkdanî malî kurdîş taweku êsta berdewame. boye serbexoyî tenya çaresere bo dûrkewtnewe le grftî êraq.
hewtem: karîgerî rîfrandom le ser dahatuuy kurdstan
rîfrandom karîgerî erênî zor drust dekat leser prsî kurdstan، çunke layenî kem emane bo kurd cêbecê dekat:
- rêgadane be mîllet bo mumarsekrdnî mafî xoy le yeklakrdnewey prse çarenûssazekan.
- bo euey hemû cîhan be bêguman ray mîlletî kurd bnasêt le ser prsî serbexoyî.
- têrwanînî mîlletî kurd yeklabkrêtewe. bryarî mîlletî kurd be bê çewaşekarî bdrêt.
- kurd be rîfrandom le kêşey êraq xoy rzgar dekat. bo debê kurd be derdî grftî êraq bsûtêt؟ êraq hîç belênêkî beramber kurd cêbecê nekrduwe.
- kurd be rîfrandom xoy cyadekatewe le alozîyekanî rojhelatî nawerast، bemeş cîhan be çawêkî cyawaz û serbexo seyrî dekat.
- rîfrandom xesletêkî dîmukrasî nêwdewletîye le çendîn şwên le cîhanda bekardehênrêt.
- rîfrandomî mîlletî kurdstan nabête kosp le berdem hengawe cîhanîyekan bo dîmukrasî، belku debête elqeyekî nwê bo grêdaneweyekî asoyî dîmukrasî cîhanî.
- kurdstan le berdem qeyranî dîmografîye، boye zor grnge heta zuwe raprsîyek encam bdat bo euey btwanêk layenî kemî mafe netewayetîyekanî dabîn bkat.
- rîfrandom amadesazîye bo qonaxî geyştn be serbexoyî، wata hengawî şerî berew serbexoyî dest pêdekat.
berencam:
rîfrandom ray xelkî kurdstane û be hemû dnyaî radegeyenêt، emeş ne kufre û ne pêwîstî be katê guncawe taweku butrêt eme katî nîye. xelkî kurdstan szay hkumetî êraqî dedat be dengdan djî manewey legel hkumetêk ke dest debat bo brînî qutî bebê euey kurd hîç gunahêkyan krdbêt. raprsî be tewawetî bercestey wîstî mîlletêke û eger behêz derxra، ewe debête hengawêkî zor grng bo têkşkandnî abloqey cîwstratîjî bo ser kurd، çunke eu kat kurd ray xoy dexaterû، bebê euey dujminî gelî kurd btwanêt szay eu raye bdat. kurd eu kate ray xoy dedat û hemû cîhan dezann ke kurd eyewê serbexo bêt û mafî çarey xonûsînî xoy bedest xoy bêt، emeş şerîyetî deselatî êraqî leser kurdstan kotayî pêdehênêt. rîfrandom ray mîllete leser prse nîştmanîyekan، betaybet serbexoyî ke dahatuuy em mîllete dyarî dekat. eme pêwendîdar nîye be prsî rojane û nakrêt wabeste bkrêt be grftî jyanî rojane، eger her layenêkîş em dû prse be yekewe bbestêtewe، ewe gewretrîn xyanet dekat be prsî nîştmanîî kurdstan. debê hemû kesêk eu rastîye bzanêt ke serbexoyî mafî kurde û her debê be rîfrandom، yan be bê rîfrandom، be destî bhênêt، hetaweku serbexoş nebîn ewa kêşe serekîyekanman çareser nabêt.


* mamosta le zankoy slêmanî beşî zanste ramyarîyekan