azad ebdulwahîd*

* ba carê basî stemkrdn le kurd be drêjayî mêjû bxeyne eulawe، tenya bêyne ser mêjuuy hawçerx û basî eu nkolîkrdn û steme bkeyn ke le mawey eu sedeyeda le beranberîda krawe، bo eweş le drustbûnî dewletî êraqewe dest pêbkeyn ke lewetey dewletî êraq dûr le hez û be bê xwahîştî kurd le salî 1921 drust krawe، lew rojewe ke be zorî û zordarekî û be neştergerîyekî qeyserî wlatêk pêkhat be nawî (êraq)، negbetî û stemekan beranber bew mîllete، lew êraqe be zor drustkraweda destyan pêkrd û bederkewtn، çunke her lew saleda bû yekem destûrî wlat le 21î adarî salî 1925 derkra (seyre le rojî newrozîş buwe)، her lewêwe destûrêk nûsra ke leser bneretî cyawazî le nêwan êraqîyekan bû، leber euey eu destûre leser bnemay (netewe) û (regez) û (eayîn) û (zman) û (bîrubawer) hate arawe.

* duay serdemî şayetî (melekî)، ke qonaxî destemokrdnî kurd bû bo jyan le naw eu êraqe taze drustkraweda، rjêmî komarîxwazî serdemî ebdulkerîm qasm destî pêkrd، destûrî katîî le 27î huzeyranî salî 1958 derkra، ke le maddey sêyemî eu destûreda hatbû: (ereb û kurd lew nîştmaneda hawbeşn û eu destûre le çwarçêwey yekêtîî xakî êraqda، dan be mafe neteweyyekanda denê). le kudetay 8î şubatî salî 1963، yasay encûmenî nîştmanî bo serkrdayetî şorş، jmare 25، ke rêkewtî 29î nîsanî salî 1963 derçû، eu yasaye çawî xoy le ast mafî hawulatîyan nûqand، ewe bû be'sîyekan salî 1968 hatn û komelêk bîroke û prensîpî nwêyan legel xoyan hêna، yekêk lewane eweyan peyrew krd ke (gelî êraq beşêke le netewey ereb)، emeş amancî yekêtîyekî gştgîr û hemelayeney erebekan bû، herweha îşî leser eweş krd ke xakî êraq beşêke le xakî nîştmanî ereb.


* bew şêweye debînîn kar û krdewey hemû hkûmetekanî ereb le êraqda bûne barêkî gran be ser kurdewe، ke be hîç şêweyek barudoxî eu mîllete asoy rûnî berew çareser û başbûnî waqîekey lêwe dyar nebuwe، çunke le jêr sayeî her kamêk lew hkûmetaney deyangrît، car le duay car doxeke bo kurd aloztr û xraptr debû. le paş euey kurd be xebat û qurbanîdan û fîdakarîî zor be emrokey geyşt û le salî 1991ـewe raperînî krd û deselatî be'sîyekanî le kurdstan ramalî، le duay euey le salî 2003ـewe rjêmî totalîtarî be's rûxa، kurd be hemû qursayî xoy hewlî da hawkarêkî başî emrîka û hawpeymanan û ereb (be şîe û sunnewe) bê bo bnyadnanî êraqêkî dîmukrasî û fîdralî، dwacar boy derkewt eu hkûmetey ke leser şanî kurd drust kraw pêştrîş be bê cyawazîî nêwan eayîn û eayînza û regez kurdstanyan bo krabuwe bnke û barega û şwênî daldedan û hewanewey opozsyonî heman eu êraqe، carêkî dî eu hkûmete kewtewe rawerêwî û xodzînewe le cêbecêkrdnî bendekanî eu destûrey be serperştîî emrîka û wlate hawpeymanekanî nûsrayewe، dwatr bederkewt emrîka û hawpeymanekanî nek her neyantwanî êraq bkene nmûneyekî cwanî (dîmukrasî) û (fîdralî) û pêkewejyan bo dnyaî erebî û îslamî le nawçeke، bgre roj duay roj be hoy destêwerdanî wlatanî herêmayetî û derekî û şerî be wekalet û toxtrbûnewey mlmlanêy tayfî û şerî koneqîn û mêjuuyî nêwan şîe û sunne، em careyan karêkyan krd emrîka ke xoy be xulqêner û demrastî barudoxe nwêyekey êraq dezanî، be hezar hal twanî abruuy xoy lenaw çlpaw û zelkawî eu êraqe helgrêtewe، boye duay têçuuy nzîkey heşt trîlyon dolar le cengî êraq û efxanstan û kujranî ptr le (5) hezar serbazî emrîkî، paş euey xoy be hêzêkî dagîrker nasand، hat êraqî leser sînîyekî altûnî pêşkeşî neyare sersextekanî xoy krd le nawçeke û paşekşey be hêze serbazîyekanî krd، lew maweyeşda nek her eu bendaney destûr ke pêwendîyan be mafî kurdewe hebû cêbecê nekran، bgre reftarî hkûmetekanî duay rzgarkrdnî êraq zor djedestûr bûn، tenanet rq û kîne û handanî hewadaranî eu hzbaney ke le deselat bûn djî kurd، betaybetîş le nawyanda hzbî deoe، ke berhemekey malîkî û fetlawî û şehrstanî û ebadî bû، karî bewe geyand budce û mûçey xelkî kurdstan bbrn û bjêwî xelkekey nenêrn، herweha jyanî kurdanî bexda û nawçekanî dîkey jêr deselatî eu hkûmete bkewête jêr metrsîyewe، tenanet her layengranî eu hzbeş bûn le şarî besre û zor şarî dîkey başûrî êraq çend carêk xopîşandanyan le djî kurd û herêmî kurdstan rêkxst، ta kar geyşte euey mtmane û pêkewejyan lenêw pêkhatekanî êraqda nemênê û zor zehmet bê carêkî dî pêkewe helken. êsta eu prsyare le hemû rojêk zyatr zeq debêtewe: ke aya katî ewe nehatuwe kurd malî xoy cya bkatewe û çîtr bacî dewletêk nebjêrê ke pr be manay wşe dewletêkî faşîl û şkst xwarduwe û le şkst xwardnekeyda borborîn legel wlatanî wek (somal) û (myanmar) û (sudan) dekat؟ aya katî ewe nehatuwe emroke kurd be mafî çarey xonûsînî xoy bgat û lejêr çetrî (rêkxrawî netewe yekgrtuwekan) ddan bew mafaneyda bnrêt؟ boçî eu trse lelay wlatanî herêmayetî bmênê katêk mîlletêk byewê bew mafe sruştyaney xoy bgat؟ syasetî nkolîkrdn be kwêyan degeyenê؟ eger ewan xoyan destpêşxer nebn le pşêwî nanewe û şerangêzî، serbexoyî kurdstan ç metrsî û hereşeyeke bo ser ewan؟

* emroke wek debînîn carî caran nîye be tenya şaxekan pşt û pena û pştîwanî kurd bn، belku dostanî kurd roj be roj jmareyan rû le zyad bûne، rojane dexwênînewe û debînîn û debîstîn çon bedengî berz palpştî le rewayetî drustbûnî qewarey kurdstan deken û be mafêkî reway eu mîlletey dezann duay eu hemû cînosayd û qurbanîdane، ewanîş wek hemû gelanî sergoy zewî dewletî xoyan hebêt û be xoyan karubarî jyanî xoyan berêwe bben، lecyatî euey kesanî dî karekanman lê têkbden û bnkolî bken û xêr û bêrekey bben، nexwazela lem saleda (2016)، sed salî rebeq beser peymannamey (sayks pîko)da têdeperê ke mawey sed salî rebeqe behoy eu peymannameyewe، ke le derkrdnîda prs û rawêj be kurd nekrawe، yan le sayeî be pîroz zanînî snûrî wlatan ke leser hîsabî kurd drust krawe، debê çawî beserda bxşênrê û pêdaçûnewey pêda bkrêt، ewe le katêkda emro serbexoyî abûrî û bûnî eu yedege zore le newt û gazî kurdstan way le eurupa krduwe behoy bûnî eu newt û gaze zorewe le eayîndeda berjewendîyekanyan têkelî berjewendîî kurd bbêt û eu berjewendîye bbête beşêk le asayşî neteweyyan û dakokî lê bken û bîparêzn.

* nabê eweşman lebîr bçêt ke lepaş naçarkrdnî hêzekanî êraq û paşekşeyan le kurdstan، her le salî 1991ـewe، wate duay raperîn ta rojî rûxanî rjêm، kurdstan buwete eu dîfaktoyeî ke ta emroşî legelda bê، be çak û xerap، legel eu hemû grft û arîşaney wlatanî dewruber boyan drust krduwe، belam twanîwyetî xoy، xoy berêwebbat، ke detwanîn blêyn le ruuy krdarîyewe le wlatî êraq (le senter) cya buwetewe û serbexoye، tenanet destûrekeş hîç bendêkî peywest be kurdî lê cêbecê nekra، ke ta lêwarî serbexoyî danî be mafî kurdda nabû، emro kurd natwanê carêkî dî bgerêtewe ser xalî despêk û le sfrewe dest pêbkatewe، paş eu hemû stem û fîdakarî û qurbanîdananey، eu hemû xwêney bo azadî û parastnî nasnamekey rştûyetî ke xwênî bedesthênanî çend dewletêke، nek tenya dewletêk، nakrê çîtr deskewtekanî bkewne ber reşeba û bbêtewe be sepanî pûşê، bgre debê euey bedestî hênawe le qewareyekda bparêzrên. nabê çîtr cengî ebesyane û xotrênî tayfî û eqlî dwakewtuwaney (şîn û gryan û waweyla û lexodan) û şovênyet، le şwênî xoman ramanbgrê û bmanhêlêtewe. kurd emro tenya be serbexoyî debê qerebuuy eu hemû steme mêjuuyî û qurbanîdan û xwênî şehîdaney bkatewe، ke lewetey heye xwên dedat û jêrçepok û stemdîdey sê netewey serdesteye ke çonyan wîstbê wayan retanduwe، eu qurbanîye zor û zewendey dawyetî tenya şerî man û neman buwe krdûyetî، dwahemînîşyan şerî (da'ş) bû ke krdyan be kulkî êmewe.

* pêmwanîye carêkî dîke eu mîllete btwanê hergîzaw hergîz hengaw berew dwawe bhawê، mafêkî seretayî xoyetî xewn be nîştmanêkî azadewe bbînê، lew kat û sate mêjuuyye grngeda ke helêkî guncaw hatuwete arawe، pêmwaye helî wa lebar bem nzîkane dûbare nabêtewe bo bedîhênanî xewnî salehay salî kurd bo geyştn be mafî çarey xonûsîn û drustkrdnî dewletî serbexoy xoman. serok barzanî her zû gutî carêkî dî kurd natwanê maweyekî dî le çawerwanîda bmênêtewe، dwênê royşt û têperî، beyanîş bekelkman nayet، emro rojî rzgarî yekcarekîye. lew kateda ke ême şerî (da'ş) dekeyn û dnya pştgîrîman lê dekat، bo euey eu şerî tîrore negate berdergakanî wlatanî dewruber û rojawa، boye kes natwanê djayetîî eu xwast û xewneman bkat، serbexoyî ême wek hendêk delên ne nawçeke deşleqênê û ne grîşî têberdedat، çunke her core berberekanî krdn û djayetîyekî eu xewne، derfetêkî gewre bo tîrorîstan derexsênê، aştî û aramî û seqamgîrî nawçeke û cîhan têk bdat، boye euey nawçeke deşêwênê serbexoyî kurdstan nîye، ewendey drustkrdnî berbestekanî berdem eu xewneye ke doxî asayşî nawçeke û cîhan têkdedat.

* boye hîç katêk wek emro helumercî serbexo bûnî kurdstan lebar nebuwe، eweta emroke pêşmerge hemû nawçe dabrawekanî gêrawetewe ser xakî kurdstan، betaybetîş şarî xoşewîstî kerkûk ke bexwênî pêşmerge gerawetewe baweşî kurdstan û deyparêzê، kerkûk wek şarêkî kurdstanî ke remzî mezlûmyetî kurde le ruuy hemû fakte mêjuuyî û cugrafîyekanda، şarêkî kurdstanîye، ke hergîz kurd destberdarî nabê، eu şarey le ktêbî (şerefname)da wek serçaweyekî grng û bawerpêkrawî mêjuuyî، ke lelayen şerefxanî bedlîsî nûsrawe، pêş ptr le 400 sal delê (baban)ـekan fermanreway şarî kerkûk bûn، ewe pêş ewe buwe ke babanekan şarî slêmanî drust bken. naşîrîntrîn û dzêwtrîn têkdanî sîmay kerkûk le ruuy gorînî dîmografî şarekewe، lepaş drustbûnî dewletî êraq le salî 1921 destî pêkrduwe، ke em gorînî dîmugrafyayeş le serdemî deselatî be'sîyekan geyşte lûtke، katêk be çendan core byanû kewtne derperandn û derkrdnî kurd le şareke û erebyan be frîwî zewî û pare dehêna û her rojey core teşqeleyek be kurde resenekanî eu şare dekra، lewaneş (rastkrdnewey netewe/ tshîh alqumye)، ke dawayan lêdekra nasname û întîmayan bo kurdbûnî xoyan le kurdewe bkene ereb، herçî newtî kerkûkîşe، eweş bo xoy bbuwe mayeî negbetî bo kurdî şareke، her eweş rolêkî serekî bînî lewey şarî kerkûk bbête kêşeyekî serekî bo têkdanî her wtuwêjêk ke legel hkûmete yek le duay yekekanî êraqda dekra.


* başe eger bryar bedest û deselatdaranî êraq û ewaney rastewxo û le pşt perdewe helyandesûrênn، dûr le şerêkî xwênawî û qurbanîdanî zor، aştîyane ddan be mafî çarey xonûsînî kurdda bnên û gewretrîn kêşey xoyan ke lepal kêşey felestînîyekan، ke kêşey gewrey rojhelatî nawerastîşe çareser bken، bo seqamgîrî xoşyan baştr nîye؟ le katêkda êraq bêcge le newtî şarî kerkûk، xawenî yedegêkî zorî newtî xawe ke le nawerast û başûrî êraqda eu newtey heye، pêşmwanîye kurd le dewletî kurdstanî dahatûda yarmetî qewarey taze drustkrawî şîe û sunne nedat û zû destberdarî dostayetî û drawsêyetî bêt، boye her gorankarîyekî dîmukratîyane le êraqda bkrêt، zerer û zyanî bo kes nabê، bêcge lew wlataney ke xoyan nîyetyan legel kurd xrape û be zebrî agr û asn hukmî wlatekanî xoyan deken. eger şîe û sunnekanî êraq be rastyane ba dostayetî û brayetî xoyan bo kurd bselmênn û waz le ecênday eu wlate herêmîyane bhênn ke ewanîş tenya berjewendîî xoyan dewê، dena projekanyan dûr û nzîk، tenanet le berjewendî êraqî şîe û sunneşda nîye.


* eu ajaweyeî emroke le êraqda heye، be hoy gewrebûnî qebarey kelekewebuuy koy kêşe û grftekanî êraqeweye be drêjayî nzîkey sedeyek، êraq lew sedeyeda dû grftî serekî têda bû، grftî yekemî kêşey (dîmukrasî) bû، grftî duwemîşî kêşey (neteweyî) bû، ke eu grfte (kêşey netewekan) lenaw hemû wlatanî ereb ta be emroke degat netwanrawe çareser bkrêt، boye le êraqîşda ke warîsî heman eqlîyete netwanrawe le mawey sedeyekda yek santîmetr eu dû grfte berew pêş bbrên û qet rojêk le rojan netwanrawe be nîyetêkî pak kar leser dosyeî kurd bkrê، çunke dîktatorîyet û xosepandn û nebînînî beranber her carew le her qonaxêkî jyanî syasîî eu wlateda، becorêk xoy berceste krduwe، boye lemrokeda debînîn dîmene syasîyekey êraq، tenya take dîmenêk nîye، bgre çendan dîmene ke bepêy cyawazîyan û bûnî grfte waqîîyekan hen، lêrewe nakrê emroke êraq wek bûn û qewareyekî yekgrtû temaşa bkrê، çunke berjewendî û dawakarî hemecor bepêy rwangay neteweyî û eayînî û komelayetî lêkdî cuda debnewe، boye lew rêgeye zyatrman lepêş nîye ke kurd bryar le çarenûsî xoy bdat، sunne û şîeş xerîkî eayîndey xoyan bn û le rojhelatî nawerastî nwêda malî xoyan cyabkenewe، ke le dahatûda nexşekey daderêjrêtewe، lemeşda nabê kes leser hîsabî kesêkî dî eu eayîndeyeî xoy bnyad bnê.


* le emroy êraqda be dûrxstnewey bîrokey serbexoyî kurdstan، hemûman le êstayekda dejîn ke hîç yekêk le ême wêney eu eayndeyeman lela rûn nîye، ke eu eayndeye le paş çend salêkî dî çon debê û çî lê dê؟ belam eweman leberçawe ke êraq le dahatûda dû bjardey leberdemdaye: yekem gorînî nexşey eu wlate، herweha gorînî yasa û rêsayekan، be şêweyek ke asayî bêt kurd be mafî reway xoy bgat û çarenûsî xoy، bedestî xoy destnîşan bkat û dewlet û qewarey xoy drust bkat، her lew kateda şîekanîş mafî çarey xonûsînî xoyan pyade bken، duay euey lew nakokî û tengje û qeyraney êsta têyda dejîn derbçn، herçî bjardey duwemîş eweye ke hemû ştêk le şwênî xoyda û bebê destkarîkrdn û gorankarî bmênêtewe، ke emeşyan behîç şêweyek legel waqî' û mentîq û barudoxî nwê naguncê.
* sernûserî govarî raman.