«netewekan be dû şêwaz bûn be xawenî dewletî serbexo، yekemyan: netewekan xebatyan krduwe be şer dewletî neteweyî xoyan drust krduwe، duwemyan: eu netewanen duay kotayîhatnî serdemî împryalîzm le çwarçêwey bryarî netewe yekgrtuwekan bûne dewletî serbexo، belam bûnî sengafura be dewletêkî serbexo، ne şêwazî yekem bû، ne şêwazî duwem، belku ême dewletman be serda ferzkra. perlemanî malîzya le rwangey şerîetî îslamewe eu brwayeî hebû ke jn eu mafey nîye daway telaq bkat û eu mafe tenya mafî pyawe، boye le ser eu bnemaye sengafurayan telaq da û ke sê car le ser yekêkîş lenaw perlemanî malîzya eu beyane xwêndrayewe، eme manay ewe bû ke sê be sê telaqyan dawîn û carêkî dîke eu telaqe çak nakrêtewe، boye lem barudoxeda katêk le salî 1965 serbexoyî sengafuram rageyand، hêrşêkî zor tund le mîdyaî cîhanî û nawxoyyekanewe dekraye serm. min hêrşî mîdyakanî cîhanm zor pê naxoş nebû، belku euey zor azarî dam، eu hêrşe bû ke le layen mîdyaî nawxoyî xomanewe dekraye serm، euey le seretay rageyandnî serbexoyî bîrman lênekrdbuwe، ewe bû ke qet mezndeman nedekrd sngafura le duay 30 sal le dewletêkî paşkewtuuy cîhanî sêyemewe، bête rîzî dewletêkî pêşkewtuuy cîhanî yekem.»



lî kwan yu
serokî koçkrduuy sengafura



modêlî sêhemî dewletî neteweyî
ferzkrdnî serbexoyî

eger hkumetî nawendî bexda be heman şêwazî malîzya ke sê be sê sengafuray telaq da، euyş be heman şêwe sê besê kurdstanî telaq dabêt، îdî asteng drustkrdn û honînewey br û byanuuy cyawaz wek euey êsta hendêk hzbî syasî le kurdstan bo berjewendî hzbî xoyan bazargermî pêwedeken djî encamdanî rîfrandom û serbexoyî ç manayekî heye؟
hkumetî nawendî êraq le kabîney duwemî nurî malîkîda، le seretay salî 2014 be brînî budce û mûçey herêm، carêk kurdstanî telaqda، le oktoberî 2014 be myangîrî emrîka û berîtanya û netewe yekgrtuwekan، carêkî dîke kurdstan brayewe bo bexda، belam perlemanî êraq legel destpêkî yekem danîştnî perlemanî êraq bo mtmanedan be kabînekey ebadî، tenya yek katjmêr çawerwanî kurdyan nekrd û bo carî duwemîş kurdstanyan telaq da، le mawey çend mangî yekemî karkrdnî kabînekey ebadîda، legel euey kurdstan newtekeşî le rêgey somoewe narde derewe bo froştn، belam heyder ebadî amade nebû pşkî herêmî kurdstan bepêy rêkkewtnî nêwan kurdstan û bexda، bo herêmî kurdstan bnêrêt، emeş manay eweye bo carî sêyemîş bexda kurdstanî telaq da، kewate eger malîzya telaqî be ser neteweyekî xeyre îslamda ferzkrdbêt، sengafura le ser bnemay şerîetî îslamî telaqekey qbûl krdbêt، ewa le nêwan bexda û hewlêrda cyawazî eayînîş nîye û herdû brwayan be şerîetî îslamî heye، dezann telaqî sê be sê bwarî çakkrdnewey namênêt û debêt herdûlayan eu emrî waqîe qbûl bken û bryarî xoyan bden. tenanet perwerdgarîş ke telaqdanî be xraptrîn helal nawbrduwe، ke geyşte haletî euey çîdîke natwann pêkewe bjîn، lêkcyabûnewey helal krduwe.


eu wêkçûney lî kwan yû le nêwan ferzkrdnî telaq lelayen pyawewe dj be jnekey legel ferzkrdnî cyabûnewe lelayen netewey serdestewe djî netewey jêrdest drustî krduwe، manaw mexza û delaletî zorî têdaye û amajekrdne bewey heta eger layek byewêt cyaş nebêtewe، ewa perwerdgar eu pêkewejyane be heram dezanêt، lî kwan yu em wêkçûney leser eu bnemaye drustkrduwe، pêş euey sengafura lelayen malîzyawe telaq bdrêt، her le salî 1965 rîfrandomêk le sengafura encamdrabû bewey aya serbexo debn، yan legel malîzya demênnewe؟ gelî sengafura be rêjey zyatr le 60% dengyan bo ewe dabû legel malîzya demênnewe، belam dewletî malîzya eu mafey gelî sengafuray wek netewey jêrdest be mafî jnî le qelem da û mafî netewey serdestî wek mafî pyau le qelem da û raygeyand، jn eu mafey nîye daway telaq bkat û cyabbêtewe، belku ewe mafî pyawe ke debêt sê be sê jnekey telaq bdat û lêy cyabbêtewe، euca lem rwangeyewe ke jn cyabûnewey be serda ferzdekrêt û naçare qbûlî bkat، lî kwan yu haletî rageyandnî serbexoyî sngafura wek eu haletey telaqdanî jn deçuwênêt.

prsyarî grng ke rûberuuy eu hzbe syasîyaney kurdstan debêtewe، ke le êstada br û byanuuy cyawaz bo encamdanî rîfrandom û prosey serbexoyî drust deken، eweye heta eger rîfrandomman encam da û eu hzbaney êsta le rwangey hzbayetîyewe be aşkra djayetî em proseye deken û le naw prosey rîfrandomîşda hemû hêzî xoyan xsteger bo euey zyatr le nîwey xelkî kurdstan blên، ême maneweman legel êraq pê baştre le rageyandnî dewletî serbexo، aya bexda razî debêt le çwarçêwey eu mafaney destûrî êraq be herêmî kurdstan û gelî kurdstanî dawe، kurd wek beşêk legel êraq bmênêtewe؟ debêt eu hzbaney ke êsta be hemû şêweyekî narewa û naşîrîn le prosey serbexoyî û encamdanî rîfrandomda djayetî berêz msod barzanî serokî herêmî kurdstan deken، welamî em prsyare bdenewe.


barzanî key bryarî da debêt
gelî kurdstan bryarî çarenûs bdat

ba lewe gerêyn ke xebatî serok barzanî drêjepêderî xebatî barzanî nemr û hemû serkrdekanî dîkey kurdstane ta degatewe şêx obîdulay nehrî، amancî em xebateş her le seretawe bo damezrandnî dewletî kurdstan buwe û bepêy helumercî qonaxe syasîye cyawazekan mameley legel krawe.
amancî serekî û kotayî serok barzanî her dewletî kurdstan buwe، belam serok barzanî wek sekrdekanî pêş xoy bepêy helumercî syasîî nawxoyî û derekî hengawî bo em amance pîroze helgrtuwe، le nûsînewey destûrî êraqîş le salî 2005 be hewl û xebatêkî zor eu brgeye le destûrî êraqda çespênra ke manewey êraq be yekparçeyî bende be cêbecêkrdnî eu destûrewe، kewate destûrî êraq wek her wlatêkî frenetewe، eu grêbesteye ke çwarçêweyek bo pêkewejyanî arezûmendaney nêwan netewe cyawazekanî naw eu dewlete drust dekat، ke em grêbeste lelayen nawendewe pêşêl kra û netewey duwem qbûlî krd، eme manay eweye pêkewejyanî arezûmendane debête pêkewejyanî zoremlêy û koylayetî bo deselatî nawend.


aşkraye pêkhênanî kabîney duwemî nurî malîkî duay heşt mang têperbûn be ser rageyandnî akamî helbjardnekanda le novemberî 2010، berencamî rêkkewtnî hewlêr bû ke be serokayetî serok msod barzanî eu rêkkewtne le hewlêr îmza kra، herweha lew rêkkewtne bryar drabû ke cêbecêkrdnî eu rêkkewtne ke le 19 bend pêkhatbû، be çawdêrî serok barzanî bêt، belam le mawey tewauy salî 2011 yek maddeş le rêkkewtnî hewlêr cêbecê nekra، legel kşanewey hêzekanî emrîkaş le kotayî 2011 le êraq، îdî nurî malîkî le seretay 2012we takrewî xoy rageyand û hengawî berew dîktatoryet helgrt، boye le newrozî 2012 serokî herêmî kurdstan raygeyand eger malîkî êraq berew dîktatoryet berêt û rêkkewtneke cêbecê nekat، ewa kurdstan nabête paşkoy dewletêkî dîktatorî û degeryênewe bo gelî kurdstan û her bryarêk gelekeman bîdat، eu bryare cêbecê dekeyn. her le 2012 katêk serdanî emrîkay krd، em basey legel îdarey koşkî spî bas krd û pêy rageyandn، eger êraq bbête dewletêkî faşîl û dîktatorî ewa kurdstan nabête beşêk lew dewlete.
euca eger le duay peyamekey newrozî 2012î serok barzanî-yewe seyrî reftarî hkumetî malîkî û duay euyş heyder ebadî bkeyn، ewa raşkawane hest bew rastîye dekeyn ke ewe bexdaye xoy le herêm dûrdexatewe û deyewêt wek koyle û jêrdest seyrî bkat، nek bexda hemû pabendbûne destûryekanî xoy beramber herêmî kurdstan cêbecê krdbêt û kurdstan be cêbecêkrdnî destûrî êraq narazî bêt.
lêrewe qsekrdn leser euey katî ewe nîye rîfrandom encam bdrêt، yan hengaw bo serbexoyî helbgîrêt، bêcge le drustkrdnî naumêdî lay xelkî kurdstan û pêşkeşkrdnî xzmetêkî belaş be hzbî deoay êraq û eu dewletaney ke djî serbexoyî kurdstann ştêkî dîke nîye.


hîç layenêkî syasî natwanêt asteng
bo prosey serbexoyî drust bkat


eger hawulatyanî kurdstan le çwarçêwey herêmî kurdstanda le ser astî eaydyolojyetî cyawazî hzbe syasîyekan dabeş bûbn، ewa le astî bryardan le ser prsî mafî çarenûs û prosey serbexoyî hemûyan yekdengn û herweha ke meseleke hate ser euey bryar bo rîfrandom bdrêt، ewa xelkî kurdstan qbûl naken، kêşe û mlmlanêy hzbîyane têkelî prse nîştmanîyekan bkrêt، herwek çon le oktoberî 2015 hêzî pêşmergey kurdstan qbûlî nekrd، kêşey pêşmerge tîkelawî kêşe û mlmlanêy nêwan hzbe syasîyekan bkrêt.
her boye bryarî oktoberî 2015 be dananî snûrêk bo ajawe û gêreşêwênî û parastnî seqamgîrî kurdstan legel euey bjardeyekî başîş nebû، belam xelkî kurdstan begştî û hêzî pêşmergey kurdstan betaybetî û tenanet beşêkî zorî hzbe syasîyekanîş be waney beşdarî hkumetîş bûn، bêcge le bzûtnewey goran، eweyan xsterû ke yarîkrdnî hzb be şkoy dewlet û asayş û seqamgîrî kurdstan snûrî xoy heye.


le çend rojî rabrdû berêz serokî herêmî kurdstan peyamêkî arastey sercem hzbe syasîyekanî kurdstan krduwe bo euey leser prsî rîfrandom û qsekrdn leser em prse legel bexda kobbnewe، pêdeçêt hendêk layenî syasî heta êstaş baş lem prse tênegeyştbn، boye deyanewêt em prsî rîfrandom û prosey serbexoyye be kêşe lawekî û naxoyyekanewe grêbden، wek euey be xelkî kurdstan blên: ême detwanîn eu prosey serbexoyye pek bxeyn ke êsta serok barzanî rêberayetî dekat، yan deyanewêt helwêstî xoyan bew core bxenerû، ke gwaye detwann em proseye pekbxen، belam natwann pekî bxen û herweha naştwann em proseye xawbkenewe، leber euey eger beşêk le hzbe syasîyekan lew rwangeweye djayetî em proseye bken، bewey serok barzanî û partî dîmukratî kurdstan lem proseyeda destpêşxerbûn û nayanewêt em şanazîyeî mêjuuy netewe be serok barzanî û partî dîmukratî kurdstan bdrêt، ewa gelî kurdstan be beşî zorî hewadaranî eu hzbaneşewe، em proseye lewe gewretr seyrdeken ke projey layenêkî syasîî dyarîkraw bêt، belku hemû gelî kurdstan be projey xoy dezanêt، her layenêkî syasîş byewêt xol bkate çawî xelkewe eu layene goşegîr debêt û le gorepanî syasî kurdstanda tro dekrêt.


eme carî yekem nîye le mêjuuy netewekanda، syasîye lokalekan le djî karîzmay serokî netewe hengaw be arastey djî xwastî netewe helbgrn، eme qederî zorbey here zorî serkrde karîzmakanî netewekanî cîhan buwe، ke le qonaxî serbexoy û şorş le pênawî azadîda، kesêkyan lê qût debêtewe ke le henawî rq û kîney xoyewe djî berjewendî netewekey xoy hengaw helbgrêt، her bo nmûne katêk mehatma gandî şêwazî aştî helbjardbû le prosey serbexoyî hêndstanda، ewa sbhas çandra ke çawî be şko û karêzmay gandî helnedehat، hesta hawpeymanî legel hîtler û nazî le djî gandî grêda. jenral şarl dîgol ke dûcar ferensay azad krd، carêk le destî nazî û carêkî dîkeş le destî ajawey komarî çwaremî، çeprewêkî wek danyal kohînî lê peydabû ke zor drndane sorbon û şanzelîzêy agr têberda û paşanîş gelî ferensa wlat bederyan krd، yan lî kwan yuy serokî koçkrduuy sengafura ke serbexoyî rageyand be heman şêwe، hawşêwey ewaney lê peydabû. yan franklîn rozfelet ke euyş dûcar emrîkay rzgarkrd، carêk le helawsane abûrîye gewrekey sîyekanî sedey rabrdû، carêkî dîkeş ke hate naw şerî duwemî cîhan û emrîkay wek soperpawerî bê wêne pîşanî cîhan da، lew katey ke deyuyst bryarî çûne naw şer bdat، endamanî kongrês astengyan bo drust dekrd، belam heryek lem seroke karîzmayane leber euey gelekanyan le pştyan bûn، boye djayetî eu syasîye lokalane bêcge le îzackrdnêkî katî، hîçî dîkeyan lênekewtûtewe. le êstaşda ke serok msod barzanî serkrdayetî gewretrîn berey şerî djî tîrorîstanî da'ş dekat û serkewtnekanî hêzî pêşmerge bûnete hokarî euey kurdstan bbête sîmbulî azadî le seranserî cîhanda û hawsozîyekî gewreyan drustkrduwe û zemîneyekî lebar bo prosey serbexoyî hatotearawe، ewa wek debînîn be heman şêwey seroke karîzmakanî netewekanî dîkey cîhan، hendî syasîî lokalî lê qut bûnetewe û deyanewêt bew şêweye nmayşî masûlkey hêzî xoyan bken، bewey detwann asteng bo prosey serbexoyî drust bken. eu core syasîye lokalane ke leser astî beşêkî wlatekey xoşyan wek pêwîst nasraw nîn، deyanewêt be muzayedatî syasî û bazargermî le nêw dezgakanî rageyandn xoyan wa pîşan bden ke hawşanî serokî karîzmay netewen، belam eweyan lebîr xoyan brdotewe، ke kar geyşte ewe û pêwîstî krd serokî karîzmay netewe bryar bdat، ewe serok be pştbestn be gelekey bryar dedat، nek bgerêtewe bo euey lew syasîye lokalane bprsêt: aya razî debn، eu bryare bdat yan ne. herwek çon serok barzanî katêk bryarî şerî man û nemanî djî tîrorîstanî da'ş da، ême hemûman serokman le naw berey pêşewey şer hawşanî pêşmerge bînî، nek moletî bryarî rageyandnî şerî man û neman lew syasîye lokalane werbgrêt. le êstaşda bryarî prosey serbexoyî heman bryarî şerî man û nemane bo çarenûsî kurdstan û serok dlnyaye ke gelî kurdstan be cyawazî netewe û eayîn û bîruboçûnî syasîyewe leser em bryare bo serbexoyî yekdeng û yekhelwêst debêt û nagerênewe bo euey bzann aya hzbekanyan pştgîrî serbexoyî kurdstan deken، yan ne، belku duay îradey xoyan dekewn، eu îradeyeî ke wek prşngî xor le serbexoyî kurdstanda dedrewşêtewe.


serbexoyî kurdstan îradey xêrî
le pşte bryardanî çend qurs bêt asane

îradey xêr eger le rûyekewe wek çemkêkî eayînî seyrbkrêt، le rûyekî dîkewe çemkêkî felsefîşe. emanuêl kant le ktêbî (damezrandnî mîtafîzîkyaî exlaq)da cext leser ewe dekatewe ke tenya ştêk lem cîhanda btwanrêt be rehayî bjmêrdrêt، tenya îradey xêre، em îradeye katêk berhem dêt ke hengawekan bêcge le xêrî gştîî netewe، hîç ştêkî dîkey le pştewe nebêt، boye katêk em îradeye berhem dêt، îdî detwanrêt bryarî qurs û çarenûssaz be asanî bdrêt، akamî bryarekeş çend qurs û aloz bêt، her be xêr deşkêtewe، lemeş zyatr emanuêl kant، îradey xêr be gewher deçuwênêt، amaje bewe dekat çon gewher eger lenaw qurda bêt، hîç le behakey kem nabêtewe، herweha eger le eawrîşmêkîş bpêçrêt û bxrête naw be behatrîn snduqewe، hîç le behay gewhereke zyad nakat، be heman şêwe îradey xêrîş ne pêwîstî be pêdaheldane û ne be qsey sûk û naşîrînîş hîçî lê kem debêtewe، le hemankatda hemû kesêk، yan hemû syasetmedar û serkrdeyek natwanêt û nabête eu kesey ke îradey xêr berhem bhênêt، boye eu kesaney le îradey xêr damaldrawn، her bryarêk bden، paşan be serî xoyanda deşkêtewe.

le naw mêjuuy serkrdekanî cîhanda، çemkî karîzmabûn bo zor lew serkrdane bekar hatuwe ke xelk şwênyan kewtûn، belam karîzmabûnî rasteqîne eweye ke xelk be xwastî xuy û arezûmendane eu karîzmabûne le naxîda reng bdatewe û hest bkat katêk şwên serokî karîzmay netewe dekewêt، şwên îradey xoy kewtuwe، boye derkewtnî karîzmayî rasteqîney her serokêk derkewtnî corêk le îradey xêre، leber euey îradey xêr koy îradey takekanî neteweye ke le karîzmay rasteqîney serokda reng dedatewe، her boye katêk takekanî netewe le dewrî karîzmay serokekeyan kodebnewe، ewa bêcge le kobûnewe le dewrî îradey xoyan le dewrî kes konebûnetewe.


eger lem rwangeyewe seyrî eu îradeye bkeyn ke tenya le mawey dûsalî rabrdûda bûnete hokarî euey serok barzanî zor bryarî qurs û bwêrane û çarenûssaz bdat w، legel hemû serkrde gewrekanî cîhan berawrdî bkeyn، debînîn legel euey serkrde gewrekanî wlatanî cîhan eu hemû îmkanîyeteşyan leberdest buwe، belam neyantwanîwe be hawşîwey serok barzanî bryar bden. her bo nmûne duay euey serok barzanî le rojî 3î abî 2014 bryarî şerî man û nemanî djî tîrorîstanî da'ş leser zewî da، ewa le 11î abî 2014 serok obama twanî bryarî ewe bdat le asmanewe şerî tîrorîstanî da'ş bkat، tomas frîdman gutenî: serok obama nîwey serî spî bû، înca twanî bryarî ewe bdat le asmanewe şerî tîrorîstanî da'ş bkat. le êstaşda ke serok barzanî dawadekat hemû layene syasîyekan kobbnewe bo rîfrandom û qsekrdn legel bexda leser em prse، manay waye dîsan le pşt em dawayewe bryarîkî dîkey qurs û bwêrane heye û lepşt em bryareşewe îradeyekî xêrî le bn nehatû heye ke euyş koy îradey hemû xelkî kurdstane، çon le katî bryarî şerî man û neman djî da'ş، eu qenaetey hebû hîç hêzêk natwanêt îradey xêr têkbşkênêt û îradey xêr her serdekewêt û xelkî kurdstan be cyawazî boçûnî syasî û netewe û eayînewe le dewrî eu îrade xêre kodebnewe، be heman şêwe êstaş heman qenaet lay serok barzanî bûnî heye، ke hemû xelkî kurdstan be yek deng û yek îrade pştî prosey serbexoyî degrêt û beşdar debêt le serxstnî prosey serbexoyî û lemeş zyatr amade debn be gyanî xoyan bergrî le manewey komarî azadî kurdstan bken.


ewaney grewyan leser ewe dekrd، hêzî pêşmergey kurdstan، (mîlîşyaî partî û yekêtî)-în û supayekî nîştmanî nîn، belam ke kurdstan kewte ber metrsî tîrorîstanî da'ş، bînîman çon kurdstan cêgey (partî û yekêtî) grtewe û hzbayetî be astêk lenaw hêzî pêşmerge kal buwewe، wek eweye bûnî nebêt، hemû hêzî pêşmergey kurdstan le dewrî eu seroke kobûnewe ke bryarî şerî man û nemanî da. emcareş her be heman şêweye، ewaney êsta bûnete klawsûrî djayetîkrdnî prosey serbexoyî û dewletî kurdstan û byanuuy corawcor drust deken، bewey debêt dewleteke wabêt، yan natwanîn em bryare bdeyn، ewa katêk serok eu bryare dedat، debînîn hzbayetî çon kal debêtewe û eweşî grew le ser ewe dekat ke be nefesî hzbî djayetî em prose pîroze bkat، carêkî dîke xoy debînêtewe çon perawêz dekewêt û dekewête sûçêkî xrapî mêjuuy netewewe.