prrofîsor d. Reşad Mîran komellinas û cêgrî serokî ekadîmiyayi kurdî: be daxewe, ew bwêrîyeman nîye 'eqllîyetî piyawsalarîyi miroyi kurd le komellgekemanda bigorrîn

 

p.d. reşad mîran, yekêke le ekadîmîste diyarekanî kurdistan û rollêkî karîgerî heye le toyjîneweyi zanistîyi komellinasîda û heta êsta serperşitîyi ziyatir le 15 nameyi master û têzî dktorayi qutabiyanî bwarî komellinasî krduwe, xawenî çendîn ktêbîşe leser bwarekanî komellinasî û rewşî ayînî û neteweyî le kurdistanda; herweha yekêke le wergêrre lêhatuwekan le zimanî rûsîyewe bo zimanî kurdî- bo nmûne, ktêbî «nejadî kurd»î kurdinasî nawdarî soviyetî «vîlçêvskî» krduwe be kurdî. eme bêcge le ‌beşdarîkrdinî le deyan kongre û konfrranisî zanistî û rûpêwîyi sosiyologî, lem gftugoyeşda bem core boçûnekanî sebaret be prsî «rroll û beşdarîyi afretan le kayeyi siyasîda» xiste rû:

destxoşîtan lê dekem bo encamdanî em gftugoye leser em prse giringe, betaybetîş ke le boneyi 8î adarî rojî afretanî cîhanîş nzîk debînewe;‌ lem xalleşewe dellêm: prsî afret le kayeyi siyasîda babetêkî zor gewreye û zeḧmete le teniya 10 xulekda ḧeqî tewawî xoyi pê bidrêt, bellam hewll dedem qsekanm puxt bikemewe.

«afret le kayeyi siyasîda» prsêkî komellinasîye, pêş eweyi bême ser kayeyi siyasî, be kurtî demewêt biçme binawanî prsekewe, ke bêguman debêt le komellgewe bedwayi binemakanîda bigerrêyin. afret û pêgeyi le komellgeda, herweha roll û çalakî û karîgerîyekanî babetêkî here serekîyi qonaẍî modêrinîzime, her boye hemû ew komellgeyaneyi berew ew arasteye derron, yan le ḧalletî werçerxandan, hewll deden hendêk le behakanî ew qonaẍe piyade biken; emeş asan nîye, çunike rûberruwî keltûrî kon debinewe, betaybetîş sebaret be prsî afret, leber eweyi afret babetî here giring û behayi serekîyi hemû komellgeyekî ser be sîstmî piyawsalarîye.

sereta debê lewewe dest pê bikeyin ke le komellî piyawsalarî hawşêweyi ême, yekemîn, gewretirîn û pîroztirîn beha afrete; parastinî afret û şeref yeksan krawn, lekedarkrdinî afretî piyawêk kuşitinî bedwada dêt.

le sîstmî piyawsalarîda, piyaw ta ewperrî parêzgarî le mullkî xoyi dekat, heman kat afretîş be mullkî xoyi dezanêt, bigire behadartirîn mullk. boyeş dakokî lê dekat û hewll dedat be hemû şêwazêk bîparêzêt, ew parêzgarîkrdineş le rastîda pelupokrdinî afrete -‌ nabêt kes bitibînît, nabêt qse bikeyt, nabêt biçîte derewe, nabêt û nabêt- eme be ḧîsab deyparêzêt.

lelayekî dîkewe, prsî piyaw û afret wate prsî cênder, ke em prseş kollegeyi binerretîyi jiyanî komellayetîye, boyeş le hemû komellgeyekda ektiyul û zîndegîye, eme wate prsî cênder‌ buwete pêwer û nasiname bo cor û qonaẍî komellgekan ke aya‌ tiyayanda afret çend azade? çend roll û karîgerîyi heye le komellgeda? wellamdaneweyi em prsiyarane pênase dedat be komellge ke aya komellgeyekî modêrine? aya ew behaye «azadîyi afret»‌ ta çend piyade dekrêt?

eger be dîdêkî komellinasane seyrî prsî cênder bikeyin, ewa debê le çwarçêweyi dû çemkî klîlî serekîda temaşayi bikeyin, ke brîtîn le «sîstmî komellayetî» û «keltûr», bo têgeyşitin le barudoxî her komellgeyek. sîstm ew rêkxistineye ke pêge û rollî her takêk lenaw komellgeda diyarî dekat be afretîşewe û peywendîyi nêwaniyan daderrêjêt. emeş peywendî be çemkî duwemewe heye ke keltûre- her sîstmêkî komellayetîş keltûrî xoyi heye, bigire ssîstm drust nabêt eger keltûr nebêt.

«sîstm û keltûr» lêk ciya nakrênewe û bê yekdî nabin, tenanet grrûpêkî biçûkîş ke maweyekî drêj pêkewe bin, wrde‌ keltûrêk bo xoyan dademezirênin. leser em binemaye jiyanî êmeş keltûrêkî piyawsalarane rêkî xistuwe ke rollî yekemî dawe be piyaw û afretîşî perawêz xistuwe.

lem çwarçêweyeda êmeş hewllman dawe û hewllîş dedeyin ke hengaw binêyin berew modêrinîzim, hendêk pêşveçûn hen, afretanîş le çendîn bwarî ciyawazda hengawî başiyan nawe, bellam hêşita wek pêwîst nîye, emeş leber eweye ke‌ krokî çemkî piyawsalarî brîtîye le «desellat» û «desellat beser ewî dîda‌», em diyardeye‌ hemû kuncêkî jiyanî êmeyi grtûtewe û tenanet afretanîşman piyawsalarane bîrdekenewe. her bo nmûne,‌ to şitêkî neşaz le mallewe dekeyt, dayk, yan xuşkeket pêt dellêt: «bo nabît be piyaw, ew reftaret‌ jinaneye», eme le katêkda xoyşî afrete. lemeş ziyatir, 'eqllîyetî piyawsalarî le hemû şitêk ziyatir le kayeyi siyasîdaye û be ḧukmî eweyi desellatî here balla le komellgeda desellatî siyasîye, kewate desellat be ser takekanda û çewsandineweyan be zeqî lewêda berceste debît, emeş bo hemuwane, ne teniya bo afretan. raşkawanetir, çma le komellgeyekî piyawsalarî wek êmeda, piyawîş çewsawe nîye? bêguman komellêk tabû‌ be ruwî piyawanda krawnetewe û êmeşî pelbest û sinûrdarî krduwîn. raste afret zêtir pelbest û sinûrdar krawe, bellam piyawanîş zor bextewer nîn û naçarî krduwîn reçawî komelle tuxmêkî keltûrêkî dêrîn bikeyin, ke le rastîda katiyan beser çuwe, bellam natwanîn be tundî berengariyan bibîniyewe û biyangorrîn, lemeda debê siyasetî fermîyi komellge pêşrrew bêt.

le naw em jînge cencall û prrkêşeyeda grftekanî bwarî komellayetî zorin, le hemûşiyan diyartir roll û karîgerîyi siyasete; înca afret le naw em kêşe û cencallîyeda û bew hemû qedeẍe û sinûrdarîyeyi rûberruwî krawnetewe, lepall emeşda xoyşî perwerdeyi sîstmêkî piyawsalare, bêguman afret natwanêt rollêkî çalak bigêrrêt, her‌çende wek‌ d. kurdistan mukriyanî basî krd, afretanî kurd tarradideyek twaniyuyane xoyan bselmênin.

zor giringe lew dû çemke klîle têbigeyin (keltûr û sîstmî komellayetî), ew 'eqllîyeteyi keltûr bo êmeyi darrşituwe, debêt bîgorrîn û bibîn be xawenî şêwazêkî bîrkrdineweyi serdemiyane û zor lew behayane bigorrîn ke ême piyadeyan dekeyin. eger bwêr bîn û rûberruwî ew eqllîyet û beha konane bibînewe, ewa eme debête binçîneyi pêşeweçûnî komellge, berrastî lem bwareda xoman be kemterxem dezanîn, be daxewe ême ew şorrşgêrre nîn bitwanîn zeyinîyetî piyawsalarîyi komellgeyi xoman bigorrîn.