ڕێگەوبانەكان شادەماری ئاوەدانكردنەوە و پێشكەوتنی هەموو وڵاتێكن و كارئاسانی بۆ هاووڵاتیان دەكەن و گەشەكردنی سێكتەرەكانی بازرگانی و گەشتیاری و پیشەسازی و كشتوكاڵی لێ دەكەوێتەوە. وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن لەم ڕوانگەیەوە و بەپێی كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، گرنگییەكی زۆری بەم كەرتە داوە، یەكێك لەو ڕێگە ستراتیژییانەی كە لەم كابینەیەدا لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردی بناغەی بۆ دانرا و ڕاستەوخۆ لە ماوەیەكی كورتدا دەست بە جێبەجێكردنی كرا، ڕێگەی هەولێر- كۆیە بوو. گۆڤاری گوڵان سەبارەت بە هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ئەم ڕێگە ستراتیژییە گەورە و گرنگە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار بە ڕێگە و پرد و تونێلەكانەوە، دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر ئاگرین عەبدوڵڵا بریكاری وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان ساز دا.

 

* دروستكردن و چاككردنەوەی ڕێگەوبانەكان و پاراستنیان و جێبەجێكردنی پڕۆژەكانی پرد و تونێلەكان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا گرنگییەكی زۆری پێ دراوە، یەكێكیش لەو ڕێگە ستراتیژی و گرنگانە ڕێگەی هەولێر – كۆیە بوو، سەرەتا دەكرێت باسێكی ئەم پڕۆژە گرنگەمان بۆ بكەیت؟

- ڕێگەی هەولێر- كۆیە كە بە گوژمەی 560 ملیار و 443 ملیۆن و 225 هەزار دینار لە ماوەی 1،275 ڕۆژدا جێبەجێ دەكرێت، كە ڕەنگە كۆمپانیاكە پێش ئەم وادەیەش پڕۆژەكە جێبەجێ بكات، بەشێكە لە ڕێگەی شادەماری هەولێر بەرەو سلێمانی و لەوێوە بۆ شاری هەڵەبجە و ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان، كە بە یەكێك لە پڕۆژە هەرە گرنگەكانی بەڕێز مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت، كە لە ڕێگەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنەوە جێبەجێ دەكرێت. ئەم پڕۆژە ستراتیژی و گەورەیە، لە ساڵی 2014 ئەو كاتەی قەیرانی دارایی بە ناهەقی و غەدر لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بەسەر هەرێمی كوردستاندا سەپێندرا و بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانیان ڕاگرت، ڕاوەستا. دوای ئەوەی لە ناوەڕاستی ساڵی ڕابردوو بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پێناو خزمەتكردنی خەڵكی كۆیە و سلێمانی و هەڵەبجە و ڕاپەڕین و ئیدارەی گەرمیان، بۆ ئەوەی ناوچەكانیان بە شێوەیەكی ڕێكوپێك ببەسترێنەوە بە پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە، بڕیاری جێبەجێكردنی ئەو بەشەی ڕێگەكەی دا كە بە قۆناغی یەكەم و دووەمی ڕێگەی هەولێر بۆ كۆیە دادەنرێت، بەڵام ئەمجارە بە شێوەیەكی پێشكەوتووتر و بە دیزاینێكی هونەریی ڕێكوپێكتر، كە سێ لاین دەڕوات و سێ لاین دێت و شوێنی سووڕانەوەكانی هەمووی دەكرێتە بەرزە پرد و ئەندەرپاس بە شێوازێكی ئەندازەیی و تەكنیكیی زۆر پێشكەوتوو، كە توانای خۆڕاگرتنی بەرزی بۆ بارهەڵگرەكان هەبێت. ئێمە لەگەڵ كۆمپانیای جێبەجێكار دانیشتین و ئەوان بە نەخشەیەكی پێشكەوتووتر بەراورد بەو نەخشەیەی لە ساڵی 2012 دانرابوو، دیزاینێكی نوێیان داڕشتبوو، كە تێیدا دەستكاریی زۆر و كەمكردنەوەی بەرزی و نزمی زۆری پڕۆژەكەیان كردووە، چونكە لە ماوەی 12 ساڵی ڕابردوو تەكنیك و دیزاینی ڕێگەوبان گۆڕانكاریی زۆری لە زانست و ڕەوشەكانی ئەندازیاریدا بەسەردا هاتووە، بە تەواوبوونی ڕێگەكەش پێشبینی دەكەین درێژیی ڕێگەكە نزیكەی شەش كیلۆمەتر كەم ببێتەوە، واتە ماوەی نێوان هەولێر- كۆیەش نزیكەی 20-25 دەقیقە كورت ببێتەوە.

* ئایا لە پلانی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێبووندایە قۆناغەكانی دیكەی ڕێگەی نێوان هەولێر و سلێمانی تەواو بكەن، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە تونێلی هەیبەت سوڵتانەوە هەیە؟

- تونێلی هەیبەت سوڵتان دیزاینی بۆ كراوە، هەرچەندە لەم قۆناغەدا پڕۆژەكە ڕاوەستاوە، بەڵام لە بەرنامەدا هەیە، جێبەجێی بكەین، ڕاوەستانی پڕۆژەكەش لەبەر بێ بوودجەیی و نەبوونی پارەی كاشە، ئەگەر لە داهاتوودا بوودجەی بۆ تەرخان بكرێت، ئەو پڕۆژە گرنگەش دەخەینەوە كار، ئەم پڕۆژەیە لە وەزارەت پێی دەگوترێت قۆناغی پێنجەم، كە هەر كاتێك بوودجە و پارەی بۆ تەرخان كرا، دەست بە جێبەجێكردنی دەكرێت. ئومێدمان وایە حكومەتی ناوەندیی عێراق بەشە بوودجەی پڕۆژەكان بنێرێت، تاوەكو بتوانین لە داهاتوودا دەست بە جێبەجێكردنی پڕۆژەی تونێلی هەیبەت سوڵتانیش بكەین.

* هەڵبەتە دوای تەواوبوونی ڕێگەكە پلان و بەرنامەتان هەیە بۆ سوودوەرگرتن لە ئەنجامدانی وەبەرهێنان لە بواری چێشتخانە و بەنزینخانە و بنكەی تەندروستی و شوێنی گەشتیاریدا، بۆ ئەمە تا چەند دەتوانن ڕێگە لە سەرپێچییەكان بگرن، چونكە بەشێكی زۆری ئەو ڕێگەوبانانەی تەواو دەكرێن، سەرپێچییان تێدا دەكرێت؟

- ئەم بابەتە دوو تەوەر لەخۆی دەگرێت «پاراستنی ڕێگەوبانەكان و قەدەغە و لابردنی سەرپێچییەكان»، ئەوەی پەیوەندی بە ئێمەوە لە وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنەوە هەیە، پاراستنی ڕێگەوبانەكان و چاككردنەوەیانە، لەم ڕووەوە ئێمە 11 بەڕێوەبەرایەتیی چاككردنەوەی ڕێگەوبانەكانمان هەیە كە بەردەوام چاككاریی ڕێگەوبانەكان دەكەن و بەردەوامین و كاری باش ئەنجام دراوە، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە سەرپێچییەكانەوە هەیە، هەر لە دانانی تاسە و زێدەڕۆیی لە هەر دوو دیوی ڕێگەكە كە زیان بە سەلامەتی و ژیانی هاووڵاتیان دەگەیەنێت، ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی تەواوی بە وەزارەتی ناوخۆ و پارێزگا و یەكە ئیدارییەكان داوە، بۆ لابردنی سەرپێچی و زیادەڕۆییەكان، ئێمەش وەكو وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێبوون بۆ ڕێگەی هەولێر- كۆیە بە هیچ شێوەیەك ڕێگە نادەین بەم سەرپێچی و زێدەڕۆییانە.

* هەرچەندە ڕێگەوبانە سەرەكییەكان بۆ سەرجەم دانیشتووانی هەرێمی كوردستان و ڕێبواران بەگشتی سوودی هەیە، بەڵام بە پلەی سەرەكی كێ لەم ڕێگە ستراتیژییەی هەولێر- كۆیە سوودمەندە؟

- ڕێگەی هەولێر – كۆیە بەشێكی سەرەكیی تۆڕی ڕێگەوبانەكانی هەرێمی كوردستانە، ئەم بەشە درێژایی زیاتر لە 37 كیلۆمەتر هەولێر بە كۆیەوە دەبەستێت و بۆ قۆناغەكانی دیكە كاری جددی لەسەر دەكرێت، بۆ ئەوەی زیاتر ڕێگەكە بڕوات و شەقامی 60 مەتری كە بڕیارە لە كۆیە دروست بكرێت، بەو ڕێگەیەوە ببەسترێتەوە، لەوێشەوە ئیدارەی سەربەخۆی ڕاپەڕین و سەرجەم ئەو قەزا و ناحیانەی دەكەونە سەر ڕێگەی سلێمانی، تا پارێزگای هەڵەبجە و ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان لێی سوودمەند بن. هەڵبەتە برا جووتیارەكانیشمان بۆ گەیاندنی بەروبوومەكانیان سوودێكی زۆری لێ دەبینن لە ڕووی گواستنەوە و كەمكردنەوەی خەرجییەكانیانەوە، ئەمە جگە لەوەی كێڵگە و گوندەكانی دەوروبەری ئەم ڕێگەیە دەبووژێنەوە، هاوكات سوودێكی زۆری بۆ هاتوچۆی گەشتیاران دەبێت و ماوە و كاتی ڕێگەكە بە نزیكەی 20-25 دەقیقە كەم دەبێتەوە، لە لایەكی دیكەوە بۆ گواستنەوەی بازرگانی كە زۆربەی جار بارهەڵگرەكان لە كاتی تێپەڕبوونیان بە پارێزگای كەركووكدا كێشە و گرفتیان بۆ دروست دەكرێت، بەمەش ڕێبواران و گەشتیاران و خەڵكی تەواوی كوردستان لە ڕووی سەلامەتیی ڕێگەوبان و پاراستنی ژیانیان لە كارەساتی ئۆتۆمبێل زۆر لێی سوودمەند دەبن. لە لایەكی دیكەوە كاتێك ڕێگەی هەولێر- كۆیە تەواو دەبێت و لە خاڵی كەسنەزانەوە دێتە ناو سەنتەری شاری هەولێرەوە، ئەگەر هەر ڕێبوارێك بیەوێت بەرەو پارێزگای دهۆك بڕوات، دەتوانێت ڕاستەوخۆ شەقامی 150 مەتری و 120 مەتری و 100 مەتری بەكار بهێنێت و بەرەو ئەو پارێزگایە بڕوات.

* كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگیی زۆری بە ڕێگەوبانەكان داوە، ئەمە وێڕای قەیرانی دارایی و بڕینی پشكی بوودجە، ئایا دەتوانین بڵێین كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی لە بواری ڕێگەوبانەكاندا سەركەوتوو بێت و لە ئاست ئەو زۆربوونەی ژمارەی ئۆتۆمبێل و بارهەڵگر و تانەكەرەكان و زیادبوونی ژمارەی دانیشتوواندا بێت؟

- لە تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن سەركەوتوو بوو لە جێبەجێكردنی كارنامەكەی بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەم ڕوانگەیەوە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان وێڕای ئەوەی لە زۆربەی بوار و سێكتەرەكاندا كاری گەورە و گرنگ ئەنجام دراون، بەڵام بە مافی خۆمانی دەزانین ئەم كابینەیە بە كابینەی ڕێگەوبان ناوزەد بكەین.

توانراوە لە تەمەنی ئەم كابینەیەدا 594 پڕۆژە بە گوژمەی 954 ملیۆن و 819 هەزار دینار تەواو بكەین، بەم شێوەیەی خوارەوە:

* لەسەر بودجەی وەبەرهێنان 75 پڕۆژەی دروستكردنی ڕێگە بە گوژمەی 913،555 ملیۆن دینار و بە درێژیی 1،363 كیلۆمەتر.

* لەسەر بودجەی ئاسایی 310 پڕۆژە، كە چاككردنەوە و قیرتاوكردنی ڕێگە لەخۆ دەگرێت بە گوژمەی 27،873 ملیۆن دینار و بە درێژیی 311،153 كیلۆمەتر.

* لەسەر بودجەی لە 30%ی داهاتی وێستگەكان كێش/پڕۆژەكانی ڕێگەوبان 209 پڕۆژە بە گوژمەی 13،391 ملیۆن دینار و بە درێژایی 515 كیلۆمەتر كە چاككردنەوە و قیرتاوكردنی ڕێگە لەخۆ دەگرێت.

بۆ نموونە ڕێگەی دووسایدی نێوان هەولێر بەرەو دهۆك، هەروەها ڕێگەی كەلار دەربەندیخانیش ئیشی باشی تێدا كرا، هەر لە چوارچێوەی ڕێگەوبانەكاندا پرد و تونێلی زۆر گەورە و ستراتیژی جێبەجێ كراون، وەك: تونێلی پیرمام و بە ڕێگە بەستنەوەكانیشیەوە، ئەمە وێڕای بە دەیان پڕۆژەی بچووك و مامناوەندی دیكەی ڕێگەوبان كە لە تەمەنی ئەم كابینەیەدا جێبەجێ كراون، كە خۆی لە 594 پڕۆژە دەدات بە گوژمەی 954 ملیۆن 819 هەزار دینار و بە درێژایی 2،189،153 كیلۆمەتر، نموونەی ئەو پڕۆژە گرنگ و ستراتیژییانەمان زۆرە، بۆ نموونە ڕێگەی هەڵەبجە - تووەقوت - قلیجە و پردی تووەقوت. هەروەها پردی دەربەندی ڕانیە و پردی زێی گەورە تەواو كرا كە بەشێكە لە ڕێگەی كەلار – دەربەندیخان و چاوەڕوان دەكەین، ئەگەر كارەكان بەم شێوازەی ئێستا بەڕێوە بچێت، لە كۆتایی بەهاری ئەمساڵدا تەواو ببێت، بەشێك لەم ڕێگە گەورە و ستراتیژییانەی كە تەواو كراون، یان ڕێژەی ئەنجامدانیان بەرز بووە، بریتییە لە ڕێگەكانی «هەولێر- زێی گەورە، تونێل و هەردوو دیوی تونێلی پیرمام، زاخۆ- باتلیش، كەلار – كفری، هەڵەبجە – سەیدسادق، پێنجوین- باشماخ». چەندین ڕێگەوبانی دیكەی مامناوەند و بچووك لە پلان و بەرنامەی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردندایە.

لە ئێستادا لە شاری هەولێرەوە تا دەگاتە دهۆك و لەوێشەوە بۆ زاخۆ و ئیبراهیم خەلیل هەمووی ڕێگەی زۆر پێشكەوتوو بە مواسەفاتە و دوو سایدە و نزیكە لە شێوازی ڕێگەی خێرا. وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێبوون بەپێی ئەو ماستەرپلانەی دایڕشتووە كە تۆڕێك ڕێگەوبانی شادەمار لەخۆ دەگرێت، بوودجەیەكی زۆری دەوێت كە بەهۆی قەیرانی دارایی و بڕینی بوودجە و نانەوەی كێشەی مووچە و بوودجە بە بەردەوامی لە لایەن بەغداوە، نەمانتوانیوە هەموو ماستەرپلانەكە جێبەجێ بكەین و بە چەند بەشێك پڕۆژەكانمان جێبەجێ كردووە، بۆ نموونە ڕێگەی خەلیفان سپیلك و كۆڕێ تەواو كرا، پارچەكانی ڕێگەوبانەكانی نێوان سپیلك و كۆڕێ كەوتووەتە كار و ئەویش تەواو دەكەین. هەروەها ڕێگەی كۆڕێ شەقڵاوە قەندیل كە دوو تونێلی «مامە جەلكە و ماوەران» لە خۆ دەگرێت و 96 ملیار دینار تێچوویەتی كەوتووەتەوە كار و تونێلەكانیش نۆژەن دەكرێنەوە و ڕووناكی و پێداویستییەكانی دیكەی بۆ دادەنرێت.

* وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن گرنگییەكی باشی بە دروستكردنی پردەكان داوە، بەتایبەتی تەواوكردنی گەورەترین پردی كوردستان كە پردی سەر زێی گەورەی نێوان هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك بوو. ئایا لە دەڤەرەكانی دیكەشدا پردی دیكە هەیە لە پلانی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردندا بێت؟

- بەشێكی سەرەكیی ڕێگەوبانەكان پردەكانن، زۆربەی ڕێگەوبانەكان پردی لەخۆگرتووە، بەڵام پردەكانی وەكو پردی سەر زێی گەورە كە بە پردی گۆباڵ ناو دەبرێت و هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك بە یەكەوە دەبەستێتەوە و 1000 مەتر درێژە و 59 ملیار دیناری تێچووە، پردەكە بۆ هاتوچۆی نێوان هەولێر و دهۆك و زاخۆ و وڵاتی توركیا گرنگییەكی زۆری هەیە، ئەمە وێڕای ئەوەی ژمارەیەك پردی دیكەمان لە ناو پڕۆژەی ڕێگەی دەربەندیخان- كەلار هەیە، كە لەم كابینەیەدا ڕێژەیەكی زۆری جێبەجێ كراوە، واتە 73%ی تەواو بووە، بۆ هاتوچۆكردنی نێوان دەربەندیخان و كەلار و گەرمیان زۆر گرنگە، پێكهاتەی ناوچەكە وا دەخوازێت زۆر پردی لێ دروست بكرێت، كە ئێستا بەشی هەرە زۆری ئەم پردانە تەواو بووە، ئەگەر پێشینەكانی بۆ خەرج بكرێت، وا چاوەڕوان دەكرێت بۆ كۆتایی ئەمساڵ ئەم پڕۆژە ستراتیژییەی بەدووسایتكردنی ڕێگەی دەربەندیخان – كەلار و سەرجەم پردەكانی تەواو بێت.

* باسی تونێلەكانت كرد كە بە یەكێك لە پڕۆژە گەورەكان و دەستكەوتەكان دادەنرێت بۆ باشتركردنی ڕێگەوبانەكان و كارئاسانی بۆ هاووڵاتیان، ئایا پڕۆژەی نوێی تونێل لە پلان و بەرنامەی وەزارەتدا هەیە كە لەم قۆناغەدا دەست بە جێبەجێكردنی بكرێت؟

- هەرێمی كوردستان خاوەنی چوار تونێلی گەورەی «زاخۆ، پیرمام، ئەزمەڕ و دەربەندیخان»ـە، ئەوەی لەم كابینەیەدا جێبەجێ كرا، تونێلی پیرمام بوو، كە بە خۆی و پێداویستیی و بەستەرەكانییەوە نزیكەی 180 ملیار دینار تێچووی بوو، تونێلەكانی «مەتین 4،7 كیلۆمەتر، پێنجوێن 5 كیلۆمەتر، دەربەندیخان 3 كیلۆمەتر» لە پلانی وەزارەتدایە جێبەجێیان بكات، تونێلی هەیبەت سوڵتانیش ئەگەر بودجەی بۆ تەرخان كرا، ئەویش دەخرێتەوە كار، لە لایەكی دیكەوە لەم كابینەیەدا تونێلی دەربەندیخان كە 800 مەتری یەك سایدە نۆژەنمان كردەوە، وەكو ئاماژەم پێكرد لە پلاندایە تونێلێكی دوو چاوە بە كوالێتی و دیزاینی بەرز لە بری ئەم تونێلە دروست بكرێت.