هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم و هەمواركردنی یاسای بودجە و ماددەی تایبەت بە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت لەو پرسە گەرمانە دادەنرێن، كە ڕۆڵی لە چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و ناوەند هەیە، هەرچەندە وەزارەتی نەوتی عێراق و زۆر لایەنی سیاسیی دیكە ئاستەنگ و بەربەست لەبەردەم چارەسەركردنی كێشەكان و ئاساییكردنەوەی دۆخەكە دادەنێن، بەمەش غەدرێكی گەورە لە مووچە و بوودجە و كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان دەكەن. گۆڤاری گوڵان لەم دیدارەیدا لەگەڵ یادگار سدیق سەرۆكی ڕێكخراوی (ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەی بەڕێوەبردنی نەوت و گازدا)، تاوتوێی ئەم پرسە و چەند تەوەری دیكەی پەیوەندیداری كرد.

 

* سەرەتا با لەو پرسیارەوە دەست پێبكەین، ئەگەر پەرلەمان و لایەنە سیاسییەكانی عێراق ئاستەنگ لەبەردەم هەمواركردنەوەی یاسای بوودجە دانەنێن، ئایا ئومێد هەیە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە ئەمساڵدا ببینین؟

- نەوت و گاز بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان گرنگییەكی زۆری هەیە، بەو پێیەی لە 93%ی داهاتی گشتیی عێراق پێك دەهێنێت. بۆیە بەڕێوەبردنی ئەم سێكتەرە بە شێوەیەكی زانستییانە و ئابووری و شەفافانە ڕۆڵی دەبێت لە پەرەپێدانی بەردەوام و پێشخستنی وڵات. هەرچەندە لە دوای ساڵی 2005ـەوە ئەم كەرتە دوور لە یاسای نەوت و غاز و بە مەركەزییەت و بە ئارەزووی بەرژەوەندی و لێكدانەوەی خۆیان بۆ دەستوور بەڕێوە دەبرێت. ئەمە لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان خوازیارە دەسەڵاتەكان ڕەها نەبن و ئەنجومەنی نەوت و غازی فیدڕاڵیش دابمەزرێت. ڕێككەوتنەكەی ئەم دواییەی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ لەسەر شایستەی كۆمپانیاكان و دیاریكردنی 16 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت و ئامادەكردنی ڕەشنووسی هەمواركردنەوەی یاسای بودجە، هەنگاوێكە بەرەو پێشەوە چووە، بەتایبەتی ئەگەر بەهای نەوت وا بە بەرزی لەنێوان 72- 75 دۆلار بمێنێت. ئەوەی جێگای نیگەرانییە ئەوەیە كە بۆچی لە خوێندنەوەی دووەمی پڕۆژە یاسای هەمواركردنەوەكە لەناو پەرلەمان دەرهێنرا و خوێندنەوەی بۆ نەكرا؟ ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە لە لێژنەی دارایی كێشەی بۆ دروست كراوە و دەیانەوێت بە كۆمەڵێك تێبینییەوە بیگەڕێننەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران. بە هەموو شێوەیەك مەبدەئی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیاكانیش ناڕەزایەتییان دەرنەبڕیوە لەسەر ئەو ڕێككەوتنە و بە هەنگاوێكی باشیان داناوە، بەڵام عیبرەت لە جێبەجێكردنەكەدایە.

* واتە پێت وایە عێراق و وەزارەتی نەوت و وەزارەتی دارایی لە جێبەجێكردنیدا كەموكووڕییان هەیە و ئەمیش بە دەردی دەیان ڕێككەوتنی دیكە دەچێت؟

- عێراق لە 4ی نیسانی 2023وە كە ڕێككەوتنی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجام دا و دواتر هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی لێكەوتەوە، تاكو ئەمڕۆ كات دەكوژێت و لە كێڵگەكانی نەوتی ناوەڕاست و خوارووی عێراق ئەو بڕە نەوتەی پڕكردووەتەوە كە هەرێم پێشتر دەینارد، عێراقیش لە دیاریكردنی سەقفی بەرهەمهێنانی نەوت پابەندە بە داواكارییەكانی (ئۆپێك و ئۆپێك پڵەس)ـەوە، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ فشارەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق لەسەر كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان، تەنانەت عێراق فشاری زیاتر دەكات تاوەكو هەموو ئەو كۆمپانیانە گرێبەستەكانیان ببەنەوە لای خۆیان و كۆمپانیاكانیش نەیانشاردووەتەوە بۆ ئەوەی زیانی زیاتریان بەرنەكەوێت، ئامادەن بۆ هەمواركردنەوەی گرێبەستەكانیان، لەلایەكی دیكەوە من زۆر گرنگی بە گرێبەستەكەی كۆمپانیای BP بەریتانی بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكانی كەركووك نادەم، ڕاستە ئینگلیز و كۆمپانیاكە خۆیان بە خاوەنی مێژوویی ئەو كێڵگانە دەزانن، بەڵام كێڵگەكانی كەركووك هیلاكن و كاتێكی زۆری پێویستە. هەرچۆنێك ئەگەر نییەتێكی باش هەبێت و متمانە لە نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فيدرڵی بگەڕێتەوە، دەكرێت لە بازنەی داخراوی كێشەكان دەربازمان بێت و نەوتی هەرێم هەناردە بكرێتەوە، لە كاتێكدا كە بە هۆی گەمارۆكانی ئەمریكا لەسەر كەرتی وزەی ڕووسیا و كەمبوونەوەی هەناردەی نەوتی ئێرانی كە نرخی نەوتی برێنتی بۆ سەرووی 82 دۆلار بەرز كردووەتەوە و لەگەڵ هاتنی ترەمپ كە ویستی دابەزینی نرخی نەوتی هەیە. ئەگەری هەیە ئیدارەی نوێی ترەمپ فشارەكانی لەسەر عێراق زیاد بكات و هەناردە دەست پێ بكاتەوە و گەمارۆ هەڵگیرێت، ئەو گەمارۆیەی سەر نەوتی كوردستان كە لە سەردەمی شەهرستانییەوە دەستی پێكردووە و، تاكو ئەمڕۆ بەردەوامە و كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی كێڵگە نەوتییەكانی كوردستان هەبووە. بەڵام من وای نابینم بەم نزیكانە و بە خێرایی و بە ئاسانی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەست پێبكاتەوە، ئەمە جگە لەوەی ئاستەنگ و گرفتی زۆریان لەبەردەم نەوتی هەرێمی كوردستان داناوە، هەر یاساكە دەڵێت، هەناردەی نەوتی كوردستان بدرێت بەسۆمۆ، باشە ئەگەر سۆمۆ ئەو بڕە نەوتەی وەرنەگرت ئەو كات وەزارەتی نەوتی عێراق دەبێت وەریبگرێت، ڕەنگە وەكو پێشتر بێت كە 80-90 هەزار بەرمیل نەوت وەردەگیرا. بۆیە من وای بۆ دەچم وەزارەتەكە بڵێت، من تەنیا 100 هەزار بەرمیل نەوتم دەوێت، بە واتایەكی دیكە ئەگەر ئیرادە و فشارێك نەبێت، دروستكردنی ئاستەنگ هەر بە یاسا لە هەموو قۆناغەكاندا ئاسانە.   

* ئەی گرنگیی دامەزراندنی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی بۆ هەرێمی كوردستان و چارەسەركردنی كێشەكان چییە؟

- دامەزراندنی ئەنجومەنی نەوت و گازی فیدڕاڵی لەم قۆناغەدا زۆر گرنگە بۆ سەرپەرشتی و نەخشەدانانی سیاسەتی نەوت و غاز لە عێراق و هەرێمی كوردستان، هەرچەندە حكومەتی عێراق و زۆر لە پەرلەمانتارانی عەرەب پێیان وایە، دەبێت ئەم ئەنجومەنە تەواوی دەسەڵات و بڕیارەكانی لابێت، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش پێی باشە كار و بڕیاری ئەنجومەنەكە تەوافوقی بێت و نەچێتە ژێر باری زۆرینە و كەمینەوە، چونكە لە هەموو حاڵەتێكدا لە كۆی 12 ئەندامی ئەنجومەنەكە هەرێم تەنیا دوو ئەندامی دەبێت، بەمەش هەرێم نایەوێت بچێتە ژێر باری زۆرینە و كەمینەوە. لەلایەكی دیكەوە كورد لە بەغدا هەر كاتێك لاواز بووبێت فشارەكان لەسەر هەرێم زیاتر بووە، پێشتر چەندین ساڵ سكاڵا نێودەوڵەتییەكە ڕاوەستابوو، كاتێك بەغدا بەهێز بووەوە، سكاڵاكەیان لە دادگای ناوبژیوانانی پاریس جووڵاند و چەند بڕیارێكی دیكەشیان دەركرد، لەوانە (بڕیاری دادگای فیدڕاڵی، سكاڵاكەی دادگای كەرخ – كە كەمێك ڕاست كرایەوە، دادگای ناوبژیوانانی پاریس). 

* عێراق بەم عەقڵییەتە ڕەفتار بكات و، نییەتی پاك نەبێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان و متمانە لە ئێستا كەمتر ببێتەوە، ئایا لەدۆخێكی وادا تا چەند ژینگە لەبارە لەم خولەی پەرلەمانی عێراق ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی تێپەڕێنرێت، بەو شێوازەی ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێم پێشێل نەكرێت؟

- یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی كە لە ساڵی 2007ـەوە ڕەشنووسێكی هاوبەشی نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمی بۆ نووسراوەتەوە، بۆ پەرلەمان بەرز كرایەوە و دەستكارییەكی زۆری ماددە و بڕگەكانی كرابوو، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندیدار بوو بە دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستانەوە، لە بەڕێوەبردنی نەوت و غاز، بە شێوەیەك هیچ ماف و دەسەڵاتێكی بۆ هەرێمی كوردستان نەهێشتبووەوە، هەر لەبەر ئەمەش بوو دەرچوونی یاساكە پەكی كەوت و هەر دوو حكومەت نەگەیشتنە لێكتێگەیشتن، تا ساڵی 2022 كە دوای ڕێككەوتنی سیاسیی هاوپەیمانی ئیدارەی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی دەرچوونی ئەم یاسایە بە هاوبەشی نێوان هەردوو حكومەت ڕەشنووسی یاسایەكی نوێ ئامادە كرا، كە پێشبینییەكی زۆر هەیە، بەوەی ئەم یاسایەش لەم خولەی پەرلەمان دەرنەچێت، بەو پێیەی حكومەتی هەرێمی كوردستان خوازیارە عێراقی نوێ لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵات و داهاتەكان بونیاد بنرێت، كەچی حكومەتی ناوەندی هەموو هەوڵەكانی بۆ ئەوەیە یاسایەكی نەوت و گازی هەبێت، كە بە عەقڵییەتی مەركەزی داڕێژدرابێت، لە كاتێكدا عێراقی نوێ لەسەر بنەمای فیدڕاڵییەت بونیاد نرایەوە، لە هەموو حاڵەتێكدا بە هۆی ئەم بارودۆخە ناسەقامگیرییەی لە عێراق و ناوچەكەدا بەڕێوە دەچێت، ئەم یاسایە دەرنەچێت باشترە، یاسا نەبێت باشترە لەوەی یاسایەكی خراپت هەبێت، دواتر هەر نەتوانیت بیگۆڕیت. ڕاستە دەرچوونی یاسای نەوت و گاز گرنگە، بەڵام یاسایەك بە عەقڵییەتی مەركەزی و پاوانخوازی دەربچێت، ئەمەش خۆی لەخۆیدا زیانێكی گەورەیە بەر هەرێمی كوردستان دەكەوێت. هەر خۆی لە خۆیدا دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی بە نادەستووری كە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان لە 2022 دوای ئەو هەموو ساڵەی لە 2007 ـەوە، ئەمە خۆی لەخۆیدا جێی پرسیارە و بەڵگەیە بۆ ئەوەی عێراق دەیەوێت هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت لەو سامانە بێبەش بكات.

* ئاماژەت بەو فشارانە كردـ كە وەزارەتی نەوتی عێراق بەرانبەر كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان جێبەجێی دەكات. ئایا پرسی گرێبەستەكانی نەوتی كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان بە كوێ دەگات؟

- چارەسەركردنی پرسی گرێبەستەكانی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت واژۆیان كردووە و سەردەمانێكە بەو شێوازە كاری تێدا دەكەن، ئەمەش خۆی لە خۆیدا پرسێكی ئاڵۆز بوو، هەرچەندە بە هەمواركردنەوەی یاسای بوودجە بەتایبەتی ئەو بڕگەیەی ناو ماددەی 12ی تایبەت بە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت لە شەش دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك بۆ 16 دۆلار، تا ئەو كاتەی كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی و بێلایەن خەمڵاندن بۆ تێچوونی بەرهەمهێنانی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات، ئەمە تا ڕاددەیەك چارەسەرێكی باشە، ئێ خۆ گرێبەستەكانی ئەم دواییەی وەزارەتی نەوتی عێراق كە لەگەڵ ژمارەیەك لە كۆمپانیا گەورەكانی نەوت واژۆیان كردووە و ناویان لێناوە «گرێبەستی هاوبەشی لە قازانج» وەكو گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان وایە كە ناوی «هاوبەشی لە بەرهەمدا»یە، بۆیە بە هەمواركردنەوەی گرێبەستەكانی كۆمپانیاكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان و زیادكردنی تێچوونی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت، لە ڕێگا چارەسەرەكان نزیك دەبینەوە، لەم قۆناغەدا كۆمپانیاكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەم هەمواركردنەوەیە ڕازی دەبن.

* شارەزاییەكی باشت لە پرسی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و دەرهێنان و هەناردەكردنی هەیە. ئایا ئەگەر عێراق هەر ڕێگر بێت لە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان و زۆربەی ئەم گرفت و كێشانە هەر بە شێوازی جۆراوجۆر بمێنێت، لەم حاڵەتەدا ڕێگەی چارەسەر چییە؟

- حكومەتی هەرێمی كوردستان پێش ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتەكەشی، نەوتی بە نرخێكی داشكان و كەم فرۆشتووە، بەو پێیەی هەرێم ژێرخانێكی باشی پاڵاوتگەی نەوتی هەیە و دەكرێت نەوتەكە لە پیشەسازیی نەوت و بەرهەمهێنانی سووتەمەنییەكانی وەكو نەوت و بەنزین و گازوایل بەكار بهێنێت بە شێوەیەكی شەفاف و دوور لە قۆرخكاری و گەندەڵییەوە، لەم حاڵەتەدا عێراقیش پێویستی بەم بەرهەمانە هەیە و هەرێمیش سوودێكی باشی لێوەردەگرێت. بۆیە وەستانی هەناردە هەلێكە بۆ هەرێمی كوردستان پێویستیی ناوخۆی سووتەمەنی دابین بكات، بە مەرجێك وەكو پێشتر كە ڕاپۆرتی دیلۆت هەبوو.