شەڕع و هتش

نایانەوێت هەڵەكانی داعش و بەغدادی دووبارە بكەنەوە

لەگەڵ ئەوەی پاشكەشەی هێزەكانی بەشار ئەسەد لە بەرانبەر هێرشەكانی هەیئەی تەحریری شام – HTS- لە حەلەب، لە زۆر ڕووەوە لە پاشەكشەی سوپای عێراق دەچێت لە بەرامبەر هێرشەكانی تیرۆریستانی داعش- ISIS- لە ساڵی 2014 لە مووسڵ، بەڵام لێدوانەكانی ئەحمەد شەرع، ناسراو بە ئەبو محەمەدی جۆلانی سەرۆكی هەیئەی تەحریری شام دوای گرتنەوەی «ئەدلب، حەلەب، حەما، حومس، دەرعا» زۆر جیاواز بوو، لەو پەیامەی ئەبووبەكر بەغدادی لە دوای ڕاگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی داعش لە مزگەوتی حەدبای مووسڵەوە بە جیهانی ڕاگەیاند. بەغدادی لە یەكەم پەیامیدا لە مووسڵەوە بە جیهانی ڕاگەیاند: «دووبارە خەلافەتی ئیسلامی بونیاد دەنێتەوە»، بەڵام جۆلانی لە یەكەم دیمانەیدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی (سی ئێن ئێن) تەنیا جەختی لە ئازادكردنی سووریا و بونیادنانەوە و پەرەپێدانی سووریای دوای ئەسەدی دەكرد و، بە یەك وشەش باسی لە دووبارە بونیادنانەوەی خەلافەتی ئیسلامی نەكردەوە و، جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە «با جیهان سەیری ڕەفتارەكانمان بكات، نەك قسەكانمان»، لەمەش زیاتر مەعاز مستەفا بەڕێوەبەری جێبەجێكاری گرووپی كارە فریاگوزارییەكانی سووریا لە ئامۆژگای واشنتۆن و سیاسەتی بۆ ڕۆژهەڵاتی نزیك، بەو پێیەی ئەو وەك هاووڵاتییەكی سووری بەردەوام پەیوەندی لەگەڵ هاووڵاتییانی ئەو شارانە هەیە، كە ئێستا لەبەر دەستی هێزەكانی هەیئەی تەحریری شامن، باسی لەوە دەكرد، لە شارێكی وەك حەلەب كە فرە پێكهاتەیە و بێجگە لە عەرەب و موسڵمان، كورد و كریستیان و دروزیشی تێدا دەژی، بارودۆخەكە زۆر ئاساییە و دەرگای قوتابخانەكان كراونەتەوە و دەوامی ئاسایی خۆیان دەكەن، لە سەرووی ئەمانەشەوە، وەك ئەو ئاماژەی پێدەكرد، بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ قەشەی كەنیسەی حەلەب كردووە و پێی ڕاگەیاندووە كە ئەوان بەردەوامن لە ئامادەباشی و ڕازاندنەوەی داری كریسماس بۆ پێشوازیكردن لە جەژنی لەدایكبوونی حەزرەتی عیسا و سەری ساڵی نوێ.

 عەبدولڕەحمان ڕاشد، ڕۆژنامەنووسی دیاری عەرەب و سەرنووسەری پێشووی ڕۆژنامەی «شەڕقولئەوسەت» لە دوایین وتاریدا بە ناونیشانی «شەرع و هتش لەبەردەم دەروازەكانی دیمەشق»، زۆر بە ڕاشكاوی جەختی لەسەر ئەوە كردووەتەوە، كە چیتر هێزەكانی بەشار ئەسەد ناتوانن پێشڕەوی هێزەكانی هەیئەی تەحریری شام ڕابگرن و دیمەشق لە سەروبەندی كەوتندایە، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی هەیئەی تەحریری شام و ئەحمەد شەرعی ڕەگ و ڕیشەیەكی قاعیدەیان هەیە و پێشتر كە سەرۆكی «جەبهەی نوسرە» بووە، كە ئەویش سەر بە قاعیدە بووە، بەڵام ئەو وەرچەرخانەی كە ماوەی پێنج ساڵە لە گوتاری شەرعدا دروست بووە، پێدەچێت، دوای ئەوەی دێتە دەسەڵات و ڕژێمی ئەسەد دەڕووخێت، دەوڵەتانی جیهان لەسەر بنەمای ڕەفتارەكانی نەك «مێژووەكەی» مامەڵە لەگەڵ شەڕع و هەیئەی تەحریری شام دەكەن. هەروەك چۆن مامەڵەیان لەگەڵ ئێران كرد لە ساڵی 1980 دوای ڕاگەیاندنی كۆماری ئیسلامی، هەروەها مامەڵەیان لەگەڵ تاڵیبان كرد، دوای وەرگرتنی دەسەڵاتی ئەفغانستان لە 1996، بە هەمان شێوە مامەڵەشیان لەگەڵ حكومەتەكەی محەمەد مورسی كرد، كاتێك لە میسر دەسەڵاتیان گرتە دەست، هەر بۆیە كاتێك ئەحمەد شەرع لە یەكەم لێدوانی بۆ (سی ئێن ئێن) بە ناوی ڕاستی خۆیەوە نەك «ئەبو محەمەد جۆلانی» و جەخت لەوە دەكاتەوە «با جیهان سەیری ڕەفتارەكانمان بكات، نەك قسەكانمان»، ئەمە مانای ئەوەیە، لەوە دڵنیایە دوای كەوتنی ئەسەد، مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتی هەیئەی تەحریری شام دەكەن.

  پاشەكشەی هێزەكانی ئەسەد

لە كەوتنی خێرای پوولەكانی دۆمینە دەچێت

ئەندریۆ تابلەر، كە پێشتر بەڕێوەبەری دۆسیەی سووریا بووە لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی و گەورە ڕاوێژكاری نێردەی تایبەتیی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا بووە بۆ سووریا، سەبارەت بە ڕووداوەكانی ئەم دواییەی سووریا و ئەو پاشەكشە سەیر و چاوەڕواننەكراوەی سوپای سووریا لە دوای هێرشی هێزەكانی هەیئەی تەحریری شام كردی، جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، «بەڕاستی ئەو شكست و پاشكەشەیەی سوپای سووریا لەبەردەم هێرشەكانی هتش، زۆر دراماتیكی و سەیر بوون و لە ماوەیەكی زۆر كورتدا ڕوویان دا. ڕاستە لە هەموو شەڕێكدا شكست و پاشەكشە لە قۆڵێكی بەرەی شەڕەكەوە ڕوو دەدات و لەوانەیە لەو قۆڵەوە هێزەكە بە تەواوەتی بشكێت، بەڵام بەو جۆرەی كە سوپا هیچ مۆڕاڵێكی نەمێنێت و بە تەواوەتی نائومێد بێت و تەسلیم بێت، وەك ئەوەی لە سوپای سووریا بینیمان، ئەوا ئەم حاڵەتە لە زانستی سەربازیدا مەزندەی بۆ نەكراوە».

لە ساڵی 2014 كاتێك هێزەكانی بەشار ئەسەد لە بەردەم هێرشی هێزەكانی تیرۆریستانی داعش تێكشكان و لە چەند شاری سووریا كشانەوە و، خەڵكی ئەو شارانە پێشوازییان لە تیرۆریستانی داعش كرد، تۆماس فریدمان ڕۆژنامەنووسی بەناوبانگی جیهان، لە پەنێڵێكدا لەسەر كاریگەرییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا لە جیهاندا گوتی: «ئەوەی لە سووریا ڕووی دا و تیرۆریستانی داعش بە ئاسانی توانییان چەند شارێك لە سووریا داگیر بكەن، هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو وشكە ساڵییەی كە چەند ساڵێك پێشتر باكوور و باكووری ڕۆژهەڵاتی سووریای گرتەوە و لە ئاكامدا بەشی زۆری ئەو خەڵكە كە لە گوندەكان بە كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە خەریك بوون، ناچار بوون واز لە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بهێنن و ڕوو بكەنە شارە گەورەكان، لەناو شارە گەورەكانیش ڕژێمی ئەسەد نەیتوانی خزمەتگوزاریی پێویست و هەلی كاری گونجاو بۆ ئەو خەڵكە دابین بكات، بۆیە هەر لەگەڵ داعش ئاڵا ڕەشەكەی بەرز كردەوە، هەموویان دوای كەوتن».

ئەم بۆچوونەی فریدمان لەوانەیە لە ڕوانگەی پیشاندانی مەترسی و دەرهاویشتە خراپەكانی گۆڕینی كەشوهەوا، وەك یەكێك لە فاكتەرەكانی توندئاژۆیی و تیرۆر و تیرۆریستان هەژمار بكرێت، بەڵام پرسی سەرهەڵدانی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان وەك پاشكۆی ڕێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە لە عێراق و سووریا و تەواوی دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی، لەوانەیە دوور و نزیك هێندەی پەیوەندی بە گۆڕینی كەشوهەوای سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە هەیە، ئەوەندە پەیوەندی بە گۆڕینی كەشوهەوا لە جیهاندا نەبێت.

لە دوای ساڵی 2006 هێزەكانی هۆزە عەرەبەكانی عێراق لە چوارچێوەی هێزەكانی «سەحوە» دا، هاریكاریی حكومەتی عێراقیان كرد و شكستیان بە ڕێكخراوی ئەلقاعیدە – لقی عێراق- هێنا، بەڵام دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە سەرەتای 2011 حكومەتی عێراق نەك هەر مامەڵەیەكی دروستی لەگەڵ هۆزە عەرەبەكان نەكرد، بەڵكو بە بیانووی كاری تیرۆریستی، ئەو خەڵكانەشی دەستگیر دەكرد كە وەك سەركردە نوێنەرایەتییان لەناو دامەزراوەكانی عێراقدا هەبوو، وەك «تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆماری عێراق، ڕافع ئەلعیساوی جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق»، ئەم سیاسەتە هەڵەیەی حكومەتی عێراق لە 2011-2014 بووە هۆكاری ئەوەی جارێكی دیكە ڕێكخراوی تیرۆریستانی داعش وەك جێگرەوەی ڕێكخراوی تیرۆریستیی ئەلقاعیدە لە عێراق و سووریا دروست ببێتەوە، ئاكامەكەشی ئەوە بوو، كە بینیمان لە هەردوو دەوڵەتی «سووریا و عێراق» دەوڵەتێكیان بە ناوی «خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و شام -داعش-» ڕاگەیاند.

لەلایەكی دیكەوە، هەندێك هۆكاری دیكە بۆ شكست و بێ ورەیی هێزەكانی سوپای سووریا ئاماژەیان پێدەكرێت، كە شەرەفی عەسكەریی ئەو سوپایە دەخاتە ژێر پرسیارەوە، هەر بۆ نموونە باس لەوە دەكرێت:

1- هەتا ئێستا ئەو هێزە سەرەكییەی كە توانیویەتی ڕژێمی بەشار ئەسەد بپارێزێت، بە پلەی یەكەم هێزی گرووپە چەكدارەكانی حزبوڵڵای لوبنانی بووە، لە ئێستا ئەم هێزەی حزبوڵڵا وەك بیینیمان بەم دواییە لەلایەن هێزەكانی سوپای ئیسرائیلەوە لەبەر یەك هەڵوەشێنراوەتەوە و هیچ توانایەكیان نەماوە.

2- ئەو میلیشیا چەكدارانەی لەلایەن سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران و حزبوڵڵای لوبنانی لە شیعەی پاكستان و ئەفغانستان بۆ پاراستنی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا دروست كرابوون، بە هۆی هێرشە بەردەوامەكانی ئیسرائیل بۆ سەر بنكە و بارەگاكانیان لە ناو سووریا، ئەوانیش بڕستیان لێ براوە و توانای جارانیان نەماوە.

3- بە هۆی سەرقاڵی بە شەڕی ئۆكرانیاوە، ڕووسیا هێزەكانی لە ناو سووریا كەم كردووەتەوە، بەتایبەتی هێزی ئاسمانی كە ناتوانێت وەك پێشتر هاریكاریی سوپای سووریا بكات.

4- بە هۆی دابەزینی بەهای لێرە و كەمیی مووچەی سوپای سووریا، بە تەواوەتی گەندەڵی و بەرتیل لەناو سوپا بڵاو بووەتەوە و، سوپای كردووەتە سوپایەكی فشۆڵ و ناتوانێت هیچ شەڕێك بكات.

ئەم هۆكارانەی بۆ شكستی سوپای سووریا ئاماژەیان پێدەكرێت، ئەوە دەردەخەن، كە سوپای سووریا هەر لە دوای ساڵی 2011وە نەیتوانیوە ڕژێمی ئەسەد بپارێزێت و كاتێكیش لە ساڵی 2015 پەنای بۆ بەكارهێنانی چەكی كیمیایی برد و، جیهان لێی هاتە دەنگ و ڕژێمی ئەسەد لەسەر لێواری ڕووخان بوو، ئەوە هێزەكانی حزبوڵڵای لوبنانی و گرووپە چەكدارەكانی ئێران بوون بە پاڵپشتیی هێزی ئاسمانیی توركیا دووبارە حەلەبیان گرتەوە و ڕژێمی ئەسەدیان هێشتەوە، بەڵام ئێستا كە ئەو هۆكارانەی ئەو ڕژێمەیان دەهێشتەوە، تەواو لاواز بوون، ئەوا جیهان هەموو چاوەڕێی كەوتنی دیمەشق دەكات.

بەڵام سەبارەت بە بەهێزیی هێزەكانی هەیئەی تەحریری شام كە هیچ كەسێك مەزندەی ئەوەی نەكردبوو، ئەم هێزە بتوانێت لە ماوەی چەند ڕۆژێكی كەمدا دەست بەسەر چەند شاری گەورەی سووریادا بگرێت، لەمبارەیەوە ئارۆن زیلان، گەورە توێژەری ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیك و پسپۆڕ و تایبەتمەند لەسەر كاروباری گرووپە جیهادییە تیرۆریستییەكان، هۆكاری ئەم بەهێزبوونەی چەكدارانی هەیئەی تەحریری شام دەگێرێتەوە بۆ ئەو خاڵانە:

1- لە ساڵی 2020ـەوە شەڕی ڕژێمی ئەسەد لەگەڵ گرووپە چەكدارەكانی سووریا جۆرێك لە سڕبوونی بە خۆیەوە بینیوە، بۆیە ئەو گرووپە چەكدارانە سوودیان لەو سڕبوونە وەرگرت و توانییان هەموو گرووپە چەكدارەكان لەژێر چەتری هەیئەی تەحریری شام یەك بخەن.

2- لەم ماوەیەدا توانیان كۆلێژی سەربازی لەو ناوچانەی ژێر دەسەڵاتی خۆیان بكەنەوە و، ڕیفۆرمێكی گەورە لە هێزەكان بكەن و بە شێوازی زانستی سەربازی ڕێكیان بخەنەوە.

ئەم دوو هۆكارە بە هۆكاری سەرەكیی هێرشە گەورەكانی چەكدارانی هەیئەی تەحریری شام دادەنرێت و، لە هەمان كاتدا دابینكردنی یارمەتیی لۆجیستی بۆ دووبارە ڕێكخستنەوەی ئەو هێزە بەو ئاستە بەرزەی كە دەیبینین، هەموو مەزندەكان بەو ئاراستەیەن كە دەستی دەوڵەتێكی بەهێزی لە پشتەوەیە و، گرووپێكی چەكداری ئەو توانایەی نییە، بەو ئاستە بەرزەی زانستی سەربازی خۆی ڕێك بخاتەوە و چەكی پێویستی لەبەر دەست بێت، بۆ ئەمەش هەموو لایەك دەستی گومان بۆ توركیا ڕادەكێشێت و پێیان وایە توركیا وەك دەوڵەت لە پشتی ئەم وەرچەرخانە گەورەیەی هێزەكانی هەیئەی تەحریری شامەوەیە، بەڵام سەرۆكی هەیئەی تەحریری شام كە بە ئەبو محەمەدی جۆلانی ناسراوە و لە دیمانەكەی لەگەڵ (سی ئێن ئێن) ناوی خۆی وەك «ئەحمەد شەرع» ئاشكرا كرد، ڕاشكاوانە گوتی: «هێزەكانی هتش لە سەرەتا بەنیاز بوون، هێرشێك بكەن كە تەنیا بەرەی پێشەوەی هێزەكانی ئەسەد بشكێنن، بەڵام كە سوپا پاشەكشەی كرد، چەكی زۆریان بەجێ هێشت و كەوتنە بەردەستی هێزەكانی ئێمە، بۆیە ئەو چەكە قورسانەی لەم شەڕانە بەكاریان دەهێنین، هەمووی ئەو چەكانەیە كە لە سوپای ڕژێمی ئەسەد بەردەستمان كەتوون.

  شكستە گەورەكەی ئەسەد

نەمانی دیپلۆماسییەت و پشتگیریی نێودەوڵەتییە

لەگەڵ ئەوەی ساڵی 2014، دوای ئەوەی تیرۆریستانی داعش «دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا»یان ڕاگەیاند، زۆر كەیفیان بە هەر دوو حكومەتی «دیمەشق و بەغدا» نەدەهات و، لە لایەك ئەمریكا پشتگیریی ئەوەی دەكرد، حكومەتی دیمەشق بڕووخێت و لە عێراقیش مەرجی ئەوەی هەبوو كە نابێت بۆ جاری سێیەم نووری مالیكی ببێتەوە بە سەرۆك وەزیرانی عێراق، لە بەرانبەردا كۆدەنگییەكی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعش و دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی (داعش) بوونی هەبوو، سەرەنجامیش وەك بینیمان لە چوارچێوەی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا بە ناوی «هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعش» پێكهێنرا، كە ئامانجی سەرەكیی ئەم هاوپەیمانییە ڕووخانی دەوڵەتی خەلافەتی تیرۆریستانی داعشە.

ئەمجارە، لەگەڵ ئەوەی حكومەتی دیمەشق بە فەرمی وەك هێزێكی تیرۆریستی ئاماژە بە هێزەكانی هەیئەی تەحریری شام دەكات و چەندین دەوڵەتی عەرەبی و ئیسلامی وەك «ئیمارات، ئوردن، عێراق، كۆماری ئیسلامیی ئێران» و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش بە پلەی یەكەم ڕووسیا، وەك ڕێكخراوێكی تیرۆریستی پێناسەیان دەكەن، بەڵام هەست دەكرێت، ئەو كۆدەنگییەی بەرانبەر تیرۆریستانی داعش هەبوو، بەرانبەر بە چەكدارانی هەیئەی تەحریری شام بوونی نییە، لەمەش زیاتر خەریكە كۆدەنگیی نێودەوڵەتی بەو ئاراستەیە دروست دەبێت، كە هەموو چاوەڕێی ئەوە دەكەن، بە هێمنی ڕژێمی ئەسەد بڕووخێت و هەیئەی تەحریری شام جێگەی بگرێتەوە، تەنانەت ئەم ئاراستەیە لە قسەكانی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆك كۆماری توركیا و قسەكانی عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی توركیا لەگەڵ تەلەفزیۆنی شەرقییەی عێراقی یەك دەگرێتەوە.

سەبارەت بە ڕۆڵی ڕووسیاش وەك دەوڵەتێكی گەورەی بەهێز و ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كە بەو شێوازە سەیر دەكرێت، هەتا ئێستا پشتیوانیی ڕووسیا ڕژێمی بەشار ئەسەدی هێشتووەتەوە، بەڵام ئێستا ئەو خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، كە هاتنی هێزەكانی ڕووسیا بۆ سووریا، هێندەی بۆ ئەوە بووە كە جێپێیەكی گەورە و گرنگ بۆ ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست دروست نەبێت، هێندە بۆ ئەوە نەبووە كە پشتگیری لە مانەوەی ئەسەد بكات. ڕووسیا پێویستی بەوەیە كە ڕژێمێكی دیكتاتۆریی وەك بەعس و بەشار ئەسەد لە ناوچەكەدا نەڕووخێت، بەڵام ئامانجی ڕووسیا هێندەی دژایەتیكردنی سیتسمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتییە بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا، هێندە لە خەمی مانەوەی ڕژێمی ئەسەد نییە، لەمەش زیاتر توێژەر و پڕۆفیسۆر ئانا بورشیفیكایا، نووسەری كتێبی «شەڕی پۆتین لە سووریا»، ڕاشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە كە بیركردنەوەی بڕیارسازانی ئەمریكا و ڕۆژئاوا كاڵفامانەیە، كە پێیان وایە هیچ ئاشتییەك بەبێ بەشداریی ڕووسیا لە سووریا نایەتەدی، بەپێچەوانەوە هەرگیز لەگەڵ چارەسەرێكی ڕاستەقینەی ئاشتییانەدا نییە بۆ سووریا و مەبەستی نییە كێشەكانی سووریا بە ئاشتی چارەسەر بكرێن، بەڵكو دەیەوێت، هەموو لایەك لەسەر لوتكەی هەرەمەكەوە بۆ كێشەی سووریا سەیری بكەن، سەرەنجامیش ئەوەی دەیڵێت بە كردەیی جێبەجێی ناكات، بۆیە ڕووسیا مەبەستێتی لە ئاستێكی نزم سووریا ناسەقامگیر بێت، بۆ ئەوەی لەناو ئەو ئاوە لێڵەدا بتوانێت لەناو سووریاوە ململانێی ئەمریكا بكات و، دژی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی ڕابوەستێت و هەوڵ بدات ئەو سیستمە بگۆڕێت، لەلایەكی دیكەش هێرشە ئاسمانییە چڕەكانی فڕۆكەكانی ڕووسیا بۆ سەر ژێرخانی خزمەتگوزاریی و قوتابخانە و نەخۆشخانەكان كە هێزەكانی هتش تیایدا باڵادەستن و خاپووركردنیان هۆكارێكی سەرەكی بێت، بۆ ئەوەی خەڵكی ئەو شارانە باشتر لە دەوری هێزەكانی هەیئەی تەحریری شام كۆببنەوە.

دەوڵەتانی عەرەبی بەتایبەتی «ئیمارات و ئوردن» پێش ئەوەی بارودۆخی ڕژێمی ئەسەد بگاتە ئەم قۆناغە، لە ماوەی ئەو چەند ساڵەی سڕبوونی تەنگژەكە بەگشتی و لە دوای هێرشەكەی چەكدارانی حەماس لە 7ی تشرینی یەكەمی 2023، زۆر هەوڵیان دا كە ڕژێمی ئەسەد بگەیەننە ئەو قەناعەتەی كە سیاسەت و دیپلۆماتییەتی دەوڵەتی سووریا بەو جۆرە ڕێك بخاتەوە، كە بتوانرێت دەروازەیەك بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە سووریا بگەڕێتەوە بۆ ناو دەوڵەتانی عەرەبی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بۆ ئەمەش چەندین كەناڵی دیپلۆماتییان بە دانوستاندنی ناڕاستەوخۆش لەگەڵ ئەمریكا بۆ ڕژێمی ئەسەد كردەوە، بۆ ئەوەی خۆی لە ئێران جیا بكاتەوە و بێتە بەرەی ئەو دەوڵەتە عەرەبییانەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی كردووەتەوە، بەڵام وەك ئەوانەی ئاگاداری ئەم بەرەوپێشەوەچوونانە بوون و ئێستا ئاماژەی پێدەكەن، بەشار ئەسەد هەوڵی دابوو، ئاراستەی سیاسەت و دیپلۆماتییەتی خۆی بەو جۆرە ڕێك بخاتەوە و خۆی لە ئێران جیا بكاتەوە، بەڵام بە كردەیی سازشی لەسەر ئێران نەكرد و چاوەڕێی ئەوەی دەكرد، بارودۆخەكە بە جۆرێكی دیكە بێتە پێشەوە، لە ئێستاشدا وەك دەبینین، ڕژێمی ئەسەد تووشی ئەو پەڕی گۆشەگیری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بووەتەوە و، بە دوور دەبینرێت كە جارێكی دیكە وەك ساڵی 2015 دووبارە ئەم ڕژێمە لە كەوتن و ڕووخان ڕزگار بكرێتەوە.

 دەرهاویشتە نەرێنییەكانی بارودۆخی سووریا

لەسەر تەواوی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

كشانەوەی هێزەكانی سوپای سووریا لە دەروازەی «ئەلبوكەمال»ی هاوسنووری عێراق و، كۆنتڕۆڵكردنی ئەم دەروازەیە لەلایەن هێزەكانی سووریای دیموكراتی «هەسەدە»، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كە بارودۆخی ناو دیمەشقی پایتەختیش ئاڵۆزی تێكەوتووە، یان مەزندەی ئەوە هەیە، كە ئاڵۆزیی گەورەی تێبكەوێت و بارودۆخەكە لە كۆنتڕۆڵ دەربچێت و، هەموو گریمانە و مەزندەكانیش بەو ئاراستەیەن گۆڕانكاریی گەورە لە دەسەڵاتی سیاسیی سووریا بێتە ئاراوە، بەتایبەتیش كە سوپای سووریا لە هەموو ئەو سنوورانە كشاونەتەوە كە سووریا بە دەوڵەتانی ناوچەكەوە دەبەستێتەوە.

كەوتنی ڕژێمی بەعس و ئەسەد، لە كەوتنی ڕژێمی بەعس و سەدام لە 2003دا جیاواز دەبێت، ڕژێمی بەعس و سەدام لە چوارچێوەی هاوپەیمانیەتییەكی نێودەوڵەتی ڕووخێنرا كە زیاتر لە 130 هەزار سەربازی « ئەمریكی، بەریتانی، ئیسپانی، ئوستڕالی، كەنەدی» هاوكات لەگەڵ ڕووخاندنەكە لەناو عێراق بوون، بەڵام ئەگەر ڕژێمی بەعس و ئەسەد لە دیمەشق بڕووخێت، ئەوا دوو هێزی سەرەكی لەناو سووریا بوونیان دەبێت، كە یەكێكیان هێزەكانی هەیئەی تەحریری شامە و ئاماژەكان بەو ئاراستەیەن توركیا پشتگیریان بكات، هەروەها لە بەشێكی سووریاش ئەوەی پێی دەڵێین «ڕۆژئاوا» هێزەكانی سووریای دیموكرات هەن، كە بەشی هەرە زۆریان كوردی ڕۆژئاوان.

توركیا و ئەمریكا لە ڕووخانی ڕژیمی بەعس و ئەسەد، یەك ئامانجیان نییە، لە بەرانبەردا ڕووسیاش لەگەڵ توركیا و ئەمریكا ئامانجی هاوبەشی نییە و، قورسە مەزندەی ئەوە بكرێت ئەم سێ ئامانجە جیاوازە لەناو یەك بازنەدا پێكەوە كۆبكرێنەوە، كە سەرەنجام بگاتە ئەوەی جۆرێك لە سەقامگیری بۆ سووریا بگەڕێتەوە و كێشەكان بە شێوەیەكی ئاشتییانە چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە، بۆیە ئەگەرەكانی زاڵبوونی پاشاگەردانی و بەردەوامیی شەڕی ناوخۆیی لە ئایندەی سووریای دوای ئەسەرد دوور ناخرێنەوە و، مەزندەكان بەو ئاراستەیەن، هەتا ماوەیەكی دوور و درێژ سووریا سەقامگیری بە خۆیەوە نەبینێت و، دەرهاویشتە خراپەكانی ئەم ناسەقامگیرییە تەواوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە.

توركیا كە لە یەك دوو مانگی ڕابردوو بانگەشەی بۆ چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە توركیا دەكرد و بە ئاشكرا داوای هەڵوەشانەوەی هێزە چەكدارەكانی پەكەكەی دەكرد، لە هیچ لێدوانێكی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆك كۆمار و سەرۆكی «ئاك پارتی»، هەروەها لە لێدوانەكانی دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی «مەهەپە پارتی» كە هاوپەیمانی ئاك پارتییە لە دەسەڵاتدا، هەر دوو هێزی «پەكەكە و پەیەدە» لێك جیا نەكراونەتەوە و ئەم دوو هێزە لە ڕوانگەی دەوڵەتی توركیاوە وەك دوو ڕێكخراوی تێرۆریستی ناسێنراون و، ئەوەی لە بەرچاو نەگرتووە، كە پەیەدە ئێستا بەشێكە لە هێزی سووریای دیموكراتی و ئەمریكا وەك هێزێكی نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵ دەكات.

هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا، ڕاشكاوانە ئەوەی لە میدیاكان نەشاردووەتەوە كە داوایان لە ئەمریكا كردووە، بوار بە هێزەكانی توركیا بدات، هەتا ئەو ناوچانەی كە مەبەستێتی لە ڕۆژئاوا بە هێزی سەربازی داگیریان بكات، بەڵام وەك خۆی ئاماژەی پێكردووە، ئەمریكا ئەمەی قبووڵ نەكردووە، بۆیە ئەگەر بارودۆخەكە بەو ئاراستەیە بگۆڕێت، كە دوای ڕووخانی ئەسەد، هەیئەی تەحریری شام جێگەی بگرێتەوە، ئەوا توركیا كارتێكی بەهێزی دەكەوێتە دەست و لەوانەیە ئەوەی بە خۆی نەكرا، بە ڕێگەی چەكدارانی هەیئەی تەحریری شام جێبەجێیان بكات و، قۆناغی داهاتووی ئەم هێرشانە هێزەكانی سووریای دیموكرات بگرێتەوە.

هەتا ئێستا هێزەكانی سووریا دیموكرات بارودۆخەكەیان بە لۆژیكانە خوێندووەتەوە و لە ناوشاری حەلەب خۆیان تووشی ئەم شەڕە نەكرد و بە ئاشتییانە كشانەوە، بەڵام گرووپە چەكدارەكانی ناو هەیئەی تەحریری شام كە پێشتر خۆیان بەشێك بوون لە تیرۆریستانی داعش و تەنانەت ئەحمەد شەرع «ئەبو محەمەدی جۆلانی» ماوەی ساڵ و نیوێك بەیعەتی بە ئەبووبەكر بەغدادی سەرۆكی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش دابوو، ئەو ڕێكخراوە تیرۆریستییەی هەموو هەوڵەكانی چڕكردەوە بۆ ئەوەی ڕۆژئاوا داگیر بكات و تەنانەت گەیشتە ئەوەی كۆبانێ بكەوێت، بەڵام بە هاوكاریی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕێگە درا، هێزی پێشمەرگە بچێتە كۆبانێ و لە كەوتن ڕزگار بكرێت.

ئیدارەی ئەمریكی لە ساڵی 2014 كە دیموكراتەكان لە دەسەڵاتدا بوون، دەتوانرا خوێندنەوەیەك بۆ ستراتیژیەت و سیاسەتی ئەو وڵاتە بكرێت و، جیهان تێبگات، لەوەی ئەمریكا بە چ ئاراستەیەك سیاسەت دەكات و هەنگاو هەڵدەگرێت، بەڵام ئیدارەی یەكەمی دۆناڵد ترەمپ لە (2017-2021) ئەوەی بۆ جیهان سەلماند، كە بێجگە لە سیاسەتی ئاشكرا و ڕاشكاوی ئەمریكا بۆ پاراستنی دەوڵەتی ئیسرائیل هیچ ئاراستەیەكی دیكەی سیاسەتی ئەمریكا مەزندە بۆكراو نییە، لە ئێستا كە دوای نزیكەی 50 ڕۆژی دیكە و لە 20ی كانوونی دووەمی 2025 دووبارە دۆناڵد ترەمپ دەبێتەوە بە سەرۆكی ئەمریكا، نازانرێت ئەمجارەیان چۆن مامەڵە لەگەڵ دۆسییەكی هەستیاری وەك سووریای پاش بەشار ئەسەد دەكات.

توركیا لە ماوەی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا، گرەوی گەورەی لەسەر دووبارە هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترەمپ بۆ سەرۆكی ئەمریكا دەكردەوە، ئەم گرەوەشی لەو چوارچێوەیەدایە، ترەمپ وەك بزنێسمانێك بواری ئەوەی هەیە كە سەفقەی سیاسی، وەك سەفقەی بازرگانی لەگەڵدا بە ئاسانی گرێ بدرێت، بۆ ئەمەش كارتی بەهێزی دەستی توركیا بۆ ئەو سەفقەیە، سووریای دوای بەشار ئەسەد دەبێت.

ئامانجی هەرە گەورەی دۆناڵد ترەمپ لەم خولە تازەیەی سەرۆكایەتیی ئەمریكا، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تەواوكردنی پرۆسەی «ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی دەوڵەتانی عەرەبی دەبێت لەگەڵ ئیسرائیل»، كە لە ماوەی خولی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا توانرا «ڕێككەوتنی ئیبراهیم» لە نێوان «ئیسرائیل و بەحرێن و ئیمارات و قەتەر» ئیمزا بكرێت، بەمەش مەسەلەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان كە بە «تطبیع» ناسراوە، بووە بەشێك لە هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ ڕێگەخۆشكردن بۆ دەوڵەتانی دیكەی عەرەبیش، بەڵام ئەم پرۆسەیە بە تەواونەكراوی بەجێهێڵدرا .

مەحموود عەباس سەرۆكی دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستین، لە دوای هەڵبژاردنەوەی ترەمپ لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤەمبەری ڕابردوو، هەوڵی داوە زەمینەیەك بڕەخسێنێت و پەیامی خۆی بەو جۆرە بۆ ترەمپ بخاتە ڕوو، كە چاوی بە هەڵوێستەكانی پێشووی خۆی، سەبارەت بە «سەفقەی سەدە» بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئیسرائیل گێڕاوەتەوە.

لەناو ئەم هاوكێشەیەدا، ئەگەر ئاراستەی گۆڕانكارییەكان بەو جۆرە بكەونەوە، كە توركیا نەخشەی بۆ داڕشتووە، ئەوا توركیا لە دووبارە ڕێكخستنەوەی هاوكێشەی ناوچەكە دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد دەتوانێت ڕۆڵێكی زۆر كاریگەر بگێڕێت، ئەگەر هەموو ئەو ئەگەرانەی لەو ڕۆڵە گرنگەی توركیا دەخوێندرێنەوە، سەرەنجام لە بەرژەوەندیی ڕۆژئاوا كۆتاییان نایەت.

پەیامەكانی ئەحمەد شەرع ناسراو بە «ئەبو محەمەدی جۆلانی»، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە كە ماوەی پێنج ساڵە گۆڕانكارییان لە گوتاری سیاسیی خۆیان كردووە، بۆیە داوا دەكەن «سەیری كردارەكانیان بكرێت، نەك قسەكانیان»، ئەم وەرچەرخانە گەورەیە لە گوتاری گرووپێكدا كە ڕەگ و ڕیشەی ئەلقاعیدە و داعشی هەیە، لە ئەندازەی دروستكردنی گوتاری دەوڵەتی توركیا دەچێت و، بەو مامەڵەیەشی كە ئیسرائیل لەگەڵ ئەم وەرچەرخانە گەورەیەی سووریای دەكات، پێدەچێت توركیا كە خۆی پەیوەندییەكی زۆر باشی لەگەڵ ئیسرائیل هەیە و ئاك پارتیش كە حزبێكی ئیسلامییە و دەسەڵاتی بەدەستەوەیە، هەیئەی تەحریری شامی گەیاندبێتە ئەو قەناعەتەی كە بە هاوشێوەی توركیا پەیوەندییەكانی سووریای دوای ئەسەد لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بكەنەوە، بەمەش توركیا دەتوانێت سەفقەیەكی گەورە دروست بكات و دۆناڵد ترەمپیش پێشوازی لێدەكات.

بەڵام توركیا هەتا لەم سەفقەیەشدا سەركەوتوو بێت، ئەوا ئەم سەفقەیە تەواوی كێشەكانی ناوخۆیی توركیا بەگشتی و كێشەی مانەوەی ئەرۆدگان وەك سەرۆك كۆمار و ئاك پارتی وەك حزبی دەسەڵات چارەسەر ناكات، بۆیە بە دیوێكی دیكە لەم لایەنەوە پێویستی بە پشتگیریی دۆناڵد ترەمپ دەبێت، بەوەی توركیا چۆن بتوانێت كێشەی پەیەدە و پەكەكە لە كۆڵ خۆی بكاتەوە و لە هەمان كاتدا دەنگی كوردانی توركیاش بۆ ئاك پارتی بگێڕێتەوە، ئەمەش بەوە دەكرێت كە ئەمریكا هەوڵ بدات ڕۆژئاوا بە هاوشێوەی هەرێمی كوردستان پەیوەندیەكی باشی لەگەڵ توركیا هەبێت، ئەم ئاراستەیە لەلایەن پەیەدەوە نەك ڕەت نەكراوەتەوە، بەڵكو چەند ساڵێكە دوای گفتوگۆی ڕاستەوخۆ لەگەڵ توركیا دەكەن، دەمێنێتەوە كێشەی پەكەكە كە بڕیارە عەبدوڵڵا ئۆجەلان بێتە ناو پەرلەمانی توركیا و لەوێوە پەیامی هەڵوەشانەوەی پەكەكە ڕابگەیەنێت، ئەمەیان لەگەڵ ئەوەی لەلایەن دەم پارتی كە زیاتر لە 50 كورسی لەناو پەرلەمانی توركیا هەیە و نوێنەرایەتیی كوردی توركیا دەكات، پێشوازی لێكراوە و، هەروەها پشتگیریش لەو هەنگاوە دەكات كە هەوڵ دەدرێت دەستووری توركیا هەموار بكرێتەوە و دووبارە ناسنامەی دەوڵەتی توركیا پێناسە بكاتەوە، بەڵام پێناچێت ئاراستەی ئەم هاوكێشەیە بە ئاسانی و بەبێ كێشە تێپەڕ ببێت. كە ئەمە تا ئێرە دیوێكی هاوكیشەكە بوو.

دیوێكی دیكەی هاوكێشەكە، خوێندنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دوای نەمانی «هیلالی شیعی»یە، نەمانی ئەم هیلالە بە گورزێكی خراپ بۆ هەژموونی باڵادەستیی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەناوچەكە ڕاڤە دەكرێت. هەتا ئێستا ئەو پرسیارە بێ وەڵامە بەوەی كۆماری ئیسلامی چۆن وەك ئەمری واقیع بڕیاری 598ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ ڕاگرتنی شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەساڵی 1988 قبووڵ كرد و پەرداخە ژەهرەكەی نۆشی، ئایا ئەمجارەش ئەمری واقیعی نەمانی هیلالی شیعی قبووڵ دەكات، بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی پارێزراو بێت؟ بەشێكی وەڵامی ئەم پرسیارە لە پەیام و سەردانە مەكوكییەكانی عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران دەخوێندرێتەوە، كە لە ئێستادا زۆر مەبەستێتی پێش هەموو لایەك توركیا و دوای ئەویش عێراق و سووریا هەوڵەكانیان بخەنە گەڕ بۆ ئەوەی بارودۆخی سووریا لەدەست نەچێت، كە خۆیشی بەدووری دەزانێت جارێكی دیكە كۆنتڕۆڵ بكرێتەوە.

 عێراق و هەرێمی كوردستان

لەناو ئەم هاوكێشە ئاڵۆزەی سووریادا

ئەگەر لە ڕووی مەزهەبییەوە «شیعە گەرایی» دەوڵەتی عێراق بەتایبەتی لایەنەكانی دەسەڵات كە بریتین لە «هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە»، پرسی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد و پاراستنی مەزاری «سەیدە زەینەب» بە ئەولەوییەتی سیاسەتی خۆیان بزانن و بەرگری لێ بكەن، ئەوا بۆ هەرێمی كوردستانیش پرسی چارەنووسی كوردانی سووریا بە ئەولەوییەت حیساب دەكرێت، چۆن لەكاتی هێرشی تیرۆریستانی داعش پێشمەرگە بەهانای ڕۆژئاواوە چوو و نەیهێشت كۆبانێ بكەوێت، ئەوا هەر گۆڕانكارییەكیش لە سووریا بێتە ئاراوە، پرسی چارەنووسی كوردی سووریا ئەولەوییەتی سیاسەتی هەرێمی كوردستان دەبێت.

هەر لە سەرەتای سەڕهەڵدانی تیرۆریستانی داعش و كشانەوەی هێزەكانی سوپای سووریا لە ڕۆژئاوا، ڕاسپاردەی سەرۆك بارزانی بۆ تێكڕای لایەنە سیاسییە كوردییەكانی سووریا ئەوە بووە، هەموو پێكەوە یەك بگرن و پێكەوە ئیدارەی ڕۆژئاوا بكەن و ئەزموونێكی دیكەی حوكمڕانیی كوردی پێشكەشی جیهان بكەن و، سوود لەم دەرفەتە وەربگرن و هەوڵ بدەن لە دەستووری داهاتووی سووریادا مسۆگەری بكەن، ئەم ئاراستەیە لە كۆبوونەكانی «هەولێر و دهۆك» لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی كوردی سووریا لە 2014 و 2015 جەختی لەسەر كراوەتەوە، بەڵام كورتبینیی سیاسیی پەیەدە ڕێگەی نەدا ئەم ئاراستەیە وەك پێویست سەركەوتوو بێت، كە لە ئێستادا ئاماژە بەوە دەكرێت، پەیەدە هەوڵی داوە چاو بە سیاسەتی خۆیدا بخشێنێتەوە و وەك بەشێك، یان پاشكۆی پەكەكە سەیر نەكرێت.

لەم چوارچێوەیەدا هەرێمی كوردستان دەتوانێت ڕۆڵێكی ئەرێنی بۆ چارەنووسی كوردانی سووریا بگێڕێت و، دەتوانێت بەرژەوەندییەكانی ڕۆژئاوا بە باشوورەوە گرێ بداتەوە و هەوڵەكانیشی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی توركیا و ڕۆژئاوا ئاسایی بكاتەوە. ئەگەر ئەم پرۆسەیە بەم ئاراستەیە بچێتە پێشەوە، هەرێمی كوردستان دەتوانێت ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕێت بۆ سەرخستنی پرۆسەی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە توركیا، ئەوەی وادەكات بە گەشبینییەوە سەیری ڕۆڵی هەرێمی كوردستان لەم پرۆسە گرنگەدا بكەین، ئەوەیە كە ڕای گشتیی خەڵك و قەناعەتی حزب و ڕێكخراوە كوردییەكانی توركیا گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە ڕێگەی دروست ئەو ڕاسپاردانەی «سەرۆك بارزانی»یە كە بەردەوام داوا دەكات، دەبێت كێشەی كورد بە ئاشتی چارەسەر بكرێت و بێجگە لە ئاشتی ڕێگە چارەیەكی دیكە بوونی نییە.

هەرێمی كوردستان دەتوانێت بۆ دەوڵەتی عێراقیش ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕێت، بۆ ئەوەی نەبێتە بەشێك لە كێشەكە و، لێدوانەكانی د.فوئاد حوسێن وەزیری دەرەوەی عێراق كە دوای كۆبوونەوەی لەگەڵ هەردوو وەزیری دەرەوەی «ئێران و سووریا» ڕایگەیاند: «بە شەڕ هیچ كێشەیەك چارەسەر نابێت و دەبێت هەموومان بە دوای چارەسەری ئاشتییانە بكەوین»، ئاماژەیەكی زۆر گرنگن بۆ وەرچەرخان لە سیاسەتی دیپلۆماتیی دەوڵەتی عێراق و، هەروەها ئاماژەیەكە بۆ هاودەنگیی هەردوو دەوڵەتی «ئێران و سووریا» لەسەر ئەم ئاراستەیە.

بێگومان گەیشتنی كۆماری ئیسلامیی ئێران بەو قەناعەتەی كۆی كێشەی ناوچەكە بە كێشەی سووریا و فەلەستینەوە بە شەڕ چارەسەر ناكرێت، بە خاڵێكی گرنگی ناو ئەم وەرچەرخانە گەورەیەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە قەڵەم دەدرێت و ڕەنگدانەوەی لەسەر ئاراستە و سیاسەتی دیپلۆماتیی دەوڵەتی عێراقیش دەبێت، بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم بارودۆخە ئاڵۆزە و لە هەمان كاتدا هەردوو دەوڵەت (عێراق و ئێران) ڕۆڵی كاریگەریان دەبێت لە دووبارە ڕێكخستنەوەی تەواوی ناوچەكە و چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم ناوچەیە.

لەگەڵ ئەوەی بارودۆخەكە، بارودۆخێكی شەڕ و ئاڵۆزییەكی گەورەیە كە ناوچەكەی پێدا تێدەپەڕێت، ڕوون نییە ئاراستەی گۆڕانكارییەكان چۆن دەبن، بەڵام دەوڵەمەتداری سەركەوتوو ئەو دەوڵەتمەدارەیە كە لەناو ئاڵۆزییەكاندا چارەسەری گونجاو بدۆزێتەوە و مەترسی و ئاڵنگارییەكان بگۆڕێت بۆ دەرەفەت و پاراستنی بەرژەوەندیی باڵای گەل و وڵاتەكەی.