د.مەیادە نەجاڕ، ئەندامی خولی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە و، جیا لەوەی یەكێكە لە چالاكە دیارەكانی پرسی ئافرەتان، لە هەمان كاتدا یەكێكە لەو ئەكادیمیستانەی كە بەردەوام لەسەر پرسەكانی تایبەت بە كوردستان و عێراق قسەی ڕاشكاوانەی خۆی لە میدیاكان بڵاو دەكاتەوە و، لەسەر ئاستی كەناڵەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق دیداری لەگەڵ ساز دەكرێت و بیروبۆچوونەكانی خۆی ڕاشكاوانە دەخاتەڕوو. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆدا (ئەگەرەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم و ئایندەی هەرێمی كوردستان)، زۆر بە ڕاشكاوانە بیروبۆچوونی خۆی لەسەر ئەم پرسە گرنگە دەربڕی و بەمجۆرە پێشنیارەكانی خستەڕوو.

 

 

دەستخۆشی لە بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە لەسەر ئەم مژارە گرنگە ئەم هەموو دەستەبژێرە خاوەن ئەزموونەی كۆكردووەتەوە و پێكەوە ڕاشكاوانە گفتوگۆی لەسەر دەكەین.

بە تێڕوانینی من، ناكرێت پرسی پێكهێنانی كابینەی دەیەم و ئایندەی هەرێمی كوردستان، لە دەرەوەی ئەو ڕووداو و گۆڕانكارییانە باس بكرێت، كە ئێستا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی بەگشتی پێدا تێدەپەڕێت و، ئەوجا، بمانەوێت، یان نەمانەوێت، دەرهاویشتەی ئەو ڕووداو و گۆڕانكارییانە، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر هەرێمی كوردستان و عێراقیش دەبێت.

لەم بارودۆخە هەستیارەدا كە لەلایەك هەتا ئێستاش شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بەردەوامە و ڕۆژ لە دوای ڕۆژیش شەڕەكە قورستر دەبێت، لەلایەكی دیكەوە شەڕی نێوان ئیسرائیل و حەماس بووەتە شەڕێكی كراوەی مەزندەنەكراو و ئێستا گەیشتووەتە لوبنان و لە هەمان كاتدا ئەو گرووپە چەكدارانەشی گرتووەتەوە كە ئێران پشتیوانییان دەكات و ناویان لە خۆیان ناوە «بەرەی مقاوەمە»، كە بێگومان ئەمەش وەرچەرخاوە بۆ ململانێی ڕاستەوخۆی نێوان ئێران و ئیسرائیل و هەر لە ماوەی ئەمساڵدا یەك دوو جار ئێران هێرشی كردووەتە سەر ئیسرائیل و لەلایەن ئیسرائیلیشەوە وەڵامی ئێران دراوەتەوە و، هەموو هەوڵەكانیش بۆ ئەوەن، كە ئەم هێرشانە نەگۆڕێن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆی نێوان ئێران و ئیسرائیل. لەناو ئەم بارودۆخە شڵەژاوەدا، بێگومان هەموو كات دەبێت چاوەڕێی ئەگەر و پێشهاتی تازە بین و، هەموو ئەم ئەگەر و پێشهاتانەش كاریگەرییان لەسەر ئەو بڕیارانە دەبێت، كە لەسەر ئەرزی واقیعی وڵاتانی ئەم ناوچەیە دەدرێت، كە بێگومان هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لە عێراق، پارچەیەكە لەو ناوچە گڕگرتووە.

پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە، ئایا لەناو ئەم واقیعەدا چۆن ئامادەكاریی بكەین، بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ ئەو ئەگەرانە بكەین و هەروەها بتوانین زەمینەسازییەكیش بكەین، بۆ ئەوەی لە ماوەیەكی كورتدا كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكبهێنین؟ بێگومان وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئاسان نابێت، ئەگەر ئەو واقیعە سیاسییەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان خۆی فەرز كردووە، وەك خۆی ڕاشكاوانە نەیخەینەڕوو.

واقیعی پرۆسەی سیاسیی لە كوردستاندا، زۆر تایبەتییە لە چەند ڕوویەكەوە كە دەبێت ڕاشكاوانە ئاماژەی پێبكەین، لەوانە:

• بەداخەوە هەرێمی كوردستان لەسەر ئەرزی واقیع بۆ دوو زۆن دابەش بووە.

• دابەشبوونی ئەم دوو زۆنە تەنیا جوگرافی نییە، بەڵكو دابەشبوونە لەسەر ئاستی «دەسەڵاتی سیاسی، هێزی پێشمەرگە، دەزگاكانی پۆلیس و ئاسایش، سەرچاوەی سامانە سرووشتییەكان و.. هتد» و هەموو ئەم بوارانەی گرتووەتەوە.

لەسەر ئەم دابەشبوونە نێوخۆییەی هەرێمی كوردستان، كاریگەری و دەستتێوەردانی وڵاتانی هەرێمی بەتایبەتی «ئێران و توركیا» بە ئاشكرا هەستی پێدەكرێت، ئەوجا لەبەر ئەوەی هەژموونی ئێران لە عێراقدا باڵادەستە، ئەوا دەستتێوەردانەكانی ئێران بەرچاوترن و لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە زۆنی سەوز زەق بوونەتەوە و، تەنانەت ئێران بۆ بەرژەوەندیی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەستتێوەردانی لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا كردووە و بە ڕێگەی دادگای فیدڕاڵی چەندین بڕیاری زاڵمانەی نادەستووری لە دژی هەرێمی كوردستان دەركراون، كە هەرە دیارەكانیان بریتین لە هەڵوەشانەوەی پەرمانی كوردستان، پەكخستنی كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردن و ڕاپرسیی هەرێمی كوردستان، ئەمە بێجگە لەو بڕیارانەی دیكە لەسەر ئاستی ئابووری و دارایی و ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت دژی هەرێمی كوردستان دراون .

توركیا كە ئەویش دراوسێیەكی دیكەی هەرێمی كوردستانە، بمانەوێت و نەمانەوێت كاریگەری لەسەر پرۆسەی هەرێمی كوردستان دەبێت، بەڵام زۆر كەمتر لە كاریگەرییەكانی ئێران، لەمەش زیاتر توركیا هەستی بەوە كردووە كە ئەو شەڕە كراوەیەی ئێستا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵگیرساوە، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ فراوانتر دەبێت و، بە دووری نازانێت ئاكامی ئەم شەڕە گۆڕانكاریی گەورە بەدوای خۆیدا بێنێت، بۆیە بۆ پێشگرتن لەو گۆڕانكارییانە لە هەوڵی ئەوەدایە دەستووری توركیا هەموار بكاتەوە و دەرگا بكاتەوە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتییانە كێشەی كورد لە وڵاتەكەی چارەسەر بكات. ئەم هەنگاوەی توركیا جێگەی دڵخۆشییە لەبەر ئەوەی بیركردنەوە لە چارەسەری ئاشتییانە خزمەتی سەقامگیریی هەرێمی كوردستانیش دەكات.

فاكتەرێكی دیكە كە كاریگەری دەبێت لەسەر پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان و پێكهێنانی كابینەی دەیەم، فاكتەری نێودەوڵەتییە كە ئەو فاكتەرەش بریتییە لە «ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمان»، ئەم فاكتەرە نێودەوڵەتییە، مەبەستیانە عێراق بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی سەقامگیر بێت، بەتایبەتی كە ئێستا لەناو عێراق بوونیان هەیە و لە هەمان كاتدا شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش بەردەوامە و بە تەواوەتی ڕیشەكێش نەكراون.

ئەوجا ئەگەر كۆی فاكتەرە نێوخۆیی و هەرێمی و نیودەوڵەتییەكان پێكەوە گرێ بدەینەوە و بیكەینە چوارچێوەیەك بۆ ئەوەی خوێندنەوە بۆ چۆنیەتیی پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەین، ئەوا دەبێت پێشوەختە ئاماژە بەوە بكەین و وەك خاڵێكی نەگۆڕ لە شرۆڤەكەمان دیاری بكەین، ئەویش ئەوەیە چۆن لە ساڵی 1992ـەوە هەتا كابینەی نۆیەمی حكومەتی كوردستان، لە هەموو كابینەكاندا، یەكێتی و پارتی دوو لایەنی سەرەكیی پێكهێنانی حكومەت بوون، ئەوا لە كابینەی دەیەمیشدا، دیسان پارتی و یەكێتی دوو لایەنی سەرەكیی پێكهێنانی ئەم كابینەیەش دەبن، تەنانەت ئەگەر پارتی دیموكراتی كوردستان بە تەنیا «50+1»ی كورسییەكانی پەرلەمانی بەدەست بهێنایە، ئەوا یەكلایەنە، یان بە هاوپەیمانی لەگەڵ لایەنەكانی دیكە حكومەتی پێك نەدەهێنا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە پارتی دیموكراتی كوردستان دووربینانە هاوكێشە سیاسییەكان دەخوێنێتەوە و قەناعەتی بەوجۆرەیە، بەبێ بەشداریی كارای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، هەرێمی كوردستان سەقامگیر نابێت.

لێرەوە كە قەناعەتمان بەو جۆرەیە «پارتی و یەكێتی» دەبێت پێكەوە حكومەت پێكبهێنن، ئەوا گفتوگۆی سەرەكی لەسەر هاوپەیمانیی پارتی و یەكێتی دەبێت، ئەگەر لایەنەكانی دیكە بێنە ناو حكومەت، یان ببنە ئۆپۆزسیۆن، گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لە هاوكێشەكەدا دروست ناكەن.

لە دەستپێكی قسەكانمدا ئاماژەم بەوە كرد، كە بە كردەیی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی «جوگرافی، دەسەڵاتی سیاسی، ئابووری و سامانە سرووشتییەكان، هێزی پێشمەرگە و هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش و...هتد» بەسەر دوو زۆندا دابەش بوو، ئەوا لە پرۆسەی گفتوگۆ و دانوستاندنەكانی پارتی و یەكێتی بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەم، فاكتەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان كاریگەریی ڕاستەوخۆیان دەبێت، كە لێرەدا بە خێرایی بە چەند خاڵ ئاماژەیان پێدەكەم:

1- پەیوەندیی پتەوی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێران و ئەو لایەنە سیاسییانەی شیعەی عێراقە كە ولائیان بۆ ئێران هەیە، ئەمە وادەكات، كۆماری ئیسلامیی ئێران دەستتێوەردان لەم پرۆسەیەدا بكات، ئەوجا لەبەر ئەوەی بە هۆی شەڕی ئیسرائیل لەگەڵ حەماس و حزبوڵڵای لوبنانی و تێوەگلانی گرووپە چەكدارەكانی شیعە لە سووریا و عێراق، لەوانەیە دەستتێوەردانی ئەمجارەی ئێران ڕاستەوخۆ نەبێت و، بە ڕێگەی حكومەتی عێراق و لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراقەوە بێت، هەروەك چۆن بینیمان دوای ڕاگەیاندنی ئاكامەكانی هەڵبژاردن لەلایەن كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراقەوە، محەمەد شیاع سوودانی سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد و بێجگە لە كۆبوونەوەی لەگەڵ «سەرۆك بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، سەرۆكی حكومەتی كوردستان»، سەردانی سلێمانی كرد و لەگەڵ كۆی لایەنە سیاسییە بەشداربووەكانی هەڵبژاردنەكانی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كۆبووەوە، ئامانجیش لەو كۆبوونەوانە ئەوە بوو، لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لە یەكتری نزیك بكاتەوە، بۆ ئەوەی بتوانرێت بە زووترین كات حكومەت پێكبهێنرێت.

2- كۆماری توركیا كە تا ڕاددەیەكی باش پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان بەهێزە و، توركیا هەموو هەوڵەكانی بۆ ئەوەیە نەبێتە بەشێك لەم شەڕەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەرژەوەندییەكەی لەوەدایە كە سەقامگیریی هەرێمی كوردستان زیاتر گەشە بكات، ئەمەش لەو ڕوانگەیەوە سەقامگیریی هەرێمی كوردستان خزمەتی چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد لە توركیا دەكات، بۆیە لەوانەیە دەستتێوەردانی توركیا لە چوارچێوەیەكی بچووكدا هاریكاری بێت بۆ ئەوەی لە ماوەیەكی كورتدا حكومەت پێكبهێنرێت، بۆ ئەوەی سەقامگیریی هەرێمی كوردستان تێكنەچێت.

3- فاكتەری دەرەكی كە خۆی لە «ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی» بەرجەستە دەكات، بە فاكتەری ئەرێنی بۆ ئایندە و چارەنووسی هەرێمی كوردستان لە قەڵەم دەدرێت. ئەوان بە تەواوەتی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە ئارامی و سەقامگیریی هەرێمی كوردستان، فاكتەری هەرە سەرەكییە بۆ لە ڕیشەهەڵكێشانی تیرۆریستانی داعش و ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی ئایدیۆلۆژیەتی توندهاژۆی ئیسلامیی «شیعە و سوننە»، بۆیە مەزندەكان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەچن، كە ڕۆڵێكی ئەرێنی بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەم بگێڕن، ئەگەر هەوڵەكانی خۆیان چڕبكەنەوە، ئەوا بێگومان كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان زووتر پێكدێت.

ئەوجا ئەگەر لەناو كاریگەریی ئەم فاكتەرانەدا، سیناریۆیەك بۆ ئاراستەی دانوستاندنەكانی «پارتی و یەكێتی» بخوێنینەوە، ئەوا دەبێت لە بەراوردكردنی ئەو دروشمانە ئەو سیناریۆیە بخوێنینەوە كە پارتی و یەكێتی بانگەشەی بۆ دەكەن.

پارتی دیموكراتی كوردستان وەك چەندین جار لە پەیامەكانی سەرۆك بارزانی دووپات كراوەتەوە، داوای «یەك هەرێم، یەك پەرلەمان، یەك حكومەت، یەك هێزی پێشمەرگە» دەكات. لە بەرانبەردا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دەیەوێت ئەو ئەمری واقیعە سیاسییە «دوو زۆنیی هەرێمی كوردستان» وەك خۆی بهێڵێتەوە و، ئەو دەسەڵاتانەی بە ئەمری واقیع هەیەتی، بە ئیستحقاقی هەڵبژاردن نەیدۆڕێنێت. خوێندنەوەی واقیعی سیاسیی دوو سێ ساڵی ڕابردوو ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە كێشەی دوو سێ ساڵی ڕابردووی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان «كێشەی دارایی و داهات» بووە و، سەرچاوەی ئەو دارایی و داهاتەش بریتییە لە « داهاتی ناوخۆ و داهاتی سامانە سرووشتییەكان»، بۆیە مەزندە دەكرێت، دۆسیەی سەرەكیی یەكێتی لە دانوستاندنەكان بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان « كێشەی داهات و دارایی « بێت، بەتایبەتی كە ڕێژەی زۆری سەرچاوەی گاز لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتدایە.

ئەم كێشەیە «كێشەی داهات و دارایی» یەكێتی لەگەڵ حكومەتی هەرێم كێشەیەكی ئاسان نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەی داهات و سەرچاوەكانی داهاتی سرووشتی، بەپێی دەستووری عێراقی موڵكی سەرجەم هاووڵاتیانی عێراقە و دەبێت بەپێی ڕێژەی دانیشتووان بەسەر ناوچەكاندا دابەش بكرێت، ئەو پشكەی لە بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان دابین دەكرێت، دیسان هەر بەپێی ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان دابەش دەكرێت و تا ئێستا بەو شێوەیە كە 57%ی بۆ هەر دوو پارێزگای هەولێر و دهۆك بووە، بە ڕێژەی 43 %یش بۆ هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بووە، ئەمەش پەیوەندی بە قووت و بژێویی خەڵكی كوردستانەوە هەیە و زەحمەتە بتوانرێت سازش لەسەر ئەم پرسە بكرێت و بكرێتە خاڵێك لە بەرنامەی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، ئەم ئاراستەیە ئەوەمان پێ دەڵێت، بڕینی هەورازە سەختەكەی «كێشەی داهات و دارایی» یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاسان نابێت، ئەگەر ئەمریكا و هاوپەیمانان هاوكاریمان نەكەن و ڕێگەچارەیەك بۆ ئەم كێشەیە نەدۆزنەوە.