«یەكەم كاری پەرلەمانی داهاتوو

دانانی دەستوورە بۆ هەرێمی كوردستان»

سەرۆك مسعود بارزانی

 

 

 دەستپێك

هەرێمی كوردستان چەندین دەرفەتی گرنگی لە بەردەمدا بوو، تا دەستوورێكی تایبەت بە خۆی هەبێت، گرنگترینی ئەو دەرفەتانەش نەخستنەڕووی پڕۆژەی دەستوور بوو بۆ ڕاپرسیی دەستووری كە لەلایەن لیژنەیەكی پسپۆڕەوە لە ماوەی 2006 تا 2009 ئامادە كرابوو. لێژنەیەكی فراوانی دیكە نەیتوانی بەم پڕۆژەیەی سەرەوەدا بچێتەوە و ئەركی خۆی تەواو بكات، بۆیە لەكار وەستا.

ئامادەكردنی دەستوور بۆ ڕاپرسیی دەستووری پێویستیی بە ڕای هاووڵاتیان هەیە، هەروەها زانینی ئەوەی لە ناوڕۆكەكەی پێیان باش و پەسندە، ئەم توێژینەوەیە پشتی بە چەندین لێكۆڵینەوەی تایبەت بەستووە، كە كاردەكات و بنەماكانی بە پەسند زانرا و بۆچوونی هاووڵاتیان سەبارەت بە ناوەڕۆكی دەستوورەكە ڕوون دەكاتەوە.

 1- پێشەكی

زۆربەی توێژینەوە بەراوردكارییە دەستووری و سیاسییەكان بەو شێوەیە دیراسەی دەستوورەكان دەكەن، بەو پێیەی كە بریتییە لە كۆمەڵێك ماف و دامەزراوه، بەڵام كەمیان ئەو بنەما لاوەكییانە تاقی دەكاتەوە كە هاووڵاتیان بە ڕاشكاوی لە دەستووردا بە دڵیانە و پەسندی دەكەن، بۆیە وا پێویست دەكات كە ئەم توێژینەوانە سەرنج دەخەنەسەر پەیوەندیی نێوان مانەوە و بەردەوامیی دەستوورەكان و نێوان «شەرعییەت» یان ڕەوایەتییان لای هاووڵاتیان، ئەو ڕەوایەتییە لە بنەڕەتدا پشت بە ڕێگەی هەڵسەنگاندنی هاووڵاتیان دەبەستێت بۆ ناوڕۆك و نەرمی و توخمەكانی دەستوورەكە.

 2- هاووڵاتیان و دەستوورەكان

بەگشتی هاووڵاتیان ئەو دەستوورانەیان پێ باشترە كە بڕگەی زیاتری تێدا بێت و تەركیزێكی بەهێزتریان لەسەر مافەكانی مرۆڤ بێت، بەراورد بە دامەزراوە سیاسییەكان، لێكۆڵینەوەكان لەم چوارچێوەیەدا ئاماژە بەوە دەكەن كە هاووڵاتیان دەستبەرداری وردەكارییە دەستوورییەكان و نەرمونیانی نابن.

بەم مانایە، دەستوورەكان سنوور لە نێوان دامودەزگاكانی دەوڵەت و پەیكەربەندی  كۆمەڵگەدا دادەنێن، مەرج و هاوسەنگی بۆ مومارەسەی دەسەڵاتی حكومەت دادەنێن و چۆنیەتیی هەڵبژاردن و گۆڕینی دەستەبژێرە سیاسییەكان دیاری دەكەن.

بەم پێیە دەستوورەكان و ناوەڕۆكەكانیان تەوەری تێگەیشتن لە سیستمی سیاسی و سەقامگیریی كۆمەڵایەتی پێك دەهێنن. بەم شێوەیە، ئەم توێژینەوەیە پەیوەندیی نێوان دیزاینی دەستووری و پاڵپشتیی مەدەنی ڕوون دەكاتەوە، كە فۆكس دەخاتە سەر دوو ڕەهەند: ناوەڕۆك و نەرمی، چوارچێوەی ئەم بەشدارییە، پەیوەندی بەم خاڵانەی خوارەوە هەیە:

یەكەم:

* خەڵك چ پلەبەندییەك، یان بەهایەكی ڕێژەیی، لەسەر بڕگە جیاوازییەكانی دەستوور دادەنێن؟

* ئایا هاووڵاتیان ئەو دەستوورانەیان پێ باشترە كە بە پلەی یەكەم پێشێلكارییەكانی حكومەت دەكەن بە لەڕێی دیاریكردنی ئازادی و مافە مەدەنییەكان سنووردار؟ یان ئەوانەی كە پابەندبوونەكانی حكومەت بۆ دابینكردنی كاڵای گشتی وەك بەرنامەكانی چاودێریی كۆمەڵایەتییش دەژمێرن؟

* ئایا هاووڵاتیان ئەو مافانە بە ئەولەویەت دادەنێن لە بەرانبەر ڕێككار و هاوسەنگە دامەزراوەییەکان، وەك فیدڕاڵی و دادگا دەستوورییەكان، كە دەتوانن پارێزگاری لە پرۆسەی دیموكراسی بكەن؟

دووەم:

* دەستوورەكان گرێبەست نین كە هەموار نەكرێنەوە.

* ئایا هاووڵاتیان مسۆگەركردنی بڕگەكان لە میانی بەرزكردنەوەی بەربەستی هەمواركردنەوەدا بە باش دەزانن؟ یان دەستووری نەرمیان پێ باشترە كە خۆیان لەگەڵ ئەولەویەتە پەرەسەندووەكاندا بگونجێنن؟

* ئایا ئەم پەسەندکردنانە جیاوازن بەپێی جیاوازیی ئاستی دیاریكردن لە پەیوەندیدا بە ماف و دامەزراوەکانەوە؟

 3- دەستوورەكان لە نێوان ناوڕۆك و نەرمیدا

ئەو توێژینەوانەی ئەم پرسیارانەیان شی كردووەتەوە و ئاڵوگۆڕی نێوان ناوەڕۆك و نەرمیی دەستوور دەكەن بە بەكارهێنانی ڕەوتی دەقی لە دەستوورە نووسراوەكاندا. یەكێك لە ئەنجامەكان پەیوەندیی بە ئاستەكانی پەسەندكردنەوە هەیە:

* ئەنجامی یەكەم: دەستوورە نوێیەكان كۆمەڵەیەكی فراوانتر لە مافی نەرێنی «ئازادی و مافە مەدەنییەكان» ئەرێنی «بەرنامەكانی خۆشگوزەرانی» دەستنیشان دەكەن، وێڕای دامەزراوە سیاسییەكان، لەوانەش دادگا، دەسەڵاتی جێبەجێكردن و ڕێساكانی هەڵبژاردن.

* ئەنجامی دووەم: ئەوەیە كە تەمەنی دەستوور پەیوەستە بە هەمواركردنەوەی دەوریی دەستوورەوە، تەنانەت ئەو دەستوورانەی كە جەماوەر پەسندیان دەكەن لە كاتی بڕیار لێدانیاندا، ڕەنگە بەهۆی گۆڕانكاری لە ستانداردەكانی مافی مرۆڤ و هاوسەنگیی سیاسیی هێز و ڕێڕەوی جیۆپۆلەتیكیدا چەق ببەستن، دەبێت پێویستیی گونجاندن لە ڕێگەی هەمواركردنی فەرمیدا بێت، نەك دووبارە لێكدانەوە، یان هەمواركردنەوەی یاسایی زیاتر بێت، بۆ ئەو دەستوورانەی كە ماف و دامەزراوە و ڕێنمایی سیاسیی زیاتر دابین دەكەن. بەم مانایە دەستوورەكان مامەڵەیەك لە نێوان تایبەتمەندی و نەرمیدا نیشان دەدەن. ئەو دەستوورانەی وردەكارییان زیاترە، دەبێت ڕێگە بە هەمواركردنی زیاتر بدەن، نەبادا مەترسیی بەسەرچوونیان هەبێت، بەڵام سنوور هەیە بۆ دەرخستنی پەسندكراوی تاكەكەسی بە ناوڕۆكی دەستووری دیاریكراودا.

* یەكەم: نوێنەرانی هەڵبژێردراو ڕۆڵێكی یەكلاكەرەوە دەگێڕن لە داڕشتن و پەسەندكردنی دەستوورە دیموكراسییەكاندا، بەڵام پێكهاتەی دەستەكانی یاسادانان بە تەواوی ڕەنگدانەوەی پێكهاتەی كۆمەڵگە نییە. دەكرێت ڕێژەی جیاوازی بەشداریی سیاسی بەپێی چین و ڕەگەز و ڕەگەزی کۆمەڵایەتی، لەگەڵ جیاوازی لە چۆنیەتیی وەرگێڕانی دەنگەکان بۆ کورسی سیستەمی هەڵبژاردن، چۆنیەتیی دەنگدانەوەی پەسەندکردنی کۆمەڵایەتی لە دەستووری نووسراودا بشێوێنێت، تا ئەو ڕاددەیەی كە سیاسەتی دیموكراسی و ئەو دەستوورانەی كە پشتگیریان دەكەن، پشت بە ڕەزامەندیی «دۆڕاوان» لە هەڵبژاردنەكاندا دەبەستن، لە ڕووی تیۆری و ئەزموونییەوە بەسوودە كە پەسەندكردنی دەستووری لەسەر ئاستی تاكەكەسی دەستنیشان بكرێت.

* دووەم: دەستوورەكان بەڵگەنامەیەكی فرەڕەهەندن كە كۆمەڵێك مافی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و دەستەجەمعی و، هەروەها دیسپلینی دامەزراوەیی و هاوسەنگیی نێوان لقەكانی حكومەت لەخۆ دەگرن. ئێمە ناتوانین بە ئاسانی بەهای ڕێژەیی هەر تایبەتمەندییەك، یان ڕەهەندێك (وەك ئەولەویەتدان بە مافە نەرێنییەكان بەسەر مافە ئەرێنییەكان) لە دەرئەنجامە بەكۆمەڵەكانەوە كە دەستووری پەسەندكراو نوێنەرایەتی دەكات، حوكم بدەین.

لەم لێكۆڵینەوەیەدا بە لێكۆڵینەوەی ناوەڕۆكی دەستوور دەست پێدەكەین، كە باس لە كۆمەڵێك بابەتی هاوبەش دەكات، لەوانە هێما نیشتمانییەكان، ماف و ئەركەكانی هاووڵاتیان، ڕێكار و هاوسەنگیی سیاسی، پەیوەندییە مەدەنی- سەربازییەكان. دەستوورە نوێیەكان مەیلیان هەیە بۆ ژماردنی كۆمەڵەیەكی فراوانتر لە مافەكانی مرۆڤ، كە توێژەر ڤاساك Vasak دابەشی دەكات بەسەر «سێ نەوە»دا، نەوەی یەکەم مافی مەدەنی و سیاسی «نەرێنی» کە ئازادی یان ڕزگاربوون لە دەسەڵاتی دەوڵەت لە خۆدەگرێت. نەوەی دووەم ئاماژەیە بۆ مافە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان، وەك پەروەردەی گشتگیر و چاودێریی تەندروستی، كە پێویستیان بە «دەستتێوەردانی ئەرێنی» لەلایەن دەوڵەتەوە هەیە. نەوەی سێیەم هاریكاری و مافەكانی گەشەپێدانی كۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت، وەك مافی چارەی خۆنووسینی گەلان، یان مافی تایبەت بۆ كەمینەكان.

 4- داینامیكی نزیكبوونەوە و دووركەوتنەوە لە نێوان دەستوورەكاندا

داینامیكی نزیكبوونەوەی نێوان دەستوورەكان، بەتایبەت بڵاوبوونەوەی وردە وردەی مافەكانی مرۆڤ، پەیوەستە بە گۆڕانكاری لە پەسەندكردنی ناوخۆیی و ستانداردە نێودەوڵەتییەكان، لەگەڵ كەمكردنەوەی گەشەسەندنی ئابووری و نیگەرانییە ماددییەكانی خەڵك، سەبارەت بە مانەوەی ڕۆژانە، دەست دەكەن بە ئەولەویەتدان بە ڕادەربڕین، لەوانەش ئازادی، فرەچەشنی و سەربەخۆیی. دواترینیان ئاماژەیە بۆ مەیلی داڕێژەرانی دەستوور بۆ وەرگرتنی ئیلهام لە سەرچاوە یان قاڵبی دەرەكی، وەك جاڕنامەی جیهانیی مافی مرۆڤ، یان دەستووری زلهێزەكان و كۆلۆنیالیستەكانی پێشوو.

لە هەمان كاتدا چەندین هۆكار هەن بۆ دووركەوتنەوەی نێوان دەستوورەكان، گرنگترینیان:

* ئەزموونە مێژووییەكان لەگەڵ دەسەڵاتی ستەمكاری و كۆلۆنیالیزم و شۆڕشەكان دەتوانن نیگەرانییەكانی هاووڵاتیان سەبارەت بە زیادەڕەوییەكانی حكومەت و، چۆنیەتیی هەوڵی دەستەبژێران بۆ شەرعییەتدان بە دەسەڵاتەكەیان بەرزتر بكەنەوە.

* پەیكەربەندییە كۆمەڵایەتییەكان گرنگن، چونكە ناكۆكییەكان لەسەر مافە ئیمتیازییەكان بەپێی ئاستی ڕاستەقینەی چینبەندیی كۆمەڵایەتی جیاوازن، جا چ لە ڕێگەی سامانەوە بێت، یان دابەشبوونی نەتەوەیی، زمانەوانی و كەلتووری، ڕەنگە لایەنە دەستەبژێرەكان ئەم پرسانە لە كاتی پەسەندكردن و دوای پەسەندكردندا بە سیاسی بكەن، لە ئەنجامدا دابەشبوونێكی بەردەوام كە ئەستەمە لە سۆنگەی نەتەوەییەوە جیا بكرێتەوە، وەك: پرەنسیپە كاسۆلیكییەكان «لەباربردن و جیابوونەوە» لە ئێرلەندا، مافی هەڵگرتنی چەك لە ئەمریكا، یان قەدەغەكردنی هێزی سەربازی لە ژاپۆن.

* گرنگیی پەسەندكردنی كۆمەڵایەتی لە ناوەڕۆكی دەستوور، بەپێی ئەوەی پێش پرۆسەی دیموكراسی، یان دواتر پەسەند كراون، دەگۆڕێت. زۆرێك لە مافە نەرێنییەكان پێش مافی دەنگدانی گشتی بوون، بەڵام تێكەڵكردنی مافە ئەرێنییەكان، وەك پاراستنی كۆمەڵایەتی و ئابووری و كەلتووری، بەدوای فراوانكردنی چوارچێوەی مافە سیاسییەكان و مافی دەنگدان بۆ ژنان و هەژاران و كەمینە نەتەوەیی و ئایینییەكانەوە بوو.

 5- پەسندكراوانی هاووڵاتیان لە دەستوورەكاندا

پەسندكردنی هاووڵاتییان لە دەستوورە پەسەندكراوەكاندا دوای پرۆسەی دیموكراسی ڕەگ و ڕیشەی لە بڕگە دەستوورییە كۆنكرێتییەكاندایە، بەڵام ئەنجامدانی ئەم پەسەندكردنانە هەندێك سنوور و كۆتوبەندی هەیە، كە بەم شێوەیە ڕوونی دەكەینەوە:

پەسندكردنی كۆمەڵایەتی پەرە دەستێنێت و ڕەنگە ئەو نەوەیەی دەستوورەكە پەسند دەكات، نەوەی داهاتوو بە دەستوورێكی كۆنی دابنێت، بەتایبەت كاتێك پێوەرەكان دەگۆڕدرێن، وەك پەیوەستی بە جۆری كۆمەڵایەتی و مافی كەمینەكان، یان كاتێك بابەتگەلی نوێ سەرهەڵدەدەن، وەك ئاسەوارە زیانبەخشەكانی تێكچوونی ژینگە. لەبەر ئەوەی دەستوورە نووسراوەكان بە دیزاین قورسە هەموار بكرێنەوە، كەلێنی نێوان پەسندكراوە كۆمەڵایەتییەكان و ناوەڕۆكی دەستووری كارێكی حەتمییە، چونكە لەوانەیە ناوەڕۆكی دەستوورە نووسراوەكان ڕەنگدانەوەی حەزە مەدەنییەكان نەبێت، هەروەها ئاماژە بە پێویستیی شیكارییەكان لەسەر ئاستی لاوەكی دەكات بۆ دیاریكردنی هەڵوێستە كۆمەڵایەتییەكان.

لە ڕاستیدا هەندێك بابەت كە لە بارەی پەسەندكردنەكان هەڵدەبژێردرێن بە ئاسانی لەگەڵ هەڵبژاردنی دووانەییدا دەگونجێن، وەك ئازادیی ڕادەربڕین، لە كاتێكدا هەندێكی دیكە ڕەنگە بە شێوەیەكی جیاواز وەسف بكرێن، وەك چاودێریی كۆمەڵایەتی، ئەمە دەتوانێت ژمارەیەكی ناهاوسەنگ لە ئاستە جیاوازەكان دروست بكات، كە دەتوانێت سەرنج ڕابكێشێت لە ئامانجە جەوهەرییەكە لە دۆزینەوەی جیاوازییە گشتییەكان لە ئەولەویەتەكانی دەستووریدا.

پەسندكراوەكانی هاووڵاتیان بە هۆكاری جیاواز لە یەكتر دوور دەكەونەوە، لەوانە:

* فاكتەری یەكەم لەو جۆرە حزبایەتییە، دەستەبژێرەكان بە شێوەیەكی ڕۆتینی ڕەخنە لە دامەزراوە باوەكان دەگرن و بەدیل پێشكەش دەكەن، ئەمەش دەتوانێت كاریگەری لەسەر چۆنیەتیی هەڵسەنگاندنی لایەنگرانیان لەسەر سیاسەتە گشتییەكان هەبێت. توێژینەوەكان لەبارەی ڕاپرسییەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەم میكانیزمە لەسەر پرسە دەستوورییەكان جێبەجێ دەبن.

* فاكتەری دووەم پێگەی كۆمەڵایەتی و ئابوورییە، زۆربەی مافە نەرێنییەكان، وەك مافی ڕادەربڕین یان خاوەندارێتی، بە سنوورداركردنی پێویست بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت دادەنرێت، بەڵام بۆ هاووڵاتیانی زۆر هەژار، ڕەنگە زیادەڕەویی حكومەت لە سنوورەكانی كەمتر سەرچاوەی نیگەرانییەكی ڕاستەوخۆ بێت، لەچاو ئەو مەترسییانەی كە سەختییە ماددییەكان دروستی دەكەن. لەوانەیە ئەوانەی سەرمایەی سیاسیی كەمتریان هەیە، متمانەیان بە زۆرینەی یاسادانان نەبێت بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان. ئەم نیگەرانییانە بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوە پێشكەوتنخوازەكان بۆ زیادكردنی پرسە گشتییەكان بۆ دەستوورەكان، وەك ئاسایشی كۆمەڵایەتی.

* ئەم هۆكارانە جێگەی سەرنجی تیۆرییەكانی ئێستا نین سەبارەت بە دیزاینی دەستوور، چونكە هۆكاری زیادە هەن كە ڕەنگە كاریگەرییان لەسەر هەستی گشتی هەبێت، وەك زانیاریی دەستووری، ئایدیۆلۆژیای سیاسی و ئاستی تەمەن.

* گرنگیی كاریگەرییە مێژووییەكان لەسەر پەسندكردنە دەستوورییەكان، بڕیاری سەرەتایی بۆ هێنانە ناوەوە، یان دەركردنی بڕگە جیاوازەكان، دواتر بە سیاسیكردنی ئەو بڕیارە ڕەنگە كاریگەریی لەسەر چۆنیەتیی دەركپێكردنی هاووڵاتیان بە ڕەوایەتیی دەستوورەكەیان هەبێت.

ڕەنگە هاووڵاتیان لە زۆرێك لە وڵاتان بۆچوونی بەهێزیان سەبارەت بە هەندێك بڕگەی دیاریكراوی دەستووری نەبێت، بەتایبەت ئەوانەی كە جێی سەرنجی گوتاری سیاسی نین، ڕەنگە ئەم بابەتە گەورەتر بكرێت، چونكە داوا لە هاووڵاتیان دەكرێت، حوكم لەسەر ئەو دەستوورانە بدەن كە چەندین تایبەتمەندییان بە شێوەیەكی هەڕەمەكیی جیاوازیان هەیە.

مشتومڕەكان سەبارەت بە ئامانجی جەوهەریی توێژینەوەكە پرسی شەرعییەتی دەستووریی وەك فاكتەری سەرەكی لە تیۆرییەكانی تەمەندرێژی و كاریگەریی دەستووریدا لەخۆدەگرێت، فراوانی و گرنگیی ئەم مشتومڕانە وا دەكات كە هاووڵاتیان مامەڵەكردن لە دیزاینی دەستوریدا بە هەندێك ڕەچاوكردنی كاریگەرییەكانیان هەڵسەنگێنن، نەك وەك ڕاهێنانێكی تەواو گریمانەیی مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن.

 6- مشتومڕەكان

دوو فاكتەری سەرەكی هەن كە شایەنی گرنگیپێدانن و پەیوەستن بە:

* درێژیی تەمەنی دەستوور

* جیاوازی لە گرنگیی پرسەكەدا بەهۆی جیاوازییە حزبییەكان لە ئاستی دەستەبژێردا، بۆ نموونە «جیاوازییەكان لەسەر قەدەغەكردنی هێزی سەربازی و دامەزراندنی دەسەڵاتی فریاگوزاری لە نێوان دەستەبژێرەكان لە ژاپۆن».

لە كاتێكدا ڕەنگە یەكێك لە شێوازەكانی هەڵسەنگاندنی پەسەندكراوە دەستوورییەكان پشتبەستن بێت بە ڕاپرسییە میدیاییە گەورەكان، بەڵام ئەمانە كۆتوبەندی گرنگیان هەیە. یەكەم داوای هەڵوێستی گشتی دەكەن، وەك: ئایا ئێوە لەگەڵ پێداچوونەوەی دەستووردان؟ بەبێ ئەوەی پرسیار لەبارەی بڕگەكانی هەمواركردنی تاكەكەسییەوە بكرێت. دووەم: هەر بابەتێكی كۆنكرێتی كە پرسیاری لێ بكرێت، پەیوەستە بە پرسەكانی ڕۆژەوە، یان بەو پێشنیارانەی كە دەستەبژێری سیاسی نووسیویانە، بەڵام نەك لەبارەی بە پەسەندكردنەكان بەرامبەر بە پرسە سەقامگیرەكان، وەك ئازادیی ڕادەربڕین یان پەیوەندییە ناوەندییە خۆجێییەكان.

 7- دیزایین

دەستوورەكان بەڵگەنامەی فرەڕەهەندن، كە ئاستی جیاوازیی تایبەتمەندییان لەسەر چەندین بابەت هەیە. بۆ دیاریكردنی ژمارەیەك بابەتی نەژمێردراو، بۆ دیاریكردنی چۆنێتیی ئەوەی كە كاریگەری لەسەر هەڵسەنگاندنی گشتیی دەستوورەكان هەیە.

هەڵسەنگاندنی حوكمەكان، یان سیفاتەكان دەبێت لە دوو حاڵەتدا ڕوون بێت:

* دیاركردنی ئاشكرا لە دەستووردا، بە شێوەیەك زەحمەت بێت حوكمەكان بگۆڕدرێن.

* لابردنی بابەتی ورووژێنەری یاسا ئاساییەكان لەجیاتی دەستوور.

بەڵام ئایا گرنگە هاووڵاتیان چەند لەبارەی دەستوورەوە بزانن؟

زانین لە دەستوور بابەتێكی گرنگ و پێویستە بۆ ئەوەی پەسندكراوەكانی هاووڵاتیان ورد بن، بەڵام لە نەبوونی زانین لەمەڕ دەستوور و بڕگەكانی، هاووڵاتیان هەست بە سەرلێشێواوی دەكەن لە چۆنیەتیی دەربڕینی بۆچوونەكانیان سەبارەت بە بڕگەكانی دەستوور، یان چۆن پێكهاتە دەستوورییەكان هەڵسەنگێنن، یان هاوسەنگییەك لە نێوانیاندا بەڕێوە ببەن، هەر بۆیە دەستوورەكە بە شێوەیەكی هەڕەمەكی پۆلێن دەكەن، بەڵام پێشبینی دەكرێت خەمڵاندنەكان ئەرێنی بن، بە مەرجێك هیچ كام لە بڕگە دەستوورییەكان لە بنەڕەتدا مشتومڕیان لەسەر نەبێت و ڕەنگدانەوەی پاساوێك بێت كە هاووڵاتیان بە زۆری دەستووری پڕ وردەكارییان پێ باشترە.

لەم پەسەندكردن و هەڵسەنگاندنانەدا، ئاماری مافەكانی مرۆڤ پلە بەرزترە لە ئاماری دامەزراوە سیاسییەكان، كە پەیوەندییان بەم تایبەتمەندییە سەرەكییانەوە هەیە: ئازادیی ڕادەربڕین، چاودێریی كۆمەڵایەتی و مافی كار. لە كاتێكدا ئەم تایبەتمەندییانە بە پلە كەمترن: لامەركەزیی دارایی، سیستمی هەڵبژاردن، ڕێكارەكانی فریاگوزاری. لە هەمان كاتدا پێدانی دەسەڵاتی پێداچوونەوەی دەستوور بە دادگاكانی تایبەتمەند لەم بابەتەدا وەك ڕێكخراوێكی دامەزراوەیی، بەرزترین پلەی هەڵسەنگاندن و پەسەندكردنی هەیە، چونكە دەتوانرێت ئەم بابەتەدا بە بەرگرییەكی زیادە لە مافەكانی مرۆڤ لە بەرانبەر زێدەڕۆییەكانی دەسەڵاتدارانی دەوڵەت هەژمار بكرێت. بەرگریكردن و پاراستنی مافەكان بە ئامانجی كۆتایی، یان وەك ڕێسای بنەڕەتیی دەستوور دادەنرێت، وەك ئەوەی فەقیهی «نەمسایی هانس كێلزن» جەختی لەسەر كردووەتەوە. لەسەر ئەم بنەمایە، بریتییە لە مافەكان بەپێی دیدگای هاووڵاتیان، مافەكان لەو پەڕی گرنگیدان و دامەزراوەكاندا تەنیا ئامرازێكن بۆ دەستەبەركردنی پاراستنی مافەكان، بۆیە مافەكان لە پێشینەی دامەزراوەكان دێن، كە لە چوارچێوەی پەسندكراوەكانی هاووڵاتیان، پشتگیری لە پێكهێنانی حكومەتێكی گەورە دەكەن بە بەراورد بە حكومەتێكی بچووك، چونكە لایەنگرانی یەكەمیان پشتگیری لە مافە بەرفراوانەكان دەكەن كە پەیوەندییان بە ئایین و جیاخوازی و چاودێریی كۆمەڵایەتییەوە هەیە.

كەواتە، یەكەم ڕەهەندی جەوهەریی داڕشتنی دەستوور، ئەولەوییەتی مافەكانە بەسەر دامەزراوەكاندا، لە كاتێكدا نەرمیی دەستوور گوزارشت لە ڕەهەندی دووەمی شەرعییەتی هەستپێكراوی دەستوور دەكات. هەموو دەستوورێكی هاوچەرخ ڕێسای هەمواركردنی فەرمی لەخۆدەگرێت، ڕێگە بە نەوەكانی دوای پەسەندكردن دەدات ناوەڕۆكەكەی لەگەڵ پێداویستی و ستانداردە پەرەسەندووەكاندا بگونجێنن. هەندێك وڵات بە ئازادی دەستوورەكانیان هەموار كردووەتەوە، لەوانە هیندستان «زیاتر لە 100 هەمواركردن» و ئەڵمانیا «زیاتر لە 60 هەمواركردن»، بەڵام زۆرێك لە هەمواركردنە دەستوورییەكان لە بنەڕەتدا ناوەڕۆكی دەستوورەكان دەگۆڕن، لێرەدا جەخت لەوە دەكرێتەوە كە تێكڕای نیوە تەمەنی ناوڕۆكی دەستوور تەنیا نۆ ساڵە.

ڕێكارەكانی هەمواركردن قورسترن لە یاسا ئاساییەكان، چونكە بە زۆری پێویستیان بە ڕەزامەندیی زۆرینەی شایستەی پەرلەمانی هەیە، هەروەها ڕەزامەندیی لایەنەكانی دیكە كە دەسەڵاتی ڤیتۆیان هەیە وەك سەرۆك، حكومەتە ناوخۆییەكان، یان هاووڵاتیان. هەندێك لە دەستوورەكان، وەك لە كەنەدا و ئیكوادۆر هەن، بە دیزاینێكی دەستووری «فرە ئاست» تایبەتمەندن، كە بڕگەكانیان لە سەختیی هەمواركردنی ڕێژەییاندا جیاوازن. لە ڕووی پراكتیكدا، پێویستە دیزاینەرانی دەستوور هاوسەنگییەك بدۆزنەوە لە نێوان ئاسانكردنی هەمواركردنەوەكان، بەم شێوەیە: سڕینەوەی هێڵی نێوان دەستوور وەك یاسای باڵا و دەركردنی یاسا و زۆر قورسكردن، دواجار ڕێگریكردن لە گۆڕانكارییە خوازراوەكان. لەگەڵ ئەمەشدا، دەستوورەكان نەرمتر بوون، ئەمەش لە بەرزبوونەوەی ئاستی هەمواركردنەكاندا دەردەكەوێت، بەهۆی زیادبوونی مەیلی داڕێژەرانی دەستوور بۆ ژماردنی زیاتری ماف و دامەزراوەكان بۆ سنوورداركردنی سەربەخۆیی حكومەت. هەروەها تایبەتمەندیی زیاتر بەو مانایەیە كە هەمواركردنەكانی داهاتوو لەجیاتی هەمواركردنی یاسایی یان لێكدانەوە زیاتر پێویستیان بە هەمواركردنەوەی فەرمی هەیە. تێكڕای ڕێژەی هەمواركردنەوە، یان ڕێژەی ساڵانی دەستوور كە هەمواركردن تێیدا ڕووی داوە، لە ٩.١% لە نێوان ساڵانی ١٨٥٠ بۆ ١٨٩٩ بۆ ١٤.١% لە ساڵی ١٩٠٠ تا ١٩٤٩ و ٢٠.١% لە ساڵی ١٩٥٠ بەدواوە بەرز بووەتەوە. سەبارەت بە پرسی هەمواركردنەوەی دەستوور، 76%ی دەستوورەكان بەربەستی یاسادانان دەسەپێنن كە دوو لەسەر سێی دەنگەكانە و لە نێو ئەو دەستوورانەشدا 54% ڕێگە دەدەن ئەو پرسە بخرێتە بەردەم ڕاپرسیی دەنگدەران، بەڵام پێدانی بژاردەی دابەزاندنی بەربەستی پەرلەمان و هەڵوەشاندنەوەی ڕاپرسی، دەستوور دەكاتە هاوشێوەی یاسای ئاسایی، كە ئەویش بژاردەیەكی ناواقیعییە لە زۆربەی چوارچێوە نیشتمانییەكاندا.

لە كاتێكدا ڕەنگە هاوسەنگیی نێوان پانتایی دەستوور و ئاسانكاریی هەمواركردن لە ڕووی دیزاینی دامەزراوەییەوە لۆژیكانە بێت، بەڵام ڕەنگە هاووڵاتیان بەهۆی بەرژەوەندیی خۆیانەوە بەشداری ئەم هەستە نەبن. لە ڕوانگەی ستراتیژییەوە، ئەوانەی كاریگەرییان لەسەر دیزاینی دەستووری هەیە، لەوانەیە پێیان باش بێت زۆرترین بڕگەی خوازراو بژمێرن، پاشان بەربەستی بەرزی هەمواركردن دابنێن بۆ ڕێگریكردن لە پاشەكشەی داهاتوو، ڕەنگە ئەم پێویستییە بۆ ئەو گرووپانە لاوازتر بێت كە زۆرینەی سەقامگیرییان هەیە، كە دەتوانن چاوەڕێی گۆڕینی بڕگەكانی دۆخی ئێستا بكەن لە ڕێگەی یاسای ئاساییەوە و بەم شێوەیەش سنوورداركردنی كەمتر بۆ دەسەڵاتیان پێ باشترە. لەگەڵ ئەمەشدا، ئەو زۆرینەی كە لە لێواری لەدەستدانی دەسەڵاتدان، یان ئەو كەمینانەی كە ڕۆڵێكی دەگمەنیان لە حكومەتدا هەیە، ڕەنگە وەك ڕێكارێكی بەرگریكردن هەوڵی دەستەبەركردنی ماف و دامەزراوە پەسەندكراوەكان بدەن. بە دەربڕینێكی دیكە، ڕەنگە هاووڵاتیان لە ڕووی پرەنسیپەوە دەستبەرداری چەسپاندن نەبن، بەڵكو لەبری ئەوە وەك ئامرازێك بۆ چەسپاندنی تایبەتمەندییە دەستوورییە پەسەندكراوەكان سەیریان بكەن.

 8- كۆتایی

بەردەستبوونی داتای نوێ لەسەر دیزاینی دەستووری، شیكاریی گرنگی بەرهەم هێناوە، كە تیشك دەخاتە سەر شێوازە كاتییەكان لە ناوەڕۆك و مانەوەی دەستوورە نیشتمانییەكاندا، كۆدەنگیی بەربڵاو ئەوەیە كە دەستوورەكان بە تێپەڕبوونی كات درێژتر و وردتر بوون، ئەو بڕگانەی كە پێشتر بابەتی یاسادانان بوون، وەك پاراستنی ژینگە، یان دابینكردنی بیمەی كۆمەڵایەتی، تادێت لە دەستوورەكاندا بە دەق دەنووسرێن. وردەكاریی زیاتر لە بەرانبەردا پەیوەستە بە هەموارگەلی زۆرترەوە، چونكە دەقەكە خۆی پێویستی بە دووبارە نووسینەوە هەیە بۆ ئەوەی خۆی لەگەڵ ئەولەویەتەكانی پەرەسەندوودا بگونجێت.

لەگەڵ بەردەستبوونی زانیاری و داتاكان سەبارەت بە دیزاینی دەستوور، دەستوورەكان زیاتر بڕگەكانیان لەخۆ گرتووە، كە پێشتر بە بابەتی یاسادانان دادەنران (پاراستنی ژینگە، دابینكردنی بیمەی كۆمەڵایەتی...)، هەر بۆیە وردەكارییەكان لە بەرانبەردا پێویستیان بە هەمواركردنەوە و ئەو وردەكارییانە هەبوو كە تێیدا بنووسرێنەوە، تاكو بڕگەكان لەگەڵ پێشهاتە سەردەمییەكانی دەوڵەت و كۆمەڵگەدا بگونجێن.

ئەم دۆخە ڕەنگدانەوەی پەسندكراوەكانی ئەو لایەنە چالاكانەیە كە ڕۆڵیان لە داڕشتنی دەستووردا هەیە، بەڵام بەشداریی هاووڵاتیان لە هەمووی گرنگترە و بەشداریكردن و ڕەزامەندیی كاریگەرییان بۆ جێبەجێكردن و بەردەوامیی دەستوور بەتایبەت لە وڵاتانی دیموكراسیدا زۆر گرنگە، ئەوەش ژماردنی زیاتری بڕگەكانی دەستوور، بەتایبەت ئەوانەی پەیوەندییان بە مافەكانی مرۆڤەوە هەیە، ڕەزامەندی لە دەستوورەكان زیاد دەكات، بەبێ گوێدانە حزبایەتی، یان پاشخانی ئابووری.

بەڵام ئەم دۆخە بە مانای پەیوەندییەكی بەهێز نییە لە نێوان چەسپاندنی دەستوور و نەرمییەكەیدا. ئەو هاووڵاتییانەی كە ژمارەی بڕگەی زیاتریان پێ باشترە، مەرج نییە ڕێكارەكانی هەمواركردنەوەی ئاسانتریان بوێت، ڕەنگە لەبەر ئەوەی بەرژەوەندییەكانیان بە باشترین شێوە پارێزراو بێت بە چەسپاندنی بڕگە پەیوەندیدارەكان لە دەستووردا كە دوای ئەوە هەمواركردنیان قورس دەبێت.

بەڵام دەستەبەركردنی زۆرترین ماف و دامەزراوە، بە تێپەڕبوونی كات ڕەنگە ببێتە هۆی نانەرمیی دەستوور و دواتر ببێتە هۆی خراپ بەڕێوەبردن. بۆ نموونە هەندێك لێكۆڵینەوە دەریانخستووە كە درێژیی دەستوور پەیوەستە بە ئاستە نزمەكانی شایستەی تاك لە بەرهەمی ناوخۆیی سەرتاسەرییەوە و، ڕای گشتی ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لە پرسی مانەوەی دەستووری وڵاتێكی دیاریكراودا، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە كە ئاراستەكانی ڕای گشتی هاوشێوەی ئاراستەكانی دەسەڵاتن لە پاراستنی دەستوور و دەستكاری نەكردن، یان گۆڕینیاندا.

زۆرجار پەسەندكردن، یان گۆڕینی دەستوورێك هاوكات دەبێت لەگەڵ دیاردە ئاڵۆزەكانی دیكەدا، وەك گۆڕینی ڕژێم، یان سەربەخۆیی نیشتمانی. لە ڕاستیدا زۆربەی وڵاتان لە قۆناغە مێژووییەكانیاندا لەگەڵ چەندین دەستوور ژیاون، بەو پێیەی وڵاتانی ئەمڕۆ بە تێكڕا ٩ لە ١٠ دەستووریان لە مێژووی خۆیاندا هەبووە. لە هەمان كاتدا ژماردنی مافەكان گەرەنتی تەمەن درێژیی دەستوور ناكات: دەستووری فایماری ئەڵمانی ساڵی ١٩١٩ كە یەكێك بوو لە دەستوورە لیبڕاڵ و دیموكراسییەكانی بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، تەنیا چواردە ساڵی خایاند، لەگەڵ ئەوەشدا ڕێزگرتنی گشتیی ناوەڕۆكی دەستوور دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی فشارەكانی خوارەوە بۆ سەرەوە لەپێناو گۆڕینیدا، لە كاتێكدا توانای حكومەتەكان بۆ زێدەڕۆییەكانی ئەو سنوورەی هەیانە دیاری دەكات.