سیروان محەمەد د.سیروان حوسێن مەخمووری، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە جوگرافیای سیاسی و گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، «گۆڕانكارییە دیمۆگرافییەكانی قەزای مەخموور» ناونیشانی ماستەرنامەكەیەتی و «پەرەپێدانی مرۆیی لە هەرێمی كوردستان» ناونیشانی دكتۆرانامەكەیەتی، بەردەوامیش وەك ئەكادیمیست و نووسەرێك وتار و توێژینەوەی زانستی لەسەر گۆڕانكارییە دیمۆگرافییەكانی ئەو ناوچانە و كاریگەیی ئاكامەكانی سەرژمێریی گشتی لە میدیاكانی كوردستاندا بڵاو دەكاتەوە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتیی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی)، زۆر ڕاشكاوانە لەسەر ئەو گۆڕانكارییە دیمۆگرافییە ترسناكانە كە لەو ناوچانە ڕوویان داوە، بەم جۆرە دیدوبۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

پرسی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان لە دەوڵەتی عێراقدا پرسێكی سیاسیی ئاڵۆز بووە، لە توێژینەوەیەكمدا بە ناونیشانی «سەرژمێرییەكانی دانیشتووان لە عێراق و ڕەهەندەكانی»، گەیشتمە ئەو دەرەنجامەی كە لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە هەشت پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان ئەنجام دراون، هەر هەموویان هۆكار، یان ڕەهەندێكی سیاسی لە پشتیانەوە بووە. هەر بۆ نموونە: لە ساڵی 1965 لە عێراقدا سەرژمێری كراوە، لەم ساڵەدا شۆڕشی ئەیلوول ناوچەیەكی زۆری كوردستانی لە بەردەستدا بووە، بۆیە لەو سەرژمێرییەدا ناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش تۆمار نەكراون، لە ساڵی 1977یش جیا لە داگرتنی گوندەكانمان، بە دەیان هەزار كەسیشمان ئاوارە بوون، 1987یش دوای پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال و كیمیاباران، پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان كراوە و لە پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی 1997یش هەرێمی كوردستان بەشداریی نەكردووە.

لە دوای ساڵی 2003 ئومێدی ئێمەی كورد بەگشتی و سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەتایبەتی، بەوجۆرە لە عێراقی تازەی دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆریمان دەڕوانی، كە چیدی ڕەهەندە سیاسییەكان ڕۆڵیان نامێنێت و دەتوانین پێكەوە بڕیار بدەین و كێشەكان چارەسەر بكەین، هەر بۆیە جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بەسەر سێ قۆناغدا دابەش كران، كە بریتی بوون لە «ئاساییكردنەوە، سەرژمێریی دانیشتووان، ڕیفراندۆم»، بەرنامەكە بەو جۆرە بوو كە لە كۆتایی مانگی تەممووزی ساڵی 2007 سەرژمێریی دانیشتووان لەو ناوچانەدا بكرێت و لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی 2007 ڕیفراندۆم لەسەر چارەنووس و یەكلاكردنەوەی ئەو ناوچانە بكرێت، بەڵام لە ساڵی 2007 و لە بەرواری خۆیدا ئەم پرۆسەیە پەك خرا بە بیانووی ئەوەی عەرەبی سوننە بایكۆتی پرۆسەی سیاسیی لەو سەردەمەدا كرد، دواتریش وەك ئاماژەمان پێ كرد لە ساڵی 2010 بە بیانووی سیاسی دووبارە ڕیگەیان نەدا پرۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا ئەنجام بدرێت، ئەم باكگراوەندە مێژووییە ئەوەمان پێ دەڵێت: «هەر كاتێك ئەوان بیانەوێت دەبێت سەرژمێری بكرێت، بەڵام ئەگەر ئێمە داوای ئەوە بكەین پێش سەرژمێری كێشە هەڵپەسێردراوەكان چارەسەر بكرێت، ئەوا سەرژمێرییەكە دەكەن و گوێمان لێ ناگرن.»

لە پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی ئەم جارەشدا كە بڕیارە لە 20ی تشرینی دووەمی 2024 بەڕێوە بچێت، دیسان زۆر پرس هەیە ڕوون نییە، ئەو داتایانەی لە بەردەستی مندان، داتای دەستەی ئاماری ناوەندیی عێراقییە و بۆ من جێگەی گومانن، هەر بۆ نموونە: وەزارەتی پلاندانانی عێراق لە ڕێگەی مەزندە و خەمڵاندنەوە ڕێژەی گەشەی دانیشتووانی لە عێراقدا بە 2.6% داناوە، بەپێی ئەم ڕێژەیە ژمارەی دانیشتووانی عێراق لە یەك ساڵدا لە سەرووی یەك ملیۆن كەس زیاد دەبێت، ئەگەر سەیری ڕێژەی دانیشتووانی ساڵی 2020 بۆ ساڵی 2021 بكەین، دەبینین بەپێی ئەو داتایانەی بە مەزندە و خەمڵاندن دانراون، ژمارەی دانیشتووانی عێراق ملیۆنێك و 100 هەزار كەس زیادی كردووە، ئەمە بە حیساب لەو ساڵەدا پەتای كۆرۆنا بڵاو بووەتەوە و بە سەدان هەزار هاووڵاتی لە خۆشك و برایانی ئێزدی لەسەر ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵكەندراون و لە كەمپەكاندا دەژین، ڕۆژ لە دوای ڕۆژیش لە عێراقدا شیرازەی خێزان بەرەو لەبەریەكهەڵوەشان دەچێت. بەپێی ڕاپۆرتێك كە ئەمساڵ بڵاو كراوەتەوە، تەنیا لە هەشت مانگی یەكەمی ئەمساڵ نزیكەی 48 هەزار حاڵەتی جیابوونەوە و هەڵوەشانەوەی خێزان هەبووە، جیا لەمەش لە ئێستادا بە ملیۆنەها كەس لە عێراقدا ناژین و لە وڵاتانی دیكە و لە ئەوروپان، بۆیە پێكەوە گرێدانەوەی ئەم واقیعە بە داتاكانی دەستەی ئاماری ناوەندیی عێراقەوە، گومانی گەورە لای ئەكادیمیست و توێژەرانی زانستی دروست دەكات. چۆن دەكرێت واقیعی سیاسیی وڵاتێك بەم جۆرە بێت و گەشەی دانیشتووانیش لەو ئاستە بەرزەدا بێت. بە مەزندەی من بڵاوكردنەوەی ئەو داتایانە لەسەر بنەمای مەزندە و خەمڵاندن ڕەهەندێكی سیاسی لە پشتەوەیە و دەیانەوێت ئەو گۆڕانكارییە دیمۆگرافییەی بە هۆكاری سیاسی دروستیان كردووە، لەو سەرژمێرییەدا بیچەسپێنن، لەبەر ئەوەی ئاكامەكانی سەرژمێری كاریگەریی دەبێت لەسەر بودجە و كورسییەكانی پەرلەمان و.. هتد.

من لە قەزای مەخموورەوە هاتووم بەشداری ئەم كۆبوونەوەیە دەكەم. هەڵوەستەكردن لەسەر واقیعی ئێستای مەخموور یارمەتییەكی باشمان دەدات، بۆ ئەوەی لە واقیعی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان وەك خۆی تێبگەین، كە واقیعی ئێستای قەزای مەخموور بەم شێوەیە:

• ماددەی 140ی دەستوور لە كاتی خۆیدا جێبەجێ نەكرا، بۆیە دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 و هێرشی هێزەكانی عێراق بۆ سەر كوردستان، ناوەندی قەزای مەخموور كەوتەوە دەستی هێزەكانی عێراق، ئەمەش واتە ئێمە گەڕاینەوە چوارگۆشەی یەكەمی پێش نووسینەوەی دەستوور و ماددەی 140.

• سنووری ئەم قەزایە نیوەی لە بەردەستی حكومەتی عێراقدایە و نیوەكەی دیكەی لە بەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە.

• لە ناوەندەكەی چیایەك هەیە تیرۆریستانی داعشی لێیە، بەشێكی دیكە پەكەكەی لێیە.

• لەم ناوچەیە 475 كیلۆمەتر چوارگۆشە بۆشایی ئەمنی لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی هەیە.

• لە سنووری قەزای مەخموور 14 هێزی جیاواز هەیە، كاتێك لە مەخموورەوە دێیتە هەولێر، وەك ئەوە وایە لە وڵاتێكەوە چووبیت بۆ وڵاتێكی دیكە.

• لەو شوێنەی پێی دەگوترێت «بۆشایی ئەمنی» و ئێستا هیچ كەسی تێدا ناژی، لە پرۆسەی «گەمارۆدان و ژمارەپێدان» لە ساڵی 2009 وەك ئامادەكارییەك بۆ سەرژمێریی گشتیی ساڵی 2010، تەنیا لەو ناوچەیە 25 گوند كە دانیشتووانەكەی كە 18600 كەس بوون، تۆمار نەكراون.

• ناحیەی قەراج كە یەكێكە لە ناحییەكانی سەر بە قەزای مەخموور لە پرۆسەی «گەمارۆدانان و ژمارەدانان» لە ساڵی 2009 لە ناوەندی ئەو ناحییەیە 1600 كەس دانیشتووی كوردی تۆمار كردووە، ئێستا لە ناوەندی ئەو ناحییەیە یەك كوردیشی تێدا نییە.

• لە سەرژمێریی ساڵی 1957 تەنیا یەك خێزانی عەرەب لە ناوەندی قەزای مەخموور هەبووە، پێش كارەساتەكانی 16ی ئۆكتۆبەر 60 خێزانی عەرەبی لێ بووە، ئێستا لە ماوەی ئەم حەوت ساڵەی دواییدا ژمارەی خێزانی عەرەب لە ناوەندی قەزای مەخموور گەیشتووەتە 750 خێزان و هیچ دوور نییە لەمەش زیاتر ببێت.

ئەم واقیعەی ئێستای قەزای مەخموور وێنایەكە بۆ كۆی واقیعی ناوچە كوردستانییە دابڕێندراوەكانی دیكەش كە هەر لە شنگالەوە تا مەندەلی بەو شێوەیەیە، ئەم ناوچانە تایبەتمەندیی خۆیان هەیە، ئێمە هەتا ئێستاش لە جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور لە قۆناغی یەكەمداین. ڕاشكاوانەتر هێشتا بارودۆخی ئەو ناوچانە نەك هەر ئاسایی نەكراوەتەوە، بەڵكو ئەگەر هەنگاوێكیشمان هەڵگرتبێت بۆ جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە، بەتایبەتی كە قەرەبوو درا بە عەرەبە هاوردەكان و نێردرانەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان، ئێستا جارێكی دیكە هەموویان دەگەڕێنەوە و حكومەتی عێراق چاوپۆشییان لێ دەكات و، جارێكی دیكە لە 20ی تشرینی دووەمی داهاتوو لە چوارچێوەی سەرژمێریی گشیدا وەك هاووڵاتیانی ئەو ناوچەیە دووبارە ناویان تۆمار دەكرێتەوە، وەك برادەرانیش جەختیان لەسەر ئەو مەترسییە كردەوە، هیچ دوور نییە كە ئاكامی ئەم سەرژمێرییە گشتییە بەكار بهێنرێت بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنووسی ئەو ناوچانە و دابڕاندنی هەتا هەتاییان لە هەرێمی كوردستان.

بۆیە جارێكی دیكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، دەبێت ئێمە وەك كورد پێداگری بكەین كە ئەم سەرژمێرییە گشتییە دوا بخرێت، یان مەرجدار بكرێت، بەوەی پێش سەرژمێری دەبێت هەر سێ قۆناغەكەی ماددەی 140ی دەستوور جێبەجێ بكرێت، لای هەموو لایەكیش ئاشكرایە كە قۆناغی دووەمی جێبەجێكردنی ماددەی 140 ئەنجامدانی سەرژمێرییە، سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان لە ژینگەیەكدا سەركەوتوو دەبێت، كە سەقامگیری ئەمنی و سیاسیی هەبێت، بەڵام ئێستا بارودۆخی ئەمنی و سیاسیی ناوچە دابڕینراوەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ئاسایی و سەقامگیر نییە، تەنانەت كاتی خۆی ئەو ئەو عەرەبانەی دەیانهێنان كورد و ناوچەكانی پێ دەكرد بە عەرەب، كە هەموویان عەرەبی شیعە بوون، ئێستا ئەمانە هەموویان بوونەتە چەكدار و لە ناو هێزەكانی حەشدی شەعبیدان و بە چەك بەرگری لە خۆیان دەكەن، بۆیە لەم بارودۆخەدا هەر سەرژمێرییەكی گشتی بكرێت، بێجگە لە سەپاندنی ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەی دیمۆگرافی كە بە مەست دروستیان كردووە، هیچ ئاكامێكی دیكەی لێ نادوورینەوە.

با پەند لە مێژوو وەربگرین و حەویجە بە نموونە بهێنینەوە، بێگومان هەموو بەڵگە مێژووییەكان ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێن، كە هەتا ساڵی 1936 یەك كەس لە حەویجە نەژیاوە و لە دوای ساڵی 1936 دروستكردنی پڕۆژەیەكی لەو ناوچەیە كۆمەڵێك ماڵی عەرەب هاتن لەو شوێنە نیشتەجێ بوون، لە ئاماری ساڵی 1957 تۆماركران و بوون بە كەركووكی، ئایا ئێستا دەتوانین بڵێین حەویجە قەزایەكی عەرەبی نییە سەر بە پارێزگای كەركووك، بەڵام ئایا نەبووەتە هۆكارێك بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای كەركووك و كەمكردنەوەی ڕێژەی كورد لە شارەكەدا؟

لە دوماهیدا جەخت لەسەر دەكەمەوە، ئێمە وەك ئەكادیمیست و تایبەتمەند لەم بوارەدا، ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان بە كارێكی نیشتمانی و پیرۆز دەزانین، بەڵام گرنگە لەسەر بنەمایەكی دروست ئەم پرۆسەیە بەڕێوە بچێت و ئەو داتا و زانیارییانەی لەم پرۆسەیەدا كۆ دەكرێنەوە، داتا و زانیاریی دروست بن و ڕەنگدانەوەی واقیعی ڕاستەقینەی كۆمەڵگە بێت، بەڵام بەو واقیعەی ئێستا لە ناوچە دابڕێندراوەكاندا دەیبینین و تێیدا دەژین، هەرگیز ئەم سەرژمێرییە لە بەرژەوەندیی دانیشتووانی كوردی ئەو ناوچانەدا نابێت، بەپێچەوانە واقیعێك دەسەپێنێت كە زەحمەتە دواتر بتوانین بیگۆڕین، یان ڕاستی بكەینەوە.