پ.د.ئەمین محەمەد سەعید ئیدریسی، مامۆستای كۆلێژی كارگێڕی و ئابووری زانكۆی سەڵاحەدین – هەولێرە و،پێشتر مامۆستا بووە لە كۆلێژی كارگێڕی و ئابووریی زانكۆی بەسرا، بەڵام لە ساڵی 2000ـەوە وەك ئەكادیمیستێك هاتووەتە هەرێمی كوردستان و بووەتە مامۆستا لە كۆلێژی كارگێڕی و ئابووریی زانكۆی سەڵاحەدین لە هەولێر، لە ماوەی ئەو 24 ساڵەشدا، چەندین توێژینەوە و كتێبی لەسەر پەرەپێدان و بونیادی ژێرخانی ئابووری هەولێر نووسیوە و بڵاوی كردوونەتەوە و، ئێستا سەرقاڵی پرۆژەیەكی زانستیی دیكە ئەویش «هەولێر بكەینە شارێكی نێودەوڵەتی»ـە و لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی) بە شێوەیەكی زۆر زانستییانە باسی لە گرنگیی ئاماری دانیشتووان كرد و بەمجۆرە دیدوبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لە سەرەتاوە دەمەوێت بەو پرسیارە دەست پێبكەم: ئایا سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان چییە؟ ئایا ئەمە چەمكێكی ڕاستە كە دەڵێن: سەرژمێریی گشتی، یان دروستترە بڵێین ئاماری گشتیی دانیشتووان؟ بە بۆچوونی من، چەمكی ئاماری دانیشتووان لە چەمكی سەرژمێریی گشتی ڕاستترە، لەبەر ئەوەی ئامار گشتگیر و فراوانترە و گۆڕانكارییە ئابووری، كۆمەڵایەتی، دیمۆگرافییەكان دەگرێتەوە، بەڵام سەرژمێریی گشتی تەنیا هەژماردنە، بۆیە لێرەوە قسەكانی خۆم بە سەر چەند تەوەردا دابەش دەكەم بەمجۆرە:

 

یەكەم: چەمكی ئامار

ئامار، پرۆسەیەكی میتۆلۆژیی یەكگرتووە، زۆر جار لەسەر ئاستی فەرمی و حكوومی ئەنجام دەدرێت و، پرۆسەی سەرژمێریی دانیشتووان تێدەپەڕێنێت، بە شێوەیەكی گشتگیر داتاكانی «دیمۆگرافی، ئابووری، كۆمەڵایەتی» كۆدەكاتەوە و لە ماوەیەكی دیاریكراودا لەسەر هەر تاكێكی كۆمەڵگە لە وڵاتدا، یان بەشێكی دیاریكراوی ئەو وڵاتە، ئەو داتاو زانیارییانە كۆدەكرێنەوە و شرۆڤە دەكرێن و بڵاو دەكرێنەوە. ئەمە پرۆسەیەكی خولییە و بە شێوەیەكی ئاماری بۆ دانیشتووان دەكرێت. بەپێی ڕاسپاردەكانی ڕێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانیش دەبێت ئاماری دانیشتووان هەر 10 ساڵ جارێك لە وڵاتاندا ئەنجام بدرێت.

لەم پێناسەیەوە تێبینی ئەوە دەكەین كە ئەم پێناسەیە چەندین ڕەهەند لە خۆی دەگرێت:

• پرۆسەی ئاماری دانیشتووان زۆربەی جار لەلایەن حكومەتەوە بەڕێوەدەبرێت، لەبەر ئەوەی ئاماری دانیشتووانی پێویستە بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگە، كۆكردنەوەی دەستی كار، پێداویستییە گشتیرەكانی دەوڵەت و پاشان بۆ سەرخستی ئەم كارانە چەند بوودجەی پێویستە.

• چەمكی ئاماری دانیشتووان لە سەرژمێریی دانیشتووان ڕاستترە، لەبەر ئەوەی مانای سەرژمێری تەنیا ئاماژەیە بۆ كۆكردنەوەی كۆی ژمارەی دانیشتووان، بەڵام ئاماری دانیشتووان كۆكردنەوەی داتا لەسەر كۆمەڵێك پرسی هەمەجۆری دیمۆگرافی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت، وەك پەروەردگاریش دەفەرموێت «لَّقَدْ أَحْصَاهُمْ وَعَدَّهُمْ عَدًّا (94) وَكُلُّهُمْ آتِيهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَرْدًا (95)» .

• ئاماری گشتیی دانیشتووان لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی دیاریكراو و لە ماوەی ساڵێكی دیاریكراودا هەر 10 ساڵ جارێك بەڕێوە دەچێت.

 

دووەم: مێژووی ئاماری دانیشتووان لە عێراقی هاوچەرخدا

بەڵگە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، پرسێكی تازە نییە لە مێژووی دۆڵی میزۆپۆتامیا، نەتەوە و شارستانییە كۆنەكانی ئەم جوگرافیایە بۆ چەندین مەبەستی هەمەجۆر ئاماری دانیشتووانیان ئەنجام داوە، لەوانە بۆ زانینی ژمارەی ئەو پیاوانەی دەبرێن بۆ بەرەكانی شەڕ، ژمارەی بارزگانان و سەرمایەكانیان بۆ ئەوەی بزانن چەند باجیان لەسەر دادەنێن و...هتد.

 شازادە كۆدیا لە ساڵانی («2144- 2124 پ.ز) كە حوكمڕانیی ئەمارەتی «كلش»ی سۆمەریی كردووە، سەرژمێریی دانیشتووانی ئیمارەتەكەی كردووە و بە 450 هەزار كەس مەزندە كراوە.

لە عێراقی هاوچەرخدا لە ساڵی 1927 یەكەم سەرژمێریی دانیشتووان ئەنجام درا، بەڵام سەرژمێرییەكی شكستخواردوو بوو، كە پشت بە ئاكامەكانی نابەسترێت. لە ساڵی 1934 سەرژمێرییەكی دیكە ئەنجام درا، ئەم سەرژمێرییەی دانیشتووان سنوردار بوو، تەنیا بۆ دیاریكردنی ئەو خەڵكانە بوو كە توانای بەشداریكردنی هەڵبژاردن و لە خۆگرتنی تێچووی شەڕیان هەبووە، ئەم سەرژمێرییە دانیشتووانی بە 3 ملیۆن و 200 هەزار كەس دیاری كردووە. ئەوجا وێڕای سادەیی ئاكامی ئەم سەرژمێرییە، بەڵام بووە بنەمایەك بۆ پلان و بەرنامەی دەوڵەت هەتا ساڵی 1947.

لە ساڵی 1947 سەرژمێرییەكی دیكەی گشتی ئەنجام درا، لەم سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتووانی عێراق بە 4 ملیۆن و 824 هەزار كەس دانرا، ئەمەش بە یەكەمین هەوڵ بۆ ئاماری دانیشتووان بە میكانیزمی تەكنیكی تازە لە عێراقدا دەنرێت، بووە هاندەر بۆ ئەوەی حكومەتی عێراق بڕیار بدات هەر 10 ساڵ جارێك سەرژمێریی دانیشتووان ئەنجام بدات.

لە دوای ئاماری دانیشتووانی 1947، لە عێراقدا هەر 10 ساڵ جارێك هەتا ساڵی 1997 ئەنجام دراوە، بەڵام سەرژمێریی ساڵی 1997 بە هۆی ئەوەی هیچ پەیوەندییەك لە نێوان پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی نەبوو، تەنیا لە 15 پارێزگای عێراق سەرژمێری كراوە، ئەمە وای كردووە، زۆربەی توێژەران تەنیا پشت بە داتا و زانیارییەكانی ئاماری دانیشتووانی ساڵی 1987 ببەستن، نەك ساڵی ئاماری دانیشتووانی ساڵی 1997.

 بۆ ئاماری دانیشتووانی ئەمجارە كە حكومەتی عێراق بڕیاری داوە لە «20ی تشرینی دووەمی 2014» بەڕێوە بچێت، بڕی 300 ملیاری بۆ تەرخان كردووە و لەم بڕە 38 ملیار دیناری بۆ ئاماری دانیشتووانی هەرێمی كوردستان تەرخان كراوە و بەپێی مەزندە و خەمڵاندنە گشتییەكانی ساڵی 2023 ژمارەی دانیشتووانی عێراق 43 ملیۆن كەسی تێپەڕاندووە.

 

سێیەم: گرنگیی ئابووری بۆ ئاماری دانیشووان

گەلێك لایەن هەن كە ڕەنگدانەوەی گرنگی لایەنی ئابوورین بۆ ئاماری دانیشتووان كە گرنگترینیان ئەمانەن:

1- ئاماری دانیشتووان پێكهاتەی دابەشبوونی هەرەمی دانیشتووانمان پیشان دەدات، ژمارەی ئەو خەڵكانە چەندن كە تەمەنیان لە خوار 15 ساڵەوەیە، ئەم توێژە بەخێوكردنیان دەكەوێتە سەر ئەو تویژەی كە تەمەنیان لە نێوان 15-65 ساڵە، هەروەها ژمارەی ئەو خەڵكانەش چەندە كە تەمەنیان لە سەرووی 65 ساڵە.

مەزندە و خەمڵاندنە ئامارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، ئەو ڕیژەی دانیشتووانەی كە تەمەنیان لە خوار 15ساڵە، نزیكەی 40% دانیشتووانی عێراق پێكدەهێنن، كە ئەم ڕێژەیە بەپێی ستاندەری جیهانی پێویستە لە 26% تێنەپەڕێت. بەڵام ئەوانەی تەمەنیان 65 ساڵی تێپەڕاندووە تەنیا ڕێژەی 3% پێكدەهێنن و، تەمەنی نێوان 15-65 ساڵ ڕێژەی 57%ی دانیشتووانی عێراق پێكدەهێنێت.

ئەم ڕێژانە كە پرۆسەی ئاماری دانیشتووان دەبنە داتا و بنەما بۆ شرۆڤەی زانستی چیمان پێدەڵێت؟ بێگومان هەردوو لایەنی ئەرێنی و نەرێنیمان دەخاتە بەردەست، لایەنی ئەرێنی ئەوەیە كە كۆمەڵگەی عێراق كۆمەڵگەیەكی گەنجە، لایەنی نەرێنی كە دەبێتە ئالنگاری، ئەوەیە كە ڕێژەی تەمەنی خوار 15 ساڵ كە خەرجییەكانیان دەكەوێتە سەر تەمەنەكانی 15-65 زۆر قورس دەبێت و دەبێت هەموو خزمەتگوزارییەكانی خوێندن، تەندروستی، هەلی كاریان بۆ دابین بكرێت.

2- ئاماری دانیشتووان ئەو گۆڕانكارییە دیمۆگرافییەمان بۆ دەخاتەڕوو كە خۆی لە قەبارەی ئەو كۆچەدا دەبێنێتەوە كە دەكرێت بۆ شارە گەورەكانی وەك بەغداو بەسرا بۆ گەڕان بە دوای كار و سەقامگیریدا، ئایا تا چەند ئەم كۆچە گۆڕانكاری لە هەیكەلی دانیشتووانی ئەو پارێزگایانە دروست كردووە؟

3- داتاكانی ئامار یارمەتیمان دەدات، بۆ دیاریكردنی قەبارەی زەوییە كشتوكاڵی و باخ و بێستانەكانمان، یان بە مانایەكی دیكە ڕووپێوی سەوز كە چەندە؟‌ بەشی زۆریان بە هۆی بەرفراوابوونی دانیشتووان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.

4- ئامار پێمان دەڵێت ڕیژەی دەستی كاری ناوخۆیی و بیانی چەندە.

5- قەبارە و ڕێژەی بێكاری، تاچ ئاستێك كەرتی حكوومی و تایبەت هاوبەشن بۆ بەخۆگرتنی دەستی كار؟

6- ئامار چۆنیەتیی ئەو چالاكییە ئابوورییانەمان پیشان دەدات، كە هێزی كار لەخۆ دەگرن و دەبێت چۆن بن؟

7- كاتێك لە هەرێمی كوردستان كار دەكەین و بیر دەكەینەوە، بۆ نموونە بۆ ئەوەی ڤیژنێك دروست بكەین بۆ ئومێدەكانی ئایندە، بەوەی كاربكات بۆ ئەوەی هەولێر لە شارێكی لۆكاڵییەوە وەربچەرخێت، بۆ شارێكی نێودەوڵەتی، ئەوا ڤیژنێكی لەمجۆرە پێویستی بە كۆمەڵێك میكانیزم و داتا و زانیاریی ووردە كە بەبێ ئاماری دانیشتوان ناكرێت، ئەو ڤیژنە بونیاد بنرێت.

چوارەم: مەترسییەكانی پەكخستنی سەرژمێری

- مەبەست و ئامانج لە ئەنجامدانی ئاماری دایشتووان بۆ ئەوەیە بنەمایەكی داتای بەهێزمان لەبەر دەست بێت، ئەگەر ئەم داتا دروستانە لەبەر دەست نەبن، وڵات بە ڕێگەیەكی تاریك و كوێرانە هەنگاو هەڵدەگرێت.

- ڕێگرتن، یان دووركەوتنەوە لە ئەنجامدانی ئاماری دانیشتووان، ئەمەش واتە ئاماژە ئامارییەكان و داتای دروست دەكەونە چوارچێوەی «مەزندە و خەمڵاندن»ـەوە، ئەمەش دەبێتە فاكتەرێك بۆ شكستی بەشی زۆری پلانەكانی پەرەپێدان، هۆكاری ئەم شكستەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەم پلانەی پەرەپێدان لەسەر بنەمای داتای مەزندەكراو و خەمڵێنراو بونیاد نراوە.

- لە كاتێكدا سەرژمێریی دانیشتووان بوونی نەبێت، ئەوا عێراق شكست دەهێنێت لەوەی بزانێت ژمارەی دانیشتووانی بە دروستی چەندە، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی نەتوانێت سنوورێك بۆ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان دابنێت. كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئەم زیادبوونەی دانیشتووان پەل بكێشێت بۆ كەمكردنەوەی زەوییە كشتوكاڵییەكان و بڵاوبوونەوەی بێكاری.

- ناتوانێت هاوسەنگی و هەماهەنگی لە نێوان زیادبوونی دانیشتووان و گەشەی خزمەتگوزارییەكانی «خوێندن و تەندروستی» ڕابگرێت، ئەمەش زیانێكی گەورە بە هەموو لایەنەكانی پەرەپێدان و گەشەپێدان لە وڵاتدا دەگەیەنێت.

پێنجەم: ئەو هۆكارنەی بوونە هۆكاری دواخستنی سەرژمێریی گشتی

- بەشێكی زۆر لە لایەنە سیاسییەكانی عێراق لەوە دەترسن، كە ئەنجامدانی ئەم سەرژمێرییە ببێتە هۆكاری یەكلاكردنەوەی مافی بەڕیوەبردنی ناوچە كێشە لەسەرەكان، ئەمە لە كاتێكدا ماددەی 140ی دەستوور دەڵێت «دەبێت سەرژمێریەكی وردی ژمارەی دانیشتووانی ئەو ناوچانە بكرێت، پاشان ڕیفراندۆم ئەنجام بدرێت، هەتا بزانرێت دانیشتووانی ئەو ناوچانە دەیانەوێت ببنە بەشێك لە هەرێمی كوردستان، یان لەگەڵ حكومەتی ناوەندی عێراق دەمێننەوە».

- ئاكامی ئاماری دانیشتووان گۆڕانكاری لە بوودجەی گشتی دروست دەكات. هەرێمی كوردستان پشكێكێ پێدەرێت لەو بوودجەیە بەرانبەر بە ڕێژەی دانیشتووان، هەر بۆیە لەو كاتەوە كە حكومەتی عێراق بڕیاری داوە پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق لە 17%ـەوە كەم بكرێتەوە بۆ 12.67%، ئەم پرسە بووەتە كێشەیەكی بەردەوام لە نێوان هەرێم و حكومەتی ناوەندیدا.

- هەروەها ئەم ئاماری دانیشتووانە كاریگەری دەبێت لەسەر دابەشكردنی بوودجەی گشتی لە نێوان پارێزگانی عێراقدا و بوودجەی پارێزگانیش بەپێی ڕێژەی دانیشتووانیان لە كۆی دانیشتووانی عێراق دیاری دەكرێت.