گۆڕانكارییە نەرێنییەكانی كەشوهەوا و كەمبوونەوەی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی و وشكەساڵی لە مەترسیدارترین تەحەددییەكانی بەردەم مرۆڤایەتی و وڵاتانە و كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە و كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و پیسبوونی ژینگە و سەرجەم سێكتەرەكانی دیكەی ئابووری و گەشتیارییش هەیە. لەخۆڕا نەیانوتووە، «ئاو و ئاوەدانی». لەم چوار ساڵەی ڕابردوودا حكومەتی هەرێمی كوردستان و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگییەكی زۆریان بە دروستكردنی بەنداو و پۆندەكان داوە. هەرچەندە بەنداوەكان بە پڕۆژەی گەورە و ستراتیژی دادەنرێن و بودجە و پارەیەكی زۆری پێویستە، بەڵام قەیرانی دارایی ڕێگر نەبووە لەبەردەم ئەنجامدانی ئەم جۆرە پڕۆژەیانە. گۆڤاری گوڵان لەسەر ئەم پرسە و جێبەجێكردنی پڕۆژەی بەنداو و پۆندەكان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر كاروان سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتیی سەرچاوەكانی ئاو لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو ساز دا.

 

* ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی و گۆڕانكاری كەشوهەوا مەترسیدارترین ئالنگارییەكانی بەردەم دانیشتووانی هەرێمی كوردستانە كە وای كردووە، لە وەرزی هاویندا ئاستی ئاوی ژێر زەوی و دابینكردنی ئاوی خواردنەوە گرفتی گەورەی تێدا دروست بێت. لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا تا چەند توانراوە لەم كابینەیەدا پڕۆژە گەورە و ستراتیژییەكان جێبەجێ بكەن، تاوەكو بتوانن ڕووبەڕووی كەمكردنەوەی شوێنەوار و كاریگەرییە نەرێنییەكانی كەمئاوی ببینەوە؟

- وشكەساڵی و گۆڕانكاری لە ڕیتمی دابارینی باران و خراپبوونی كەشوهەوا مەترسیدارترین هەڕەشەكانی بەردەم مرۆڤایەتییە، ئێمەش نەك هەر لەم هەڕەشە مەترسیدارە بەدوور نین، بگرە شەپۆلی وشكەساڵییەكە لە دوای ساڵی 1998ـەوە تا ساڵی2009 ڕووی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق كردووە، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ خراپیی ژێرخانی بنەڕەتیی ئاو و كەمیی پڕۆژە ئاوییەكان، كە زیانی بۆ سەر كۆچی گوندنشینەكان و ئاڵۆزبوونی گرفتی كەمئاوی لەناو سەنتەری شارە گەورەكانی بوووە، لەم واقیعە تاڵ و دۆخە سەختەدا بەڕێز مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە كردار دەستی بەجێبەجێكردنی كارنامەی كابینەكەی كرد و چەندین پڕۆژەی بەنداو و پۆندی دروست كرد. بە ڕاددەیەك ئەوەی لەم دوو ساڵەی كۆتایی تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بواری بەنداو و پۆندەكاندا ئەنجام دراوە، یەكسانە بە 30%ی تەواوی ئەو پڕۆژانەی ئاودێری كە بە درێژایی 30 ساڵی ڕابردوو جێبەجێ كراون. ئێستا لە هەموو كوردستان 20 بەنداومان هەیە كە شەش بەنداویان لەم كابینەیەدا دروست كراون و تەواو بوون. لەمەش گرنگتر تێچوونی بەنداو و پۆندەكان لەم كابینەیە زۆر كەم كراونەتەوە، واتە بەو پارەیە كە پێشتر تەنیا یەك پڕۆژەی پێ دەكرا، لە ئێستادا دوو پڕۆژەی پێ دەكرێت. هەموو ئەو بەنداو و پۆندانەش بە شێوەیەكی دادپەروەرانە لەسەرجەم پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكانی سەرتاسەری هەرێمی كوردستان ئەنجام دراون بەبێ جیاوازی، ئەوەش خاڵێكی زۆر پرشنگدارە كە وێڕای ئاستەنگ و گرفتەكان دەستی ئەم كابینەیە گەیشتووەتە هەموو ناوچەكان، بۆ نموونە لە گەرمیان لە كفری پۆندی تەواوكراومان هەیە و لە هەڵەبجە و قەرەداغ و چەمچەماڵ چەندین پۆندی دیكە لەژێر جێبەجێكردندان و بەم نزیكانە كارەكانیان تەواو دەبێت. بە هەمان شێوە لە هەولێر و ئاكرێ و زاخۆ و شێخان و شەقڵاوە و بنەسڵاوە و قوشتەپە و كۆڕێ و.. تادوایی. پۆندمان هەیە جێبەجێ كراون و هەشە لە قۆناغی جێبەجێكردندایە. لە پلان و بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لە هەموو قەزاو ناحیەكان پۆند دروست بكرێت و خەڵكی كوردستان لەهەر شوێنێك بن، بێبەش نەكرێن لە دروستكردنی پۆندەكان.

* گرنگترینی ئەو بەنداو و پۆندانەی لەم كابینەیەدا تەواو بوون و توانراوە ئاوی تێدا ئەمبار بكرێت، كەوتوونەتە چ شوێنێكەوە؟

- وەكو ئاماژەم پێدا بەنداو و پۆندەكان دوو جۆرن، ئەوانەی تەواو بوون و ئاوی تێدا ئەمبار دەكرێت و ئەوانەی تەواویش نەبوون لە قۆناغی پێشكەوتوودان و ئاوی تێدا ئەمبار دەكرێت. بۆ نموونە بەنداوی دێوانە لە دەربەندیخان و جەمرگە لە هەولێر و خنس لە دهۆك تەواو بوون، هەروەها بەنداوی گۆمەسپان كە یەكەمین بەنداوی هەولێر و سێیەمینی گەورەترین بەنداوی كوردستانە، بە توانای 115 ملیۆن مەتر سێجا باراناو گل دەداتەوە و بۆ كۆتایی ئەمساڵ تەواو دەبێت. هەروەها بەنداوی بەستۆرە توانای گلدانەوەی 20 ملیۆن مەتر سێجای ئاو هەیە و كارەكانی بەرەو تەواو بوون دەچێت. هاوكات بەنداوی شەوگێڕ و چەمرگە و ئاقووبان تەواو كراون و بەنداوەكانی بنەسڵاوە و پۆندی زانكۆی نێودەوڵەتی بەریتانی لە كەسنەزان و چەندین بەنداوی دیكە لە پارێزگاكانی سلێمانی و دهۆك و ئیدارە سەربەخۆكان لە قۆناغی جێبەجێكردندان. 

* جگە لە پڕۆژەی بەنداو و پۆندەكان ئایا پڕۆژەی دیكەی ئاودێری لە پلان و بەرنامەدایە كە جێبەجێ بكرێت، بەتایبەتی لە نزیك بەنداو و پۆندە تازە تەواوبووەكان؟

- بۆ یەكەمین جارە لە هەرێمی كوردستان سێ پڕۆژەی پاراوكردنی ئاوی ژێرزەوی جێبەجێ كراوە، كە بیرۆكەیەكی زانستی نوێیە و ئاوی سەر زەوی بە شێوەی دەستكرد دەگوازرێتەوە ناو ئەمبارەكانی ئاوی ژێر زەوی، هاوكات لەم كابینەیە پڕۆژەی زیندووكردنەوەی كانییە وشكبووەكان جێبەجێ كرا. هەر لەم كابینەیە بابەتی ڕێگرتن و كەمكردنەوەی زیانەكانی لافاو لە هەولێر چارەسەر كرا و نزیكەی 21 پۆند لە دەوروبەری هەولێر دروست دەكرێن. زۆر لەم پڕۆژانە بە پڕۆژەی نەوعی و ستراتیژی دادەنرێن، ئێستا 18 پڕۆژەمان بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەی ئاودێری ڕاگەیاندووە.

* یەكێك لە پڕۆژە گەورە و ستراتیژییەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژەی فریاگوزاریی خێرای گەیاندنی ئاو بوو بۆ شاری هەولێر كە بەردی بناغەی بۆ دانرا. ئایا ئەم پڕۆژەیە تا چەند گرنگە بۆ سوودوەرگرتن لە ئاوی زێی گەورە و پاراستنی ئاوی ژێر زەوی؟

-  ڕاسپاردە و فەرمانەكانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان بە ئاراستەی سوودوەرگرتنە لە ئاوی سەر زەوی و پاراستنی ئاوی ژێر زەوی، لەم پێناوەدا دانانی بەردی بناغەی پڕۆژەی فریاگوزاریی خێرای گەیاندنی ئاو بۆ شاری هەولێر بە سوودوەرگرتن لە ئاوی زێی گەورە بە یەكێك لە پڕۆژە ستراتیژییەكانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دادەنرێت، كە تاچەندین ساڵی دیكە كێشەی كەم ئاوی هەولێری پایتەخت چارەسەر دەكات. هەڵبەتە گواستنەوەی 20 هەزار مەتر سێجا ئاو لە كاتژمێرێكدا كە دوو هێندەی پڕۆژەی ئیفراز سێی هەولێرە، جگە لەوەی دەیان گەڕەكی هەولێر كە ئاوی پاڵێوراویان پێ دەگات، زیاتر لە هەزار بیری ئاوی ژێر زەویش دەكوژێنرێنەوە. لەلایەكی دیكەوە بۆ سوودوەرگرتن لە ئاوی زێی بچووكیش بەردی بناغەی پڕۆژەی ئاوی قوشتەپە دانراوە، كە ئاو بۆ قەزای قوشتەپە و زیاتر لە 60 گوندی ناوچەكە دابین دەكات، هەروەها لە چەندین پڕۆژەی دابینكردنی ئاوی خواردنەوە فراوانكردن و نۆژەنكردنەوە و بەرزكردنەوەی توانای پڕۆژەكە ئەنجام دراون. بۆ نموونە نۆژەنكردنەوە و فراوانكردنی پڕۆژەی ئیفراز توانای ئاوی نێردراو زیاد دەكات. هەروەكو بەڕێز سەرۆك وەزیران وتی، چارەسەركردنی گرفتی كەمئاوی بە تانكەر نابێت، بەڵكو بە ڕێگەی ئەم پڕۆژە گەورە و ستراتیژییانەوە دەبێت، تەنانەت بە بیرهەڵكەندن و نۆژەنكردنەوەی بیرە كۆنەكان كە وای لێهاتووە ڕێژەیەكی زۆری بیرەكان ساڵانە وشك دەكەن، چارەسەری ئەم دۆخە ناكات. ئەگەر بە ویژدانەوە باسی ئەم پڕۆژانە بكەین لەم دۆخە سەخت و دروستكراوەی قەیرانی دارایی و نەبوونی سیولە و هێرشكردنە سەر كابینەكە و تەنانەت حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی كە وا پێویست بوو بودجەی پێویستی بۆ ئەم پڕۆژانە تەرخان بكردایە، ئەوەتا نۆژەنكردنەوە و هەموو خەرجییەكانی بەنداوە گەورەكانیش كە زۆربەی هەرە زۆری بە ڕێژەی 80%ی سوودی ئاوەكانی هەرێمی كوردستان بۆ ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵە، كەچی لەوەشدا خۆیان دزیوەتەوە و چەندین جار ڕێكەوتن بۆ تەرخانكردنی پارەیەكی كەمی سیانە كراوە، ئەوەشیان نەناردووە. لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین كاری مەزن و ستراتیژی ئەنجام دراون و وا بڕوات ئێمە لە ئیدارەدانی قەیرانی ئاو نەك هەر سەركەوتوو دەبین، بەڵكو پێ دەنێینە قۆناغی بەرەو چارەسەركردنی بنەڕەتیی كێشەكەوە. ئاوی ژێر زەوی بە كاریگەریی وشكەساڵی و گۆڕانكاریی كەشوهەوا و گۆڕانكاری لە ڕیتمی بارانبارین و زیاد لە پێویست بەكارهێنانی مەترسییەكی گەورەی لەسەرە، هەر ئەمەش بوو لە كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بە كردار سنوورێك بۆ بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی دانرا و ئێستا زیاتر ڕوو لە سوودوەرگرتن لە ئاوی سەر زەوی دەكەین. لە داهاتوودا كاریگەریی هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ئەو ژمارە زۆرەی بەنداو و پۆند و پڕۆژەی ئاوی خواردنەوە بە سوودوەرگرتن لەئاوی زێیەكان دەبینین. تەنانەت دەتوانین ڕووبەڕووی ئەو پلان و پرۆژانەی هەر دوو وڵاتی توركیا و ئێران ببینەوە، كە ئیستغلالی دۆخی عێراقیان كردووە و ئاستی ئاوی دیجلە و فوراتیان بۆ ئاستێكی پێوانەیی دابەزاندووە، بێ ئەوەی هیچ حیسابێك بۆ دراوسێتی و لایەنی مرۆیی و یاسای نێودەوڵەتی بكەن. بە شێوەیەكی گشتی هەرچی بەرنامەی كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پلانەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوە، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی گیراوەتەبەر، هەندێك لەو پلان و بەرنامانە كورتخایەن و هەندێكی مامناوەند و هەندێكیشی درێژخایەنن. بە هۆی قەیرانی دارایی و بڕین و كەمبوونەوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراق بۆ كەمترین ئاست، ناتوانین ئەم پلان و بەرنامە و پڕۆژانە لە ڕووی پراكتیكییەوە هەمووی جێبەجێ بكەین. بەتایبەتی لە ڕووی دروستكردنی بەنداو، كە ناكرێت چیتر هەرێمی كوردستان بێبەش بێت لەو سامانە ئاوییەی كە هەیەتی. كەمبوونەوەی ئاو بابەتێكی حەتمییە و لە دوای ساڵی 2030 قۆناغێكی نوێی وشكێتی دەست پێ دەكات، ئەگەر تا2050 گرنگی بە ئاسایشی ئاو بدەین، ئەوا دەكرێت كۆنتڕۆڵی دۆخەكە بكەین و كاریگەرییەكانی ئەو مەترسییە لە سەرمان كەم ببێتەوە.