عەرەبی سوننە لە عێراق بەشێکی گرنگ لەپێکهاتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کولتووری  پێکدەهێنن  ، لە ڕووی مێژووییەوە عەرەبی سوننە ڕۆڵێکی دیار و بەرچاویان لە سیاسەتی عێراقدا هەبووە، بەتایبەتی لە سەردەمی حوکمڕانی ڕژێمی بەعسدا ،  کە زیاتر پشتی بە سەرکردە سوننەکان بەستبوو،   لە دوای ڕووخانی ڕژێم  لە ساڵی 2003، هاوسەنگی هێزی سیاسی لە عێراقدا گۆڕانی بەسەردا هات ، لە ئەنجامدا عەرەبی سوننە تا ڕادەیەکی زۆر پەراوێزخران لەو سیستمە سیاسییە نوێیەی  عێراق ، لە سەرەتادا بەهەمان نەفەسی دەسەڵاتی بەعس مامەڵەیان لەگەڵ دۆخە نوێکە دەکرد و بەجۆرێک لە زۆر پرس کە دواجار لەبەرژوەندی ئەواندا دەبوو وەک پێکهاتەیەک لەو سیستەمە نوێیەی عێراق ، ئەوان پێیان قبوڵ نەبوو و بەشێکی گرنگ بوون لە لاوازکردنی سیستەمی فیدراڵی لە عێراق و زۆر سەرسەختانە دژ بەو خواستەی کورد بوون و تەنانەت بۆ پلانی دروستکردنی هەرێمی تر ، چ لەسەر بنەمایی نەتەوەیی و تایفەگەری بێت یان ناوچەیی ، بەو شێوەی بۆ وڵاتێکی وەک عێراق و سیستەمێکی نوێی حکومڕانی دوایی ئەو هەموو نەهامەتیانە ، ئەمانە نەک تەنها زیانیان بەخۆیان گەیاند بەڵکو بە کورد و هەموو عێراقیشیان گەیاند .

عەرەبی سوننەی عێراق لە سەرەتایی فەرمانڕەوایەتیانەوە ، نەیان توانیووە بەیەک چاو لە پێکهاتەکانی عێراق بڕوانن و هەمیشە بۆ خۆیان لە دەسەڵات کێشەیان هەبووە و عێراقیشیان لە کێشەیەکەوە بۆ کێشەیەکی تر پەلکێش کردووە و لە ماڵوێرانی زیاتر هیچی تریان پێشکەش نەکردووە ، تەنانەت لە دژە دەسەڵاتیشدا هەمان ماڵوێرانیان بۆ عێراق و گەلەکەی هێناوە ، لە قاعیدەوە بگرە تادەگاتە داعش ، و سەربڕین و خۆتەقاندنەوە و تیرۆر .

بە پێچەوانەشەوە دەسەڵاتی کوردی هیچ کات لەسەر بنەمایی سڕینەوەی هیچ پێکهاتەیەکی تر دەسەڵات و هەژمونی  خۆیی بنیاد نەناوە  ، بەڵام عێراق ئەو وڵاتەی لە سەرەتایی دروست بوونیەوە ساڵی ١٩٢١ تا بە ئێستە دەگات یەک ئامانج و یەک بەرنامە بووە و تەنها لە بەرگ و ناوی جیاوازدا خۆی نیشانداوە  ، تەنها کارێک کراوە بەس سڕینەوەی یەکتر و پاکتاوی نەژادی  و شەڕو کوشتن و کاولکاری بووە .

حەلبوسی وەک سەرکردەیەکی عەرەبی سوننە  ، لە دوایی زۆرلەو  ڕووداوانەوە لە سنووری سوننە نشینی عێراق وەک سیاسیەک لە دوای ٢٠٠٣ وە لە چەندین پۆستی جیاوازدا لە مەیدانی سیاسییە  دەرکەوت ، لە چەندین  وێستگە و لە چەندین پۆستی جیاواز بوونی هەبووە و دواترینیان سەرۆکی پەرلەمانی عێراق بوو ودواتر دەرکرا ، و بەهۆیی ململانێ و کێشەی سیاسی و تۆڵە سەندنەوە و پاکتاوکردنی یەکتر لە پۆستەکەی دورخرایەوە ، هاوشێوەی سیاسە سوننەکانی پێش خۆیی مامەڵەی لەگەڵ کرا ، ئەمەش دەرەنجامی ئەو تێڕوانین و مامەڵە ناتەندروستەی سوننەکانی عێراقە بۆ کورد و شیعە و پێکهاتەکانی تری عێراق ، دەرەنجامی ئەو هەستەیە کە تەنها خۆیان بەخاوەنی عێراق دەزانن و بە ڕوانگەیەکی نوێوە لە بنیادنانەوەی عێراقیان نەڕوانی ، بەدڵنیایی لە سەرەتادا پێکهاتەی شیعە وەک کورد هەستی بە مەزڵومیەت و وەلانراو وماف خواراو دەزانی ، بەڵام دواجار لەسەر بنەمایی ئەو سیاسەتە پەیڕەوکرا ، دۆخە کە گۆڕاو ئەوی ئەمڕۆیی لێ دروست  بوو ، سەرەرای ئەو دۆخەی بەسەر سوننەکاندا هات ، هێشتا لەدژی کوردن و  لە هاوپەیمانیەت و بەڵێنەکانیان دروست و یەک لانین و هەرڕۆژەو لەسەر هێڵێک یاری دەکەن و بازرگای بەسەر دانیشتوانی سوننە نشینی عەرەبیشەوە دەکەن ، بەشێکی زۆر لەو سەرکردانەیان خۆیان بۆ پارەو دەسەڵات فرۆشتووە و هیچ کات ئایندەی عێراقیان بەلاوە گرنگ نیە و نەبووە .

محەممەد حەلبووسی زۆر بەروونی ، دژایەتی خۆی بۆ پێدانی چەک بە هێزەکانی پێشمەرگە دەربڕی بەجۆرێک پێیوایە ئەوە  "مەترسییە" بۆ سەر نەینەوا و کەرکووک ، لە کاتێدا ناوچە سوننە نشین وناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی هەرێم هێشتا لەژێر مەترسی هەڕەشەی داعشدان و ڕۆژانە هێرشی تیرۆرستی ئەنجام دەدرێت ، بەڵام ئەو سەرکردانە چاویان ئەوە نابینێ   پێشمەرگە پارێزەری ئەو سنورانەیە و لە کاتێکا هێزی پێشمەرگە  هێزێکی یاسایی دەستوریە و پارێزگاری لە هەرێم دەکات ، هەروەها پێیوایە  ئەو چەکانە لە ناکۆکی نەتەوەیی و حیزبی بەکاردەهێنرێت. 

زۆر بەڕوونی دیارە ئەو گەمە سیاسیەی سەرۆکی دوورخراوەی پەرلەمانی عێراق ، کاتێک سەدر پێی وابوو حەلبوسی جێی متمانەنیە ، دواتر حەلبوسی خۆیی خستە بەرەی مالکی و دواتریش بە دوور خستنەوەی لەپۆستەکەی کۆتایی هات و گەیشتە رادەیەک ژیانی سیاسی بکەوێتە مەترسیە ، تەنانەت حەلبوسی لەدانیشتنێکی پەرلەمان و دوایی نانەوەی بژێوی دوایی تێپەڕاندنی یاسایی ئەنجومەنی پاریزگاکان ناچاربوو هیزی پیشمەرگە بێنێتە نێو پەرلەمانەوە ، لە کەرکوکیش دوایی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی پارێزگا خۆیی بۆ یەکیێتی یەکلایی کردەوە لە دژی نەیارەکانی ، هەوڵەکانی حەلبوسی بۆ گەرانەوەیە بۆ پۆستەکەی .

حەلبوسی پێیوایە ،"دەبێت ئەو جۆرە چەکە ، تەنیا لەدەست سوپای عێراقی بێت ، و کار بۆئەوەبکرێت توانا و لێهاتوویی سوپای عێراق  بەهێز بکرێت ، لە کاتێکا ئەو سوپایەی ئەو باسی دەکات لە سەردەمی ڕژێم ئەوەی بەسەر عێراقدا هات ئەو سوپایە کردی و دواتریش هەر ئەو سوپایە بوو بەشێکی زۆری عێراقی بەچەند سەعاتێک دایە دەست داعش و وڵاتی تووشی ماڵوێرانی کرد ، ئەو هێزەی دژی پڕچەککردنیەتی بووە سومبولی پارێزگاری لە خاک و ئاوی هەرێم و بەشێک لە ناوچە سوننە نیشینی عەرەبیش و لەسەر دەستی پێشمەرگە زۆرێک لەو ناوچانە ڕزگارکران و بەشێکیان پارێزگاریان لێکرا .

 

داوایەک لە دژی پارتەکەی حەلبوسی  بەرزکراوەتەوە بۆ دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەکان بەمەستی هەڵوەشاندنەوەی حزبی تەقەدوم ، نوسراوی بەڕێوەبەرایەتییەکە هۆکاری داواکەی بۆ ئەنجامدانی گرێبەستێکی حەلبوسی گەڕاندووەتەوە، لەگەڵ کۆمپانیایەکی ئەمریکی پەیوەندیدار بە ئیسرائیل .

 

‎ لە یاسای لایەنە سیاسییەکان ژمارە ٣٦ی ساڵی ٢٠١٥ بە تایبەتی لە بڕگەکانی مادەی ٣٢ی یاساکەدا هاتووە، کە دادگا مافی هەڵوەشاندنەوەی حزبەکەی هەیە ئەگەر سەلمێندرا کە چالاکیەک ئەنجام دەدات  مەترسی لەسەر ئاسایشی دەوڵەت، و یەکپارچەیی خاکەکەی یان هەر چالاکیەک ئەنجام بدات و دەستوور پێشێل بکات.

 

 بۆیە دەبینین ئەو هاوپەیمانیەت و گروپە سوننە عەرەبیانەی وەک ، هاوپەیمانی هێزەکانی عێراق ، هاوپەیمانی سەروەری ، بەرەی دیالۆگی نیشتمانی ، حزبی ئیسلامی عێراق ، هاوپەیمانی بڕیاری عێراقی ، هاوپەیمانی یەکگرتووی چاکسازی ، پابەند بوون (عزم) ... و زۆرێک لەو سەرکردانەی لە پرۆسەی سیاسی عێراقی نوێدا هەبوون  لەوانە  : خەمیس خەنجەر ، ساڵح موتڵەگ و تارق هاشمی و ئوسامە نوجەیفی و مسەنا سامەڕائی و زۆری تر کە کۆتایی بە ژیانی سیاسی هەندێکیان لەو پرۆسەیە هاتووە ، ئەویش بەهۆی ئەو سیاسەتەی کە تەنها کار لەسەر پاکتاوی یەکتر دەکات و هەمیشە کارو بەرنامەو پلان بۆ لەناوبردنی یەکتر هەیە و بەردەوام لە ڕوانگەیەکی دژایەتی و بێ متمانەیی بەیەکتر کاری سیاسی دەکەن ، بۆیە تائێستا عێراق لە قەیرانی سیاسیدایە .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

‎

‎