عێراق لە مێژووی كۆنیدا چەندین پێكهاتەی تێدا بووە و هیچ كێشەیەك و گرفتێكیش لە پێكەوە ژیانی نێوانیاندا نەبووە، بەڵام لە مێژووی هاوچەرخیدا دۆخەكە پێچەوانە بووەتەوە، فەرمانڕەوا ستەمكارەكان كاریان بۆ سڕینەوەی پێكەوە ژیان و لێبووردەیی كردووە. كوردانی فەیلی نموونەی ئەم سڕینەوە و لەناوبردنە بوون، كاتێك ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكان هەر یەكەو بە شێوەیەك كوردانی فەیلییان جینۆساید كردووە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ د. تاڵیب محەمەد كەریم توێژەر و ئەكادیمی لە كۆلێژی ئاداب لە زانكۆی موستەنسرییە سازدا.

 

* لە وەتەی عێراق وەكو دەوڵەت دروست كراوە، بابەتی پێكەوە ژیانی ئایینی و ئایینزایی لە ڕووی كردارەوە ڕووی لەناوچوون كردووە. وەك توێژەرێكی سیاسی و شارەزا كە خاوەنی توێژینەوەیەكی زانستیت لەسەر (چەمكی توندوتیژی لە مێژووی عەرەبی هاوچەرخ)، ئایا ئەم پاشاگەردانییەی دووركەوتنەوە لە پێكەوە ژیان و بڵاوبوونەوەی توندڕەوی و دەمارگیری بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟

- بۆ ئەوەی وەڵامێكی زانستییانە لەسەر پرسیارەكەی بەڕێزتانمان دەست بكەوێت، پێویستە بخزێینە ناو لاپەڕەكانی مێژووی كۆنی عێراق، ئەو سەردەمەی كە بەپێی هەموو بەڵگەنامە و دیكۆمێنتەكان و نووسینەوەی توێژەر و مێژوونووسان، ئەم خاكە جێگای زیاتر لە سەدان نەتەوە و ئایین و ئایینزای جۆراوجۆر بووە، كە هەمووان پێكەوە بە ئاشتی و ئارامی و دوور لە دەمارگیری لەسەر ئەم خاكە ژیاون. باشە چی ڕووی داوە تاوەكو ئەم مۆزاییكە نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایانە لە كەلتووری پێكەوە ژیان و لێبووردەیی دوور بكەونەوە و چەمكی پێكەوە ژیانیان لاواز بێت؟ بە تەئكید هەروەكو زۆر لە مێژوونووسان و توێژەوەرانیش لەگەڵ مندا هاوڕان پاشەكشەی چەمكی پێكەوە ژیان لە مێژووی دانیشتووانەكانی سەر ئەم خاكەی پێی دەوترێت عێراق بۆ دوو هۆكاری سەرەكی دەگەڕێتەوە، یەكەم بوونی حوكمڕانی و فەرمانڕەوا ستەمكارەكان كە ڕەفتارو بیروباوەڕ و دابونەریت و كەلتوورەكانی خۆیان زاڵ كردووە و سەپاندوویانە بە سەر هەموو پێكهاتەكاندا، كە ئەمەش هەمووی لەسەر حیسابی سڕینەوەی ناسنامە نەتەوەیی و ئایینییەكانی بەرانبەر و ڕاكێشانیان بووە بەرەو ئەو ناسنامە و كەلتوورەی خۆیان بڕوایان پێی هەبووە، بەمەش ئەو پێكهاتە جۆراوجۆرەی ئایینی و ئایینزایی و نەتەوەیی هەندێكیان لەناو چوون و هەندێكی دیكەیان ڕەنگە لەناو بچن، بە ڕاددەیەك ئەمڕۆ ژمارەی ئەو پێكهاتانەی لە عێراقدا بوونیان هەیە، لە پەنچەكانی دەست تێپەڕ ناكەن. هۆكاری دووەمیش، بۆ نەبوونی لێكتێگەیشتنی ڕۆشنبیری و كەلتووری لەناو ناخی تاكەكانی ناو كۆمەڵگەی عێراقی دەگەڕێتەوە، بە شێوەیەك لێدوان و قسەكان بە جۆرێكن و كردار و حەزەكانی ناو ناخی تاكەكانیش بە شێوەیەكی دیكەیە، بەتایبەتی لە مێژووی هاوچەرخی عێراق و دوای سەرهەڵدانی شۆڕش و كودەتاكان، كە وێڕای ئەوەی هەموو ئەم شۆڕش و كودەتایانە بە ئیدعای ئازادی و مافی مرۆڤ سەریان هەڵداوە، تا ئەو ڕاددەیەی بانگەشەی هاووڵاتیبوونیان كردووە، كەچی لە ڕووی كردارەوە هیچ كام لەم بیروباوەڕ و چەمكانە لەناخی تاكەكاندا جێگیر نەبوون و بگرە لە خوو و ڕەوشت و هەڵسوكەوتەكانیاندا هەر بوونیان نەبووە، تا ئەو ڕاددەیەی لە هەڵسوكەوتی هۆز و خێڵ تێپەڕی نەكردووە، بگرە هەڵسوكەوتەكان لە دوای شۆڕش و گۆڕانكارییەكانیش لە ئاستی هەڵسوكەوتی بەربەری و بەدەوییەوە نزیك بووە، كە بە هیچ شێوەیەك یەك ناگرێتەوە لەگەڵ وڵاتێكی دەوڵەمەند بە ڕۆشنبیری و كەلتووری جۆراوجۆری نەتەوە و ئایین و ئایینزایی، كە بانگەشەی هاووڵاتیبوون لە ماف و ئەركەكان و جێبەجێكردنی یاساكان دەكات. من پێم وایە كۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی و كۆمەڵگەی عێراقی بەتایبەتی بێتوانایە بۆ پێكەوە ژیانی ئاشتییانەی نێوان نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان، قسە و ئیدعاكردن شتێكە و جێبەجێكردن و بڕوابوون بەم چەمكانە شتێكی دیكەیە. پێوەرەكان دەریان خستووە كۆمەڵگەی عێراقی بەگشتی كۆمەڵگەیەكە دوورە لە پێكەوە ژیانی نەتەوەیی و ئایینییەوە، ئەم لێكترازانەی كەلتوور و ڕۆشنبیری و نەگونجاندنی پێكەوەژیانە تەنانەت لە ناوچەكانی جێنشینی و تەنانەت گەڕەك و گوندەكان و پرۆسەی هاوسەری و هاوڕێیەتی بە ڕوونی دیارە. هەموو ئەم ناكۆكییانە لە 2003 زیاتر دەركەوت و شەڕی نێوخۆیی و مەزهەبی و ئایینی و نەتەوەیی زیاتر بارودۆخەكەی خراپتر كرد.

* لە زەمەنی حوكمڕانیی سەدام حوسێن بەعسییەكان زۆربەی خێزانەكانی كوردی فەیلیان بە زۆر ڕاپێچی ئێران كرد. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لە ژێر چ پاساوێكدا ئەم جینۆسایدە بەرانبەر كوردانی فەیلی ئەنجام دراوە؟

- هۆكاری جێبەجێكردنی جینۆسایدی كوردە فەیلییەكان زۆرن، ڕەنگە وا ئاسان نەبێت لە دووتوێی دیدارێكدا هەموو وردەكارییەكانی ئەم كۆمەڵكوژی و جینۆسایدە هەڵبدەینەوە و تاوتوێی بكەین. ڕەنگە یەكێك لەو هۆكارانەی كە مێژوونووسان و چاودێرانی سیاسی باسی دەكەن، پاڵپشتی و وەلائیان بێت بۆ بزووتنەوە شۆڕشگێڕییەكان و خەباتیان دژی دیكتاتۆری و بەدەستهێنانی مافە ڕەواكانیان بێت، یان بۆ ئەو پاساوەی بەعس بگەڕێتەوە بەوەی ناسنامەیان عێراقی نییە و بەم شێوەیە كە هەموویان كۆمەڵە هۆكارێكن بە هیچ شێوەیەك ڕەوایەتی نادات بە ئەنجامدانی ڕەشبگیری و كوشتنی 22 هەزار گەنج و زیندانیكردن و داگیركردنی ماڵ و حاڵیان و دەستگرتن بەسەر پارە و كەلوپەلەكانیاندا و بە زۆر ڕاپێچكردنی خێزانەكان بەرەو وڵاتی ئێران، لەمەشدا ئەو گەنجانەی لەخوار تەمەنی 18 ساڵی بوون، ڕێگایان نەدان لەگەڵ خێزانەكانیان بچنە ئێران و لە زیندانەكاندا هێشتیاننەوە و دواتر لەناویان بردن، لەناو ئەم تاوانە گەورەیە كە دەچێتە خانەی جینۆساید و تاوانی نێودەوڵەتییەوە، بە دەیان تاوانی دیكەیان دەرهەق ئەنجام درا و بڕیاری زۆر قورس و نامرۆڤانە لە دژیان دەرچوو، وەكو جیاكردنەوەی هاوسەرەكان لە یەكتر و لێسەندنەوەی ڕەگەزنامە و سڕینەوەی ناویان لە تۆماری ڕەگەزنامە. بۆیە ئەگەر پاساو و هەڵسوكەوت و تاوانەكەی ڕژێمی بەعس هەڵسەنگێنین، دەبینین تاوانەكەی سەدام و ڕژێمی بەعس زۆر قێزەوەن و گەورەترە تەنانەت لە بیانوو و پاساوەكانی ڕژێمەكەش.

* لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس تا چەند كوردە فەیلییەكان قەرەبووی ماڵ و حاڵ و قوربانیدانیان كراوە؟

- ماف و شایستە داراییەكانی كوردانی فەیلی زۆرە، بەپێی بڕیارەكانی دادگای تاوانەكانی ڕژێمی بەعس و پەرلەمانی عێراق و حكومەتی عێراق وا پێویست دەكات، هەموو مافەكانیان بۆ بگەڕێنرێتەوە، تا ڕاددەیەكیش هەندێك لەو مافانە گەڕێندراوتەوە، لە بڕینەوەی مووچە بۆ وارسی شەهیدەكان و قەرەبووكردنەوەی خانووبەرە و هەڵگرتنی بڕیارەكانی دادگای سەورە و.. تادوایی، بەڵام كاتێك دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق ئەم تاوانە بە جینۆساید ناو دەبات و دواتر كۆمەڵێك بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران دەردەچێت، بەتایبەتی لە دۆزینەوەی ڕوفاتی شەهیدەكان و خوێندنی باڵا و پلەی وەزیفی و بوونیان لە پلە و پۆستە باڵاكان و چەندین مافی دیكە كە تاكو ئێستا بەپێی پێویست جێبەجێ نەكراوەن، بگرە هەندێك لەو بڕیارانە هەڵپەسێردراون و لە ڕووی كردارەوە جێبەجێ نەكراون. بۆ نموونە ئەو كوردە فەیلییانەی لە پۆستە باڵاكاندان، بە هۆی كوردی فەیلی بوون، دانەنراون، بەڵكو بۆ ئەندامبوون و وەلائی بۆ ئەو حزبەی تێیدان، ئەو پۆستەیان دراوەتێ. تەنانەت بە هەموو پێكهاتەكانی فەیلی و ئێزدی و مەسیحی و سابیئەی مەندائی تەنیا 2% كۆی پۆستەكانی حوكمڕانییان لە عێراق دراوەتێ. هێشتا زۆر كارو بڕیار ماوە جێبەجێ بكرێن بۆ ئەوەی كوردی فەیلییش ببێتە هاووڵاتییەكی عێراقی و هەست بەوە بكات هەموو مافەكانی پارێزراوە و مافە زەوتكراوەكانیشی بۆی گەڕاوەتەوە.

* كەواتە لە قۆناغی داهاتوودا ئەركی دەسەڵاتدارانی فیدڕاڵی و هەرێم چییە بۆ ئەوەی هەموو نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان دوور لە دەمارگیری و توندوتیژی پێكەوە بژین؟

- دەوڵەت زۆر ئەركی گەورەی لەسەر شانە، لەوانە بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیریی پێكەوە ژیان و قێزەوەنكردنی توندوتیژی و دەمارگیری، پێویستە ئەم كارە بە شێوەیەك فراوان بكات، كە هەر لە قۆناغەكانی سەرەتای پەروەردە و خوێندن لەناو گیانی هەموو تاكێكی ئەم كۆمەڵگەیە بچنرێت، دواتر هاوكاری و پاڵپشتیكردنی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەوەی كەلتووری پێكەوە ژیان بڵاو بكەنەوە، ئەركی دەوڵەتە یەكە بە یەكەی ماددە و بڕگە دەستوورییەكان جێبەجێ بكات، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە مافی مرۆڤ و پێكەوە ژیان و ئازادیی بیروباوەڕی ئایینی هەیە.

* وەكو كەسێكی شارەزا لە دۆسێی كوردە فەیلییەكان و ڕاوێژكار لە پەرلەمانی عێراق، پێشنیارت چییە بۆ هاوكاریكردن و پاڵپشتیكردنی دۆزی ڕەوای كوردانی فەیلی و گەڕانەوەی هەموو مافەكانیان؟

- بەپێی ئەو شارەزایی و توێژینەوە و بەدواداچوونانەی من كردوومە بۆ پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عێراقی، بەتایبەتی لە دوای 2003وە، بەتایبەتی ئەو پێكهاتانەی لە مێژووی مرۆڤایەتی ڕووبەڕووی جینۆساید و لەناوبردن بوونەتەوە، وەكو ئەوەی لە ئەڵمانیا و باشووری ئەفریقیا و ڕواندا و وڵاتانی دیكە ڕوویان داوە و توێژینەوەم لەسەر ئەنجام داون، كۆمەڵێك پێشنیار و ڕاسپاردەم لەم توێژینەوانە پێشكەش كردووە، ئەوەی پەیوەندی بە كوردی فەیلییەوە هەیە، دەوتوانم لێرەدا ئاماژە بە هەندێكی بكەم:

- پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزاكان پێویستە گرنگی زۆر بە لایەنی كەلتووری و ڕۆشنبیری و هونەری خۆیان بدەن، كە بەشێكی سەرەكیی سیما نەتەوەیی و ئایینییەكەیانە.

- زیندووكردنەوەی مێژوو، واتە كۆكردنەوەی بەڵگەنامە و دیكۆمێنتەكان بۆ ئەوەی جارێكی دیكە مێژووی جینۆساید و كۆمەڵكوژیی و سڕینەوەی ناسنامەكەیان ڕوو نەدادەتەوە و بە زیندوویی قێزەوەنبوونی ئەو جینۆسایدە ڕابگیرێت بۆ نەوەكانی داهاتوو.

- كردنەوەی مۆزەخانەی تایبەت بە پێكهاتەكان و تێیدا ئاماژە بە هەموو سەروەری و دەستكەوتەكان و دابونەریت و مێژووەكەی و كەلتوورەكەی بكات.

- گۆڕانكاری لە پڕۆگرامەكانی خوێندن و جێگیركردنی بابەتەكانی پێكەوەژیان و كەلتوور و دابونەریتی پێكهاتەكان و ئەمە وێڕای كردنەوەی و بەڕێوەبردنی كۆنفڕانس و بۆنە نەتەوەیی و ئایینییەكان و بەشداریكردنی هەموو پێكهاتەكان لە بۆنەكانی یەكتردا.

- كردنەوەی ناوەندێكی دیراسات بۆ پێكهاتەی كوردە فەیلییەكان.

* ئایا دەبێت چی بكرێت بۆ ئەوەی هەموو ئەو كوردە فەیلییانە بگەڕێنەوە بۆ سەر زێدی باوك و پایرانیان، بەتایبەتی ئەوانەی لە دەرەوەی وڵاتن و بەتایبەتیتر ئەوانەی لە ئۆردوگاكانی ئێرانن؟

- كاتێك باس لە جینۆسایدێك دەكەین كە 45 ساڵی بەسەردا تێپەڕ بووە، ئەوا ئێمە باسی چوار دەیە دەكەین و ئەوانەی لە هەندەران و ئێران لەدایك بوون، خۆیان گونجاندووە بەو ژینگەیە و زەحمەتە جارێكی دیكە بگەڕێنەوە، ئەوانەشی گەڕانەوە لە دوای 2003 تووشی شۆكێكی گەورە بوون لە نەبوونی خزمەتگوزاری و شەڕ و نائارامی و توندوتیژی و تەشەنەكردنی بیروباوەڕی توندوتیژ و لێكترازانی نێوان نەتەوە و ئایین و ئایینزا و مەزهەبەكان. ناكرێت كوردێكی فەیلی بگەڕێتەوە بۆ وڵاتێك كە چەندین دەیەیە باوك و پاپیرانیان لێی دابڕاون. ئێ باشە ئەو كوردە فەیلییە بگەڕێتەوە، لەكوێ بژی؟ ئایا كوڕ و كچەكانیان ئامادەن لەم ژینگەیە بژین؟ لێرەو لەوێ هەوڵێك هەیە بەتایبەتی لەلایەن بەڕێز موحسین مەندەلاوی بۆ ئەوەی ناوچەكانی كوردانی فەیلی بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی دیجلە ئاوەدان بكەنەوە.