پ.د.مونا یوخەننا یاقۆ سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤە لە كوردستان و، پسپۆر تایبەتمەندە لە یاسای نێودەوڵەتی تایبەت بە مافەكانی مرۆڤ و، مامۆستا بووە لە كۆلێژی یاسا و رامیاری زانكۆی سەڵاحەددین و، یەكێكە لە چالاكوانەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ مافەكانی مرۆڤ بەگشتی و مافی پێكهاتە جیاوازەكان بە گشتی و، دامەزرێنەری یەكێتیی ئافرەتانی ئاشوری و كۆمەڵگەی حەدیابە بۆ توانستەكان، ئەندامی دامەزرێنەری(زانكۆی كاسۆلیكی)یە لە هەولێر، هەروەها لە ساڵی 2015 وەك ئەندامی لیژنەی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان بووە، لە گفتوگۆی ئەمجارە « هەمواركردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی»، وەك پرۆفیسۆرێكی یاسا و شارەزا لە دەستووری عێراق بەمجۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو.

 

لەسەر ئەم پرسە «هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» وەك پرۆفیسۆرێكی یاساو ئافرەتێك كە پێشنیاری هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە زۆر كاریگەری لەسەرم هەبووە قسە دەكەم، نەك وەك سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە كوردستان و، لەسەر ئەم پرسە توێژینەوەیەكیشم ئامادەكردووە بەڵام هێشتا بڵاوم نەكردۆتەوە.

بە شێوەیەكی گشتی من پێڕەوی پرەنسیپێك دەكەم كە ئەویش ئەوەیە «ئەگەر بتەوێت بەڕێز بیت دەبێت رێزی بەرامبەرەكەت بگری»، بۆیە پێش هەر قسەیەك دەمەوێت ئەوە بڵێم كە رێزێكی زۆرم بۆ هەموو ئایین و مەزهەبەكان هەیە، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەم هەمواركردنەوەیە پەیوەندی بە شەریعەت و مەزهەبە ئیسلامییەكانەوە هەیە، بەڵام دەمەوێت رایەكانی خۆشم زۆر بەراشكاوانە لەسەر ئەم پرسە بخەمەڕوو.

ساڵی 2005 كاتێك دەستوورمان نووسییەوە لە چوارچێوەی رێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان زۆر شت خرایە ناو ئەو دەستورە كە نەدەبوایە تیایدا بێت، بۆیە بەداخەوە دەستوری عێراق وەك دەستووری « دروستكردنی تەنگژە نەك چارەسەركردنی تەنگژە» پێناسە دەكرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسی «یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی» دەبینین ئەوە 20 ساڵە ئەو یاسایەمان نییە، دەستورەكە نەیتوانیووە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات و یاسایەكی رێكوپێك بۆ نەوت و گازی فیدڕاڵی دەربچوێنێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە دەستوورەكە بەدەقی یەكلاكەرەوە پرسی نەوت و گازی چارەسەر نەكردووە، بەڵكو ماددەكانی جێگەی تەفسیر و تەئویلی جیاوازن.

ئەگەر سەیری پرسەكانی «ئایین، شەریعەتی ئیسلام، دیموكراتی، ماف و ئازادییەكان» بكەین دەبینین لە ماددەی 2ی دەستوردا بڕگەی یەكەم بەمجۆرە نووسراوەتەوە:» ئیسلام ئایینی فەرمی دەوڵەتە و سەرچاوەی سەرەكی یاسادانانە،   نابێت یاسایەك دابنرێت لەگەڵ حوكمە جێگیرەكانی ئیسلام ناتەبا بێت، نابێت یاسایەك دابنرێت لەگەڵ بنەما دیموكراسیەكان ناتەبا بێت، نابێت یاسایەك دابنرێـت كە ناكۆك وناتەبا بێت لەگەڵ ئەو ماف و ئازادییە بنەڕەتیانەی كە لەم دەستورەدا هاتوون.»، ئەگەر سەیری ئەم ماددەیە بكەین دەبینین چەند پرسێكی پێكەوە گرێداوەتەوە كە لەگەڵ یەكتری یەكناگرنەوە، لەلایەك دەڵێت « ئیسلام ئایینی فەرمی دەوڵەتە و نابێت یاسایەك دابنرێت لەگەڵ حوكمە جێگیرەكانی ئیسلام ناتەبا بێت، لەلایەكی دیكەش باس لەوە دەكات نابێت یاسایەك دابنرێت لەگەڵ بنەما دیموكراسیەكان ناتەبا بێت، بەراستی تێناگەین چۆن ئەمانە لەگەڵ ماددەی 41 دەستور پێكەوە گرێدەدرێنەوە.

لەلایەكی یكە هەر لە ساڵی 2003 ەوە لە دوای ڕووخانی رژێمی پێشوو، هێز و لایەنە سیاسیەكانی شیعە لە هەوڵی ئەوەدان یاسای باری كەسی عێراق هەموار بكەنەوە، لە ساڵی 2003 و لەسەردەمی ئەنجوومەنی حوكم خوالێخۆشبوو عەبدولعەزیز حەكیم بڕیاری 137 دەركرد بەوەی یاسای باری كەسی عێراق رەتبكرێتەوە و پرەنسیپەكانی شەریعەتی ئیسلامی جێگەی بگرێتەوە، بەڵام بیرۆكەی بڕیاری 137 خرایە ناو ماددەی 41 دەستور و هیچ لایەنێكی سیاسیش رەتینەكردەوە، دواتر چەندین جاری دیكە لە «2010، 2014، 2016، 2017، 2024» بە بەردەوامی داوای ئەوە كراوە كە ئەم یاسایە هەموار بكرێتەوە، هەندێك جار داوا كراوە هەموو یاساكە هەموار بكرێتەوە هەندێك جاریش داواكراوە ماددەی 57ی یاساكە كە تایبەتە بە سەرپەرشتی و پەروەردەی منداڵ دوای جیابوونە «الحچانە».

لە هەموو ئەو جارانەی كە پێشنیاری هەمواركردنەوەی پێشكەشكراوە چ بۆ دادگای فیدڕاڵی یان ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق باس لەماددەی 41ی دەستوور و ماددەی 57ی یاسای باری كەسیی عێراق كراوە بەوەی پێداگیری دەكەن ئەم ماددەیە لە یاساكەدا دژی بنەما جێگیرەكانی ئەحكامی ئیسلامە، لە بەرامبەردا دادگای فیدڕاڵی وەڵامی داونەتەوە كە ئەو ماددەیە – 57- ماددەیەكە تەفسیری جیاوازی لەسەر هەیە، یەكێكە لەو چوار ماددەی كێشەی لەسەر هەیە و بۆیە دەبێت سڕ بكرێت، بە بۆچوونی منیش ناتوانرێت ماددەیەك كێشەی لەسەر بێت بكرێتە بناخە بۆ هەمواركردنەوەی یاسایەك، بۆیە هەتا یاساكە هەموار نەكرێتەوە ناتوانین لەسەر بنەمای ماددەی 41 دەستور یاسایەكی تازە دابنێین، بۆیە ئەمە بەڵگەیەكە كە دەكرێت پشتی پێ ببەسترێت بۆ ئەوەی رێگە نەدرێت ئەو هەموارەی ئێستا دراوەتە ئەنجوومەنی نوینەرانی عێراق تێپەڕێنرێت.

خاڵێكی دیكە لە پێشنیارە هەمواركردنی یاساكە پرسی بەشوودانی كچی منداڵە «زواج القاصرات»، لەم پێشنیارەدا زۆر زیرەكانە هاتوون هەموو پرسەكەیان لەناو دوو ماددەی یاساكە كۆكردۆتەوە، ئەمە وەك ئەوەی ساڵی 2014 نیە كە وەزارەتی دادی عێراق پێشنیارێكی یاسای باری كەسیی هێنابووە ئەنجوومەنی وەزیران كە تیایدا دەستكاری هەموو ماددەكانی ناو یاساكەی كردبوو، بە راشكاوی پێشنیاری یاسای باری كەسی مەزهەبی جەعفەری هێنابوو، لە ئەنجوومەنی وەزیران دەنگیشی لەسەر درا، بەڵام دواتر چالاكوانان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی چەندین كۆڕ و سیمیناریان لەسەر كرد و گوشاریان دروستكرد، چونكە بە ئاشكرا لە پێشنیاری یاساكە هاتبوو «ئەگەر ژنێك تەڵاق درا هێشتا 9 ساڵی تەواو نەكردبێت»، ئەمە لە ناوەرۆكدا ئەو مانایەی هەیە كە ئەو كچە پێش 9 ساڵی مارەكرایە، بۆیە ئەمە هەڵای لێكەوتەوە و هەر كەسێك دەیخوێندەوە رەتیدەكردەوە و قبوڵی نەدەكرد. لەم پێشنیارەی ئەمجارە پێشكەشیان كردووە، هەمواركردنەوەی ئەو دوو ماددەیە لای یاساناسان ئاشكرایەو رەتدەكرێتەوە، بەڵام ئەگەر كەسێك شارەزای یاسا نەبێت و نەگەڕێتەوە بۆ فێقهی جەعفەری لەوە تێناگەن كە ئەو دوو ماددەیە لەناوەوە بە كۆمەڵێك مین چنراوە، ئەوان هەوڵیانداوە ئەو مینانە بشارنەوە.

لەم پێشنیاری هەمواركردنەدا، باس لە مدەوەنەی وەقفی سوننی وشیعە دەكات، بەڵام لە ماددەی 129ی دەستوری عێراق هاتووە «یاساكان لە ڕۆژنامەی فەرمیدا بڵاودەكرێنەوەو لە ڕۆژی بڵاوكردنەوەیانەوە كاریان پێدەكرێت».، بەڵام ئەم هەموارە مەرجدارە بەوەی دوای 6 مانگ لە جێبەجێكردنی، دوو مدەوەنەی شیعی و سوننی دەربچێت، ئەمەش مانای ئەوەیە هاووڵاتی ملكەچی یاسایەك دەكرێت كە نازانین چ ماددەیەك لە خۆی دەگرێت و ووردەكارییەكانی چین، ئەمەش گرتنەبەری رێوشوێنێكی نادەستوورییە، بەڵام مدەوەنە زاراوەیەكی زۆر نامۆیە بە فیقهی دەستووری عێراق، ئێمە لە دەستوری عێراق و لە عورفی یاسایی عێراق رێسا و رێنماییمان هەیە، بۆیە مدەوەنە شتێكی نامۆیە، هەندێك مدەوەنەمان هەیە وەك مدەوەنەی قازییەكان بۆ ئاكاری قازییەكان ئەمە لە عێراق لە هەرێمیش دەرچووە و كاری پێدەكرێت.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەوانەی ئەو مدەوەنەیە دەنووسن لە دەرەوەی پەرلەمان ئامادەی دەكەن، بۆیە كاتێك دەنگدانی لەسەر دەكرێت ئەوانەی نووسیوویانە ئامادەنین، ئەمەش پێچەوانەی ماددە 61ی دەستورە كە دەڵێت  «دانانی یاسا فیدڕاڵییەكان كاری ئەنجوومەنی نوێنەرانە»، هەروەها پێچەوانەی بڕیاری ژمارە 235ی دادگای فیدڕاڵیشە كە لەساڵی 2022 دەریكردووە.

خاڵێكی دیكە كە لایەنگرانی هەموارەكە باسی دەكەن، ئەوەیە كە دەڵێن « هەمواركردنەوەی یاسا شتێكی ئاساییە»، بەڵێ ئێمە دەڵێین «ئاساییە یاسا هەمواربكرێتەوە» بەڵام كاتێك لەناو یاساكە بۆشایی یاسایی هەبێت و لەگەڵ ئەو سەردەمە نەگونجێت، بەڵام یاسای باری كەسیی عێراق لەدوای یاسای باری كەسی «تونس و مەغریب و میسر» یەكێكە لە یاسا باشەكان، ئیدی بۆچی ئەو یاسا باشە هەموار بكەینەوە، ئەمە لە كاتێكدایە ئێمە زیاتر لە 50 ماددەی دەستوریمان هەیە كە پێویستی بەوەیە یاسایان بۆ دەربكەین و بە یاسا ئەو ماددە دەستووریانە رێكبخەین، بەڵام پشتمان كردۆتە هەموو ئەو یاسایانەی كە پێویستە دەریان بكەین و هاتوون هەڵایەكیان لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراقی دروست كردووە كە پێویستی بە هەمواركردنەوە نییە.

لە دوماهیدا دەخوازم بڵێم، گرێبەستی هاوسەرگیری، رەزامەندی دوولایەنەی هەردوو هاوژینەكەیە، پێویستی بە شیان و تەمەنێك هەیە كە بتوانێت چاك و خراپ لێكجیابكاتەوەو بتوانێت بڕیار بدات، بۆیە دەپرسم كچێكی منداڵی تەمەن 9 دەزانێت ئەو گرێبەستەی بۆ هاوسەرگیری دەكرێت مانای چییە هەتا ڕەزامەند بێت یان نەبێت؟، ئایا كچێكی 9 ساڵی ئەقڵی گەیشتۆتە ئەو ئاستەی چاك و خراپ لەیەكتری جیابكاتەوە؟، ئایا كچێكی 9 ساڵی شیانی ئەوەی هەیە كە بەرپرسیاریەتی ماڵێك لە ئەستۆ بگرێت و ببێتە دایك؟

دوایین خاڵ كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم ئەوەیە كە دەستووری عێراق خۆی پابەند نەكردووە بە رێككەوتننامە وپەیماننامە نێودەوڵەتییەكان، ئەگەر سەرنج بدەین لەماددەی 8ی دەستوری عێراقدا هاتووە و دەڵێت» عێراق ڕێز لە پابەندبوونە نێودەوڵەتییەكان دەگرێت»، بیگومان رێزگرتن جیاوازە لەگەڵ پابەندبوون، ریزگرتن گەرەنتی نییە بۆ ئەوەی پێوەی پابەند دەبێت، دەكرێت رێزی لێبگرێت و دەكرێت فەرامۆش بكرێت، بۆ چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ ڕێگرتن لەم هەموارە زۆر گرنگە پشت بە رێككەوتننامەی «نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكارییەك لە دژی ئافرەتان -سیداو-، هەروەها رێككەوتنی مافەكانی منداڵ» ببەستین ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو پێشنیاری هەمواركردنەوەیەی بۆ یاسای باری كەسیی عێراق كراوە بەندەكانی ئەم دوو رێككەوتنامە نێودەوڵەتییە پێشێل دەكات و، دەوڵەتی عێراقیش ئیمزای لەسەر ئەم رێككەوتننامانە كردووە.