چۆن ڕووبەڕووی ئەو پێشێلكارییانە ببینەوە كە لە ژینگەی كاركردنی ئافرەتاندا ڕوودەدەن؟
هەراسانكردن و توندوتیژی دژی ئافرەت و ئەو پێشێلكارییانەی كە لە ژینگەی كاركردندا ڕوو دەدەن، تایبەت بە وڵاتێكی دیاریكراو و كەلتوورێكی دیاریكراو نییە، بەڵام بەپێی وڵات و كەلتوور و ئاستی پەروەردە و وشیاریی تاكەكان و بە پێی یاسای وڵاتان جیاوازییان هەیە. ئاماژەكان پێمان دەڵێن، دەبێت كچان و ژنان وەها پەروەردە بكرێن، كە لە بەرانبەر توندوتیژی بە هەموو فۆڕمەكانیەوە و بەتایبەتی توندوتیژی له شوێنی كار و لە شێوە جیاوازەكانیدا بێدەنگی هەڵنەبژێرین و لە ڕووی ناعەدالەتییەكان دەنگ هەڵبڕن. به‌شداربووانی ئه‌م ڕاپۆرته‌ی گوڵان زیاتر تاوتوێی ئه‌و پرسه هه‌ستیاره ده‌كه‌ن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
حاجی عزەدین ڕاوێژكاری یاساییه و سه‌ره‌تا باسی ئه‌وه ده‌كات كه «ڕۆژانە ژنان و كچان لە شوێنی كارەكانیان، یان لە شوێنە گشتییەكان بە شێوازی جیاواز تووشی گێچەڵ دەبنەوە، لەوانە: بە وتە، ئاماژە، توانج، دەربڕینی ڕاستەوخۆ، یان بە هەر شێوازێكی دی كە ئابڕوو بڕووشێنێت، ئەمەش بووه‌تە هۆكاری دروستبوونی نائارامیی دەروونی و گرفتی بۆیان دروست كردووه، كە لە هەندێك حاڵەت ته‌نانه‌ت بە هۆی تێڕوانینی كۆمەڵگە بۆ پێگەی ئافرەت بەوەی هۆكاری سەرەكیی ڕوودانی ئەم تاوانەیە، نەك قوربانی، ئه‌وا بە هەڵوەشاندنەوەی خێزانەكانیان كۆتایی دێت». هاوكات ده‌ڵێت: «گێچەڵی سێكسی تەنیا لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، یان هەژارەكان و ئەوانەی كه‌لتووری پیاوسالاری تێیاندا زاڵە بەربڵاو نییە، بەڵكو لە هەموو سوچێكی ئەم جیهانە بوونی هەیە، بە شێواز و ڕێژەی جیاواز و بەپێی ئاستی ڕۆشنبیری و پێگەی ژن و پیاو لەو كۆمەڵگەیە».
وه‌ك ئه‌و یاساناسه باسی كرد «گێچەڵی سێكسی، چەندین ناوی هەیە، یان بە چەندین شێواز گوزارشتی لێ دەكرێت، بەڵام لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە تاكو ئێستا پێناسەیەكی دیاریكراوی نییە، یان لە ڕێككەوتننامە و پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان پێناسه‌ی بۆ نه‌كراوه. لە هەمان كاتدا لە سەرچاوە سیاسییەكانیش بە چەندین شێواز گوزارشت و ئاماژەی بۆ دەكرێت. لە كاتێكدا ئەم دەستەواژانە یەكسانن بە یەك كردار، ئەویش داماڵینی ویستی ئازادیی ئافرەتانە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ جەستەی خۆیدا، هەروەها منداڵان لە هەر دوو ڕەگەز تووشی گێچەڵی سێكسی دەبنەوە، بەتایبەتی ئەوانەی لاوازن لە ڕووی هێزی جەستەیی و هزری».
ئه‌و ڕاوێژكاری یاساییه ڕای وایه: «بۆ ئەوەی كچان و ژنان ئاشنا بن بەوەی دامەزراوەی تایبەت بەبەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی هەیە، لەوانەش گێچه‌ڵی سێكسی، هەروەها بزانن یاساكانی(بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی، یاسای سزاكان، یاسای كار) سزایان بۆ ئەنجامدەرانی توندوتیژی و گێچه‌ڵی سێكسی دیاری كردووە، پێویستە هەڵمەتی وشیاری لەسەر ئەم پرسە بە فراوانی بەرپا بكرێت، بە ئامانجی بەرەنگاربوونەوەی ئەم حاڵەتە كە لە كۆمەڵگەدا بەرەو دیاردەبوون هەنگاو دەنێت. تاكو ئافرەتان كە قوربانیی یەكەمی ئەم تاوانەن، لە شوێنی كاری خۆیان و شوێنە گشتییەكان و لە كۆمەڵگە بەگشتی، ئارام و ئاسوودە بن و دڵنیا بكرێنەوە لەوەی لایەنە فەرمیه پەیوەندیدارەكان كارڕایی یاسایی پێویست دەگرنەبەر بۆ پاراستنیان و سزادانی ئەنجامدەرانی تاوانەكە».
ئه‌وه‌شی خسته‌ڕوو كه «بە فەرمی ئامارێكی دروست لە هەرێمی كوردستان بۆ ئەم حاڵەتانە بوونی نییە، تەنیا ئەوەی تۆمار دەكرێن لە بنكەكانی پۆلیس و نووسینگەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ئافرەتان و خێزانه، بەڵام ساڵانە بەپێی ئەو ئامارانە لە نێوان (١٠٠ بۆ ١٥٠) حاڵەتە، ئەمە بە واتای ئەوە نییە كه تەنیا ئەو چەند حاڵەتە ڕوویان داوە، بەڵكو تەنیا ئەوانەیه كه سكاڵایان تۆمار كردووە، بۆیە دەتوانرێت بە فەرمی بناسرێت، بەڵام ئەوەی ڕۆژانە ڕوو دەدات، بێگومان زۆرتر و زیاترە». هۆكارەكانی تۆمارنەكردنی سكاڵاشی لەسه‌ر توندوتیژی و گێچەڵی سێكسی بۆ ئه‌م چه‌ند خاڵه گه‌ڕانده‌وه:
• ترس لە تۆڵەسەندنەوە و ناوزڕاندن.
• ئابڕووچوون و سەركۆنەی كۆمەڵگە.
• بێ هێزی و لەدەستدانی پشتیوانی، بەتایبەتی لەناو خێزان.
• بێ متمانەیی بە پێشكەشكارانی خزمەتگوزاری لە كەرتە جیاوازە پەیوەندیدارەكان.
• نەبوونی نهێنیی پارێزی لە خزمەتگوزارییە تەندروستییەكان بەتایبەتی و نەبوونی شوێنی پارێزراو لە دامەزراوە تەندروستییەكان.
• بێ متمانەیی بە دەسەڵاتەكانی لێكۆڵینەوە و نەبوونی نهێنیی پارێزی.
• ئاگادارنەبوون لە بوونی ئەو خزمەتگوزارییانەی دامەزراوەكان پێشكەشی دەكەن.
• ترس لە كەسی دەستدرێژی كار(گێچەڵكار). گوتیشی: «لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تاوانە سێكسییەكان بە شێوەی گشتی، دەرچوواندنی یاسای تایبەت بۆ ئەم جۆرە تاوانە بە پێویست دەزانرێت، چونكە لە چەندین یاسای گشتی و تایبەت هاتوون و جۆر و شێواز و سزاكانیان جیاوازن، بەتایبەتی لەسەردەمی ئێستادا تاوانی سێكسی ئەلكترۆنی كە لە ڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە ئەنجام ده‌درێن و كچان و ژنان دەكەنە ئامانج».
ئاواز شێرزاد چالاكی مەدەنییه و سه‌باره‌ت به هه‌مان پرس ده‌ڵێت: «ئەگەر بێت و باسی مێژووی كاركردنی ئافرەت بكەین، ئاشكرایە بە درێژایی مێژووی كورد ئافرەتی كوردی كۆڵنەدەر هاوشانی پیاو لە كار و خەباتدا جێ پەنجەی دیارە، چ لە شۆڕشەكانی ئازادیخواز و چ لە كاروباری كێڵگە و ڕەز و باخ و زەویی كێڵان و داچاندن و چەندین پیشەی دیكه. ئافرەت بە سرووشت فیداكار و خۆنەویستە، هەر بۆیەش بەشێكی گرنگی بەردەوامیی بنیادنانی خێزان و كۆمەڵگەیە و ڕەوڕەوەی ژیانی كۆمەڵایەتیشی گرتووه‌تەوە. ئەگەر باس لە توانای ئافرەتی كوردیش بكەین، بێگومان مێژوو شاهێدە و دەیسەلمێنێت ئافرەتی كورد بەرگەی كوردبوون و ئافرەتبوونیشی گرتووە و دەگرێت، تەنانەت لە كایەی سیاسی و بەڕێوەبردنیش توانیویەتی ببێتە بەشێكی گرنگی ناوەندی بڕیار، لێ بە پێی پێویست نییەو هیوادارم زەمینەی بۆ فەراهەمتر بكرێت، لە چوارچێوەی كاركردنیشدا لە كەرتی تایبەت ڕێژەیەكی زۆری ئافرەت هەن كە بۆ بژێوی ژیانیان ناچارن بە مووچەیەكی كەم لەم كەرتەدا كاربكەن، سەرباری زۆریی كاتژمێرەكانی كار و مووچەیەكی كەم، زۆر جار دەبیستین بەداخەوە ئافرەتان ڕووبەڕووی گێچەڵ دەبنەوه و لەو پێناوەشدا بەشێكی ئافرەتان ناچارن بۆ پاراستنی كەسایەتییان دەستبەرداری بژێویی ژیان بن».
ئه‌و چالاكی مه‌ده‌نییه به پێویستی ده‌زانێت: «ئافرەتان خۆیان بڕیار بدەن لە هەر شوێنێك كار بكەن، بە متمانە بەخۆبوونیان و بەو پەڕی بەرپرسیاریەتییەوە مامەڵە لەگەڵ كارەكانیان و خاوەن كار و هاوپیشەكانیان بكەن، لەپێناو پاراستنی كەسایەتییان و هیچ شتێك ناچاریان نەكات كەرامەتیان لەكەدار ببێت، چونكە زۆر بوونی گێچەڵ بەرانبەر بە ئافرەتان لەم كەرتەدا زیاتر بۆ شێوازی جلوبەرگ و جلی كراوە ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه هیچ مانای ئەوە نییە كە دەبێت ئافرەتان بەم هۆكارە ڕووبەڕووی گێچەڵ ببنەوە، بە پێچەوانەوە دەبێت مافیان پارێزراو بێت، به‌ڵام ئافره‌تانیش لەپێناو خۆیاندا دەبێت بۆ ئەوەی ناوبانگ و كەسایەتییان پارێزراو بێت، هەوڵ بدەن لە دابونەریتی كۆمەڵگە لانەدەن».
ئاواز شێرزاد، هۆكارێكی دیكه‌ی گێچەڵ پێكردن به ئافره‌تانی بۆ هه‌ندێك له‌و خاوەن كارانە گه‌ڕانده‌وه، كە ئافرەتان بۆ مەبەستی تایبەتی خۆیان و زۆرجار بۆ كاری ڕێكلام و بزنێس بەكاریان دێنن، یان ئافرەت وەك نێچیرێك دەبینن، كه ئەمانه بەڕاستی جێی نیگەرانین. لە پاڵ ئەوەشدا جێی خۆشحاڵییە كۆمەڵێك ئافرەتی خاوەن كار و پڕۆژە دەبینین، توانیویانە لەسەر پێی خۆیان بوەستن و هەلی كار بۆ ئافرەتانی دیكه‌ش دابین بكەن».
دهۆك بەڕۆژی، چالاكی بواری مافەكانی ئافرەته و سه‌ره‌تا باسی ئه‌وه ده‌كات كه: «توندوتیژی له شوێنی كار، یان له بازاڕی كار یەكێكە لەو فۆڕمانەی توندوتیژی كە زۆر باسی لێ دەكرێت. ئافرەت و قوربانییەكانی ئەم فۆڕم و شێوە لە توندوتیژییە، بە شێوەی جیاواز مافیان پێشێل ده‌كرێت، زۆر جارانیش قوربانی ناچار دەكرێت، بەرانبەر بەو دەستدرێژییانە بێدەنگی هەڵبژێرێت. زۆر جار لەبەر خاتری ئەو شتەی كە پێی دەڵێن ئابڕوو و حەیا و شەرم، ئافره‌ت بێدەنگ دەبێت، یان لەبەر ئەوەی كارەكەی لە دەست نەدات، بێده‌نگی هه‌ڵده‌بژێرێت، ئه‌مه‌ش وەك خۆركە دەروونی دەخوات». جه‌ختی له‌وه‌ش كرده‌وه كه «لە بەشێكی زۆر لە وڵاتان و بەتایبەتی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی سێیەم، دیاردەی دەستدرێژی بۆ سەر ژنان لە شوێنی كار بەربڵاوە. به‌ڵام لە بەشێك لە وڵاتان و بەتایبەتی له وڵاتانی ئەورووپایی، خاوەنكارەكان لە ترسی یاسا ناوێرن بەرانبەر بە ژنان توندوتیژی بنوێنن، لەبەر ئەوەی لە ئەگەری سكاڵاكردنی ئافرەت، ئەوان تووشی لێپرسینەوە، زیندانی و سزادانی ئابووری دەبنەوە. ئەو یاسایەی لەو وڵاتانە جێگیرە، پشتگیریی ئافرەتان دەكات لە بەرانبەر دەستدرێژیی خاوەنكار و هاوكارەكانیدا. هەر چەند ناتوانرێت بوترێت كه لە وڵاتانی ڕۆژئاوا دیاردەی دەستدرێژی و توندوتیژی له شوێنی كار بوونی نییە، بەڵام لە چاو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست و جیهانی سێیەم زۆر كەمترە. جگە لەوەش عورف و دابونەریت نەبووە بە كۆسپێك كە بەر بەوە بگرێت، ئافرەتان باس لەوە بكەن كە دەستدرێژی كراوه‌ته سەریان. وەك دەبینین و دەخوێنینەوە، ژنان بە بێ هیچ ترسێك لە بەردەم میدیا گشتییەكان باس لەوە دەكەن لە لایەن پیاوانەوە، تەنانەت پیاوانێكی ناوداری وەك، بێرلسكۆنی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری ئیتالیا، دۆناڵد ترامپ، سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا، بیل كلینتۆن، سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا و كریستیانۆ ڕۆناڵدۆ، ئەستێرەی ناوداری فووتبۆڵ و زۆر كەسی دیكه، دەستدرێژیی سێكسیان كراوەتە سەر و توندوتیژیان بەرانبەر كراوە. جگە لەوەی لۆمە ناكرێن له‌وه‌ی كه بۆچی باسی دەكەن، بەڵكوو یاسا پشتگیرییان دەكات، لە میدیاكانەوە وەك باسی ڕۆژ گرینگی پێ دەدرێت و بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت. بەڵام ئەم دیاردەیە لە كۆمەڵگه‌كانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە كوردستانیشەوە بێدەنگی بەرانبەر دەكرێت و زۆر كەم ئەو چیرۆكانە دێتە بەر باس. لەبەر ئەوەی ئەو ژنە، بە تاوانباری سەرەكی ئەم دەستدرێژییە دەزانرێت. لەگەڵ ئەمەش تا ئێستا باسكردن لەم دیاردەیە لە نێو كۆمەڵگه و بنەماڵەكاندا وەك تابۆ چاوی لێ دەكرێت و زۆر جاران ڕەنگە تەنانەت ببێت بە هۆی مەرگ و كوشتنی قوربانی لە لایەن بنەماڵە و پیاوانی بنەماڵە و عەشیرەتەوە.
لەلایەكی دیكەوە قوربانی لە باری ئابووری و ماددییەوە سەربەخۆ نییە. بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانی خۆی و بنەماڵە پێویستی بە كارە. خاوەنكار، یان بەرپرس، یان هاوكاری پلەباڵاتر، ئەم دۆخەی ئەو لەبەرژەوەندیی نیازەكانی خۆیدا دەگوازێتەوەو لەبەر ئەوەی دەزانێت قوربانی لە ترسی لە دەستدانی كار ئامادە نییە باس لەو دەستدرێژییانە بكات، درێژە بە دەستدرێژی و توندوتیژی نواندن ده‌دات بەرانبەر بە قوربانی.
لێرەدا یاسا دەتوانێت پشتیوانێكی گەورەی ژنان و كچان بێت لە بەرانبەر دەستدرێژیكەرەكاندا و بیانپارێزێت. وەك هەمان ئەو دەورەی كە لە بەشێكی زۆر لە وڵاتانی ڕۆژئاوا هەیەتی، بەڵام یاسا لەم ناوچانە یاسایەكە لە بەرژەوەندیی خاوەنكارەكان و لە هەمان كاتدا یاسایەكە كە عورف و دابونەریت زۆر ڕەنگدانەوەی تێیدا بووە. لەم دۆخەدا یاسا نەك لە بەرژەوەندیی ئافرەت و قوربانییەكان نه‌بووه، بەڵكوو لە بەرژەوەندیی خاوەنكاراندا بووە.
ئه‌و چالاكه‌ی بواری مافی ئافره‌تان، ئه‌وه‌شی دووپات كرده‌وه كه «بێدەنگیی هەڵبژاردن مەشرووعییەتدانە بە توندوتیژی و توندوتیژی زۆرتری لێ دەكەوێتەوە. بۆیه دەبێت بۆ پێشگرتن لەم دیاردەیە هەوڵ بدرێت، لە سەرجەم مێكانیزمە یاسایی و پەروەردەیی و ئابوورییەكان كەڵك وەربگیرێت». گوتیشی: «لایەنە جێبەجێكارەكانی یاسا دەبێت ببن بەو ناوەندەی كە ئافرەت بە بێ ترس، پەنایان بۆ بەرن، نە ئەوەی كە بترسن جارێكیتر بكەونەوە بەر توانج و تانە و توندوتیژی لە لایەن لایەنە جێبەجێكارەكانی یاساوە. سەربەخۆیی ئابووری و ئەمنیەتیی ئابووری دەتوانێت بەر بەوە بگرێت كە ئافرەت لە لایەن پیاوان و خاوەنكارەكانەوە دەستدرێژی بكرێتە سەریان. دەبێت لەلایەن دەسەڵاتەوە ئەو دەرفەتە بخوڵقێت كە ئافرەتان بتوانن بە شێوەی یەكسان و بە بێ ترس لە شوێنی كار، كار بكەن.
ئومێد ڕەسول بەڕێوەبەری پڕۆژە لە ڕێكخراوی لێكۆڵەر بۆ سەروەریی یاسا (IOL) ده‌ڵێت: «ڕێكخراوی لێكۆڵەر بۆ سەروەریی یاسا(IOL) بە هاوبەشی لەگەڵ سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دانیشتووان (UNFPA) و بە پاڵپشتی دارایی حكومەتی بەڕیتانیا بەشی پەرەپێدانی نێودەوڵەتی
(UK AID) خۆی لەسەر چەند چالاكیی گرنگ دەبینێتەوە. بەپێی ئەو داتایانەی كە بەردەستن، دەركەوتووە ڕێژەیەكی زۆری هەراسانكردن و گێچه‌ڵی سێكسی لەسەر ئافرەتان لە شوێنی كاردا و به‌تایبه‌تی لە كەرتی تایبەت بە دی دەكرێت، كە هەراسانكردنەكانیش بریتین لە(هەراسانكردنی زارەكی، هەراسانكردن لە ڕێگای سەیركردن، هەراسانكردنی جەستەیی و...هتد).بۆیە ئێمە سێ لایەنمان هەڵبژاردووە كە كاری لەسەر بكەین:
1- له‌گه‌ڵ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵه‌ی مەدەنی بە هەماهەنگی لەگەڵ فەرمانگەی ڕێكخراوە ناحكوومیەكان خەریكین ڕەفتارنامەیەك ئامادە بكەین بۆ ڕێكخراوە ناوخۆییەكان و ئەو ڕێكخراوانەی كە ڕەفتارنامەی تایبەتیان نییە.
2- بە هەماهەنگی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تۆماركردنی كۆمپانیاكان و وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی خەریكی ئامادەكردنی ڕەفتارنامەیەكین بۆ كۆمپانیاكان بۆ ئەوەی ماف و ئەركەكانی كارمەندەكان و فەرمانبەرانی كەرتی تایبەت ئاماژەی پێ بكرێت، بە تایبەت لە كاتی بوونی هەراسانكردن و گێچەڵی سێكسی.
3- لەبەر ئەوەی ئێمە وەكو ڕێكخراوی لێكۆڵەر بۆ سەروەریی یاسا ئەوەمان بەدی كردووە كە لە كاتی ئێستا یاسای كاری بەركار لە هەرێمی كوردستان ژمارە (71)ی ساڵی 1987 بۆشاییەكی زۆری تێدایە و بە هیچ شێوەیەك هەراسانكردن، یان گێچەڵی سێكسی لەسەر ئافرەتانی بە تاوان دانەناوە، یان ئاماژەی پێ نەكردووە، بۆیە لە دادگاكان زۆربەی جار پەنا بۆ یاسای تاوان دەبردرێت، كە ئەوەش خەڵكانێكی زۆر كەم بۆ ئەم بابەتە ڕوو لە دادگاكان دەكەن. بۆیە ڕێكخراوی لێكۆڵەر بۆ سەروەریی یاسا و بۆ كەمكردنەوەی ئەم بۆشاییە هەڵساین بە ئەنجامدانی خولێكی دوو ڕۆژە بۆ پشكێنەرانی وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی كە ئەوان وەكو قەڵغانێك دەبینرێن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو تاوان و پێشێلكارییانەی كە لە ژینگەی كاركردندا ڕوو دەدەن، تاكو بتوانین لە ڕێگای ئەم خولە دوو ڕۆژەوە توانای هۆشیاریی یاسایی پشكێنەران بەرز بكەینەوە، بۆ ئەوەی ژینگەیەكی ئارام فەراهەم بكەین دوور لە هەراسانكردن و گێچەڵی سێكسی لە شوێنی كاردا لە كەرتی تایبەت».
