جەنگی ئابووری و كاریگه‌رییه‌كانی:
هاوكار محه‌مه‌د محه‌مه‌دڕه‌شید
جەنگی ئابووری : زۆرجار بە جەنگی ئابووری ناودەبرێت، ئاماژە بە دۆخی ململانێ یان پێشبڕکێی نێوان نەتەوەکان یان قەوارەکان دەکات کە ئامراز و ستراتیژی ئابووری بەکاردێت بۆ بەدیهێنانی ئامانجی سیاسی و ستراتیژی دیاریکراو یان ئابووری. ئەم ئامراز و ستراتیجیانە دەتوانن لە باجی گومرگی بازرگانی و سزاکانەوە بۆ هێرشی ئەلیکترۆنی و سیخوڕی ئابووری مەودایان هەبێت. شەڕی ئابووری دەکرێت لە نێوان وڵاتاندا، لە نێوان کۆمپانیاکان، یان تەنانەت لەناو تاکە وڵاتێکدا لە نێوان گروپە بەرژەوەندییە جۆراوجۆرەکاندا ئەنجام بدرێت. (Emma, 2022) لێکۆڵینەوە لە جەنگی ئابووری بریتییە لە شیکردنەوەی ستراتیژیەتەکان و پاڵنەرەکان و کاریگەرییەکانی ئەم کردارانە لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی. لێکۆڵەران و شیکەرەوەکان زۆرجار لێکۆڵینەوە لە حاڵەتە مێژووییەکان و ڕووداوەکانی ئێستا و بەکارهێنانی ئامرازە ئابوورییەکان و تاکتیکەکان دەکەن لە چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. تێگەیشتن لە جەنگی ئابووری زۆر گرنگە بۆ سیاسەتوانان و ئابووریناسان و پسپۆڕانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بۆ بەڕێوەبردن و کەمکردنەوەی دەرئەنجامە شیاوەکانی.
ڕه‌هه‌ندی مێژوویی مێژووی جه‌نگی ئابووری:
لێکۆڵینەوەیەکی مێژوویی دەربارەی جەنگی ئابووری چەندین حاڵەت ئاشکرا دەکات، کە ئامراز و ستراتیژی ئابووری لە ململانێ و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بەکارهێنراون. ئەم ناکۆکییانە وانەی بەنرخ پێشکەش دەکەن کە دەتوانێت سیاسەتمەداران و ستراتێژیکەکان ئاگادار بکاتەوە دەربارەی کاریگەری و کەموکوڕییە شیاوەکانی جەنگی ئابووری. (Stevens, 1999, pp. 539-556)
ئەمەی خوارەوە چەند نمونەیەکی مێژوویی و ئەو وانانەیە کە لێیانەوە فێربووین:
جەنگەکانی ناپلیۆن (1803- 1815) : سیستەمی کیشوەری ناپلیۆن هەوڵێک بوو بۆ دابڕاندنی بەریتانیا لە ڕووی ئابوورییەوە بە سەپاندنی گەمارۆیەک بەسەر بازرگانی بەریتانیا لەگەڵ کیشوەری ئەوروپا. لە کاتێکدا کە هەندێک سەرکەوتنی سەرەتایی هەبوو، هەروەها بووە هۆی قاچاخچێتی بەربڵاو، تێکچوونی ئابووری لە ئەوروپا و گرژییە دیپلۆماسییەکان. وانەکە لێرەدا ئەوەیە کە جەنگی ئابووری دەتوانێت دەرئەنجامی نەخوازراوی هەبێت، لەوانە زیان گەیاندن بە هاوپەیمانەکانی خۆی و دروستکردنی ئابووری ژێر زەوی. (Deakin, 2003)
شەڕی ناوخۆی ئەمریکا (1861- 1865): لە ماوەی جەنگی ناوخۆی ویلایەتە یەکگرتووەکان، گەمارۆکانی یەکێتی بەندەرەکانی کۆنفیدراسیۆن و هەوڵەکانی بۆ تێکدانی بازرگانی کۆنفیدراسیۆن کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر هەوڵەکانی جەنگی باشوور هەبوو. ئەو وانەیەی فێربوو ئەوەیە کە گەمارۆکان و تێکچوونی بازرگانی دەتوانن ئامرازێکی کاریگەر بن بۆ لاوازکردنی ئابووری دوژمن. (Claudia D. Goldin, 1975)
جەنگی یەکەمی جیهانی(1918-1914) :گەمارۆی بەریتانیا بۆ سەر ئەڵمانیا لە ماوەی جەنگی یه‌كه‌می جیهانی، کاریگەرییەکی وێرانکەری لەسەر ئابووری ئەڵمانیا و دانیشتوانی مەدەنی هەبوو. لەگەڵ ئەوەشدا کاریگەری سیاسیشی هەبوو، چونکە بەشداری کرد لە سکاڵا و ناسەقامگیری دوای جەنگ. وانەکە ئەوەیە کە ڕێوشوێنەکانی جەنگی ئابووری توند دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی سیاسی و دیپلۆماسی درێژخایەن.
جەنگی دووەمی جیهانی (۱۹۴۵-۱۹۳۹) : جەنگی ئابووری کە لەلایەن هێزە هاوپەیمانەکانەوە لە دژی هێزەکانی تەوەرە هەڵگیرسا، گەمارۆی بازرگانی و ڕاگرتنی سەرمایەکانی تێدابوو. ئەم هەنگاوانە بوونە هۆی دابڕانی ئابووری تەوەرە و شکستی کۆتایی. وانەکە ئەوەیە کە هەوڵی جەنگی ئابووری ڕێکخراو دەتوانێت هێزێکی بەهێز بێت لە ململانێیەکی فراوانتردا (Harrison, 2023)
جەنگی سارد (۱۹۹۱-۱۹۴۷): پێشبڕکێی ئابووری تایبەتمەندییەکی سەرەکی جەنگی سارد بوو. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت یارمەتی ئابووری و پەیوەندییە بازرگانییەکان و سیخوڕییان بەکارهێنا، بۆ بەدەستهێنانی سوود لە خەباتی جیهانی بۆ کاریگەری. وانەکە ئەوەیە کە جەنگی ئابووری دەتوانێت بەشێکی تەواو بێت لە ململانێیەکی ئایدۆلۆژی درێژخایەن. (Nehring, 2012) (Kegley Jr, 1994)
قەیرانی موشەکی کوبا (۱۹۶۲): ئەمریکا گەمارۆی بازرگانی سەپاند بەسەر کوبادا، وەک وەڵامدانەوەیەک بۆ دانانی موشەکی سۆڤیەت لە کوبا. ئەم گەمارۆیە کاریگەری سیاسی و ئابووری لەسەر هەردوو ئەمەریکا و کوبا هەبوو، کە تیشک دەخاتە سەر پێویستی هاوسەنگییەکی وریایی لە بەکارهێنانی جەنگی ئابووری وەک ئامرازێکی سیاسەتی دەرەوە. (موجل، 2010)
.
ئێران: لە ساڵی ٢٠١٠ ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا سزایان بەسەر پیشەسازی نەوتی ئێراندا سەپاند، ئەمەش بووە هۆی دابەزینی ئابووری ئێران، به ڵام له ساڵی (2015) ڕێککەوتنی ناوکی ئێران کە بە فەرمی بە پلانی کاری گشتگیر (JCPOA) ناسراوە، توانای سەپاندنی سزای ئابووری نیشاندا بۆ ئەوەی وڵاتێک بهێنێتە سەر مێزی دانوستاندن. هەروەها لەگەڵ ئەوەشدا نیشانی دا کە هەڵگرتنی سزاکان لەوانەیە سەخت بێت و کاریگەری درێژخایەنی ئەو ڕێککەوتنە هێشتا نادیارە.
ڕووسیا: لە ساڵی ٢٠١٤ ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا سزایان بەسەر کەرتی وزە و دارایی ڕووسیادا سەپاند، ئەمەش بووە هۆی دابەزینی ئابووری ڕووسیا (shambaugh، 2002).
بە کورتی، شەڕی ئابووری بە درێژایی مێژوو بۆ لاوازکردنی ئابووری دەوڵەتانی دیکە کەڵک وەرگیراوە. ئەو شێواز و میدیایانەی کە وڵاتان لە ڕێگەیەوە ئەم چەکە ئابوورییە بەکاردەهێنن، بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە، بەڵام ئامانجەکانی سزا ئابوورییەکانی ئەمڕۆ هەمان ئامانجەکانی سەدەکانی ڕابردوون، ئازاردانی دوژمن بە ئازاردانی ئابوورییەکەی و سنووردارکردنی دەستڕاگەیشتن بە هێڵی ژیانی دارایی. تێگەیشتن لە بەکارهێنانی مێژوویی جەنگی ئابووری تێڕوانینێکی بەنرخ پێشکەش دەکات بۆ سیاسەتمەدارانی هاوچەرخ و ستراتیجی سەربازی لە کاتێکدا ئەوان بە دیمەنی ئاڵۆزی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکاندا دەگەڕێن.
ستراتیژییه‌كانی شه‌ڕی ئابووری:
شەڕی ئابووری ستراتیژییەکی ئابوورییە کە لەلایەن وڵاتانی شەڕکەرەوە بەکاردەهێنرێت بە ئامانجی لاوازکردنی ئابووری وڵاتانی دیکە. بە شێوەیەکی سەرەکی بە بەکارهێنانی گەمارۆ ئابوورییەکان بەدەست دەهێنرێت، و ئامانجی گرتن یان کۆنترۆڵکردنی دابینکردنی سەرچاوە ئابوورییە گرنگەکانە. جەنگی ئابووری ڕەنگدانەوەی سیاسەتی ئابوورییه وەک بەشێک لە ئۆپەراسیۆنە ئاشكراو، نهێنییەکان و ئەلیکترۆنییەکان، ئۆپەراسیۆنەکانی زانیاری لە ماوەی جەنگ یان پێش جەنگ.
لێرەدا چەند ستراتیژیەتێک دەخەینەڕوو کە لە شەڕی ئابووریدا بەکاردەهێنرێن:
1- ئابڵۆقە: ئابڵوقە ئامرازێکی باوی شەڕی ئابوورییە، بریتین لە ڕێگریکردن لە قاچاخی لە نێوان شەڕانگێزەکاندا و لە پێش جەنگی پێلۆپۆنێسیاوە لە یۆنانی کۆنەوە پراکتیزە دەکرا.
2- بایکۆت: بایکۆت یەکێکی ترە لە ئامرازە باوەکانی شەڕی ئابووری، ڕەتکردنەوەی کڕین یان بەکارهێنانی کاڵا یان خزمەتگوزاری لە وڵاتێک یان کۆمپانیایەکی دیاریکراو (shambaugh، 2002).
3- سزا: سزا بریتیە لە سەپاندنی سزای ئابووری بەسەر وڵاتێک یان کۆمپانیایەکدا، لەڕێگه‌ی گەمارۆی بازرگانی، جیاکاری گومرگی، بەستنی سەروەت و سامانی سەرمایە، ڕاگرتنی یارمەتییەکان، قەدەغەکردنی وەبەرهێنان و ڕۆیشتنی سەرمایەی دیکە و زەوتکردنی.
4- کڕینی ڕێگریکراو: کڕینی ڕێگریکردن بریتییە لە کڕینی کاڵا یان خزمەتگوزارییەکان بۆ ڕێگریکردن لە بەدەستهێنانی نەیارێک.
5- پاداشت: پاداشت بریتییە لە دابینکردنی هاندان بۆ هاندانی وڵاتێک یان کۆمپانیایەک بۆ گۆڕینی سیاسەت یان ڕەفتارەکانی گرتن یان کۆنترۆڵکردنی سەروەت و سامانی دوژمن یان هێڵەکانی دابینکردن، یان کۆنترۆڵکردنی سەروەت و سامانی دوژمن، هێڵەکانی دابینکردن ستراتیژییەکی دیکەیە کە لە شەڕی ئابووریدا بەکاردەهێنرێت، ئەمەش بریتییە لە دەستبەسەرداگرتن یان کۆنترۆڵکردنی سەروەت و سامان یان هێڵەکانی دابینکردنی نەیارێک بۆ لاوازکردنی ئابوورییەکەی.
6- ئۆپەراسیۆنە ئەلیکترۆنییەکان: ئۆپەراسیۆنە ئەلیکترۆنییەکان بریتین لە بەکارهێنانی تۆڕەکانی کۆمپیوتەر بۆ تێکدان یان زیانگەیاندن بە ئابووریی نەیار و سەر سیستەمی دارایی، کۆمپانیاکان، یان ژێرخانە گرنگەکان. تێکدانی سەقامگیری ئابووری نەتەوەیەک دەتوانێت ئامانجێکی ستراتیژی بێت (Deakin، 2003).
7- کۆنترۆڵکردنی وزە و سەرچاوەکان: کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە سەرەکییەکانی وزە، وەک نەوت و گازی سروشتی، دەتوانێت فاکتەرێکی گرنگ بێت لە جەنگی ئابووریدا. نەتەوەکان دەتوانن کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر سەرچاوەکاندا بەکاربهێنن وەک هێزێک لە دانوستانە نێودەوڵەتییەکاندا.
8- دزینی موڵکی ڕۆشنبیری: سیخوڕی ئابووری، لەوانە دزینی خاوەندارێتی ڕۆشنبیری و نهێنی بازرگانی، جۆرێکە لە جەنگی ئابووری. دەتوانێت کێبڕکێیەک بۆ قەوارەیەک دابین بکات لەسەر حسابی کەسێکی تر (Kegley Jr، 1994).
9- ئەو کردارانەی کە لە کەرتی داراییدا ئەنجام دراون، وەک دەستکاریکردنی ڕێژەی سوود یان بازاڕی سەرمایە، دەکرێت بەشێک بن لە جەنگی ئابووری. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی ناسەقامگیری ئابووری لە نەتەوەی ئامانجکراودا. بڵاوکردنەوەی زانیاری هەڵە، هەواڵی ساختە و پڕوپاگەندە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ دروستکردنی ناسەقامگیری ئابووری یان چاندنی دابەشبوون لە نەتەوەیەکی ئامانجدا. (Emma، 2022)
10- کۆنترۆڵکردن یان تێکدانی زنجیرە سەرەکییەکانی دابینکردن دەتوانێت ڕێگایەک بێت بۆ بەدەستهێنانی سوودی ئابووری. بۆ نموونە: کۆنترۆڵکردنی چین بەسەر کانزا دەگمەنەکانی زەوی، کە لە بەرهەمهێنانی ئەلیکترۆنیدا بەکاردێت، کاریگەرییەکی بەرچاوی دەداتێ لە زنجیرەکانی دابینکردنی جیهانیدا.
11- کێبڕکێی زاڵبوونی جیهانی: جەنگی ئابووری دەتوانێت ببێتە بەشێک لە ململانێ جیۆپۆلیتیکییە فراوانەکان بۆ زاڵبوونی جیهانی، ئەمە پێشبڕکێی نێوان ئەمریکا و چین دەگرێتەوە بۆ باڵای ئابووری و تەکنۆلۆژی و سەربازی. (Stevens، 1999)
بە کورتی شەڕی ئابووری کۆمەڵێک ستراتیژی لەخۆدەگرێت کە ئامانجیان لاوازکردنی ئابووری دەوڵەتانی دیکەیە. ئەم ستراتیژیانە بریتین لە گەمارۆدان، بایکۆت، سزا، کڕینی ڕێگری، پاداشت، گرتن یان کۆنترۆڵکردنی سەروەت و سامانی دوژمن یان هێڵەکانی دابینکردن و ئۆپەراسیۆنە ئەلیکترۆنییەکان. کاریگەری ئەم ستراتیژانە بەندە بە هۆکاری جۆراوجۆرەوە، لەوانە توانای نەیار بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا سنووردارەکان لە ناوخۆدا یان بەدەستهێنانی لە وڵاتانی دیکە.
جیاوازی شه‌ڕێ ئابووری و شه‌ڕی بازرگانی
شەڕی ئابووری و شەڕی بازرگانی دوو چەمکی جیاوازن، هەرچەندە هەندێک لێکچوونیان هەیە. لێرەدا چەند جیاوازییەک لە نێوان شەڕی ئابووری و شەڕی بازرگانیدا دەخەینەڕوو
شه‌ڕی ئابووری
شه‌ڕی بازرگانی
ستراتیژییەکی ئابوورییە کە نەتەوە شەڕانگێزەکان بە ئامانجی لاوازکردنی ئابووری دەوڵەتەکانی دیکە بەکاریدەهێنن (Deakin، 2003)
شەڕی بازرگانی بریتییە لە ململانێ لەسەر دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ یان سوودی کێبڕکێ
تاکە پێوەر بۆ سەرکەوتن لە شەڕی ئابووریدا ئەوەیە کە تا چەند هێزی شەڕکەری نەیار لە ئەنجامدا لاواز دەبێت
مەرج نییە شەڕی بازرگانی پەیوەست بێت بە ململانێی چەکدارییەوە
شەڕی ئابووری هەمان ئامانجی جەنگی بازرگانی نییە ململانێ لەسەر دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ یان سوودی کێبڕکێ.
شەڕە بازرگانییەکان دەتوانن بریتی بن لە سەپاندنی باج و پشک و بەربەستی بازرگانی دیکە (Emma، 2022)
شەڕی ئابووری چەکێکی خاو و ناڕاستەوخۆیە و ڕەنگە کاریگەرییە یەکسەر دیار نەبن (Harrison، 2023)
شەڕی بازرگانی دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر ئابووری جیهانی هەبێت، لەوانە بەرزبوونەوەی هەڵاوسان و زیادبوونی نائاسایشی خۆراک
بە کورتی شەڕی ئابووری و شەڕی بازرگانی دوو چەمکی جیاوازن، شەڕی ئابووری ستراتیژییەکی ئابوورییە کە لەلایەن گەلانی شەڕانگێزەوە بەکاردەهێنرێت، بە ئامانجی لاوازکردنی ئابووری دەوڵەتانی دیکە. لەکاتێکدا شەڕی بازرگانی بریتییە لە ململانێ لەسەر دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ یان سوودی کێبڕکێ. شەڕی ئابووری بەرهەمی شەڕە کۆی سەدەی بیستەمە، لە کاتێکدا مەرج نییە شەڕی بازرگانی پەیوەست بێت بە شەڕی چەکدارییەوە. شەڕی ئابووری چەکێکی خاو و ناڕاستەوخۆیە، لە کاتێکدا شەڕی بازرگانی دەتوانێت سەپاندنی باج و پشک و بەربەستی بازرگانی دیکەی تێدابێت.
کاریگەرییەکانی شەڕی ئابووریی:
لێكه‌وته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی جه‌نگی ئابووری: شەڕی ئابووری کاریگەری لەسەر هێزی شەڕکەری دوژمن دەکات، بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی ئابوورییەوە. هەروەها زیان گەیاندن بە ژیان و موڵکی هاوڵاتیان ئەگه‌ری هه‌یه کاریگەری وێرانکەری هەبێت لەسەر هاوڵاتیانی مەدەنی وڵاتە ئامانجەکە، لەوانە زیادبوونی مردنی منداڵان و هەژاری و چالاکی ئابووری نایاسایی لەگەڵ ئەنجامە نەرێنییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، کاریگەرییەکانی شەڕی ئابووری دەتوانێت بەرفراوان و درێژخایەن بێت و پشت بە چەندین هۆکار دەبەستێت، لەوانە توانای نەیار بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا سنووردارەکان لە ناوخۆدا یان بەدەستهێنانی لە وڵاتانی دیکە لێرەدا هەندێک لە کاریگەرییەکانی شەڕی ئابووری دەخەینەڕوو:
1- باج و سزا بازرگانییەکان: یەکێک لە ئامرازە باوەکانی جەنگی ئابووری سەپاندنی باجی گومرگی بازرگانی و ئابڵوقەی ئابوورییە. ئەم ڕێوشوێنانە دەتوانرێت بەکاربهێنرێن بۆ سزادان یان فشارخستنە سەر وڵاتێکی دیكه، سنووردارکردنی دەستگەیشتنیان بە بازاڕەکان، یان پاراستنی پیشەسازییە ناوخۆییەکان (shambaugh, 2002)، کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر ئابووری جیهانی دەکرێت درێژخایەن و سەخت بێت و ئاڕاستە ئابوورییە نەرێنییەکانی پێشوو خراپتر بکات وەک بەرزبوونەوەی هەڵئاوسان و هەژاریی توند و زیادبوونی نەبوونی ئاسایشی خۆراک و خراپبوونی ژینگە (ROGOFF، THE LONG-LASTING ECONOMIC SHOCK OF WAR، بلا تاريخ)، هەروەها جەنگی ئابووری دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر ئابووری تاکە وڵاتەکان، لەگەڵ ئەوەی کە توانای ڕێگریکردن لە دەستگەیشتن بە سەرچاوە فیزیکی و دارایی و تەکنۆلۆژییە پێویستەکان هەیە، یان بە پێچەوانەوە ڕێگری لە توانای ئەوان دەکات بۆ سوود وەرگرتن لە ئاڵوگۆڕی بازرگانی و دارایی و تەکنۆلۆژی لەگەڵ وڵاتانی تردا. (shambaugh، 2002)،
2- بەرزبوونەوەی هەڵاوسان: شەڕی ئابووری دەتوانێت هەڵاوسانی دوای پەتاکە خراپتر بکات کە پێشتر لە زۆربەی جیهاندا گەیشتبووە بەرزترین ئاستی چەند دەیەیەک.
3- هەژارییەکی زۆر: شەڕی ئابووری دەتوانێت تێچووی زیاتر بەسەر دانیشتوانی گشتی نەیاردا بسەپێنێت، وەک برسێتی، بڵاوبوونەوەی نەخۆشی، یان زیادبوونی چالاکییە ئابوورییە نایاساییەکان (shambaugh، 2002)
4- زیادبوونی نائاسایشی خۆراک: شەڕی ئابووری دەتوانێت ببێتە هۆی کەمیی سووتەمەنی و خۆراک، ئەمەش دەتوانێت نائاسایشی خۆراک زیاتر بکات.
5- جیهانگەرایی: شەڕی ئابووری دەببێتە هۆی داماڵینی جیهان، کە ئەمەش کەمبوونەوەی بازرگانی نێودەوڵەتی و یەکگرتنی ئابوورییە.
6- خراپتربوونی تێکچوونی ژینگە: شەڕی ئابووری ده‌بێته تێکچوونی ژینگە، چونکە وڵاتان ڕەنگە گەشەی ئابووری لە پێشینە بن لە پاراستنی ژینگە (ROGOFF، THE LONG-LASTING ECONOMIC SHOCK OF WAR، بلا تاريخ)
7- زیانێکی لاوەکی بە ژیان و موڵکی مەدەنی: شەڕی ئابووری بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر هێزی شەڕکەری دوژمن دەبێت، لە ڕێگەی ئابوورییەوە، و دەتوانێت زیانێکی لاوەکی بە ژیان و موڵکی مەدەنی بگەیەنێت (ROGOFF، The Long-lasting Economic Shock of War، بلا تاريخ)
8- کاریگەرییە خاو و ناڕاستەوخۆکان لەسەر هێزی سەربازی: کاریگەری ڕێوشوێنە ئابوورییەکان لەسەر هێزی سەربازی نەیار ناڕاستەوخۆ و خاو دەبێتەوە، بە بەراورد بە خێرایی چالاکییە سەربازییەکان (Harrison، 2023)
9- تێچوونەکان لەسەر وڵاتی دەستپێشخەر: هەرچەندە زۆرجار شەڕی ئابووری بە تەواوکەرێکی تاڕادەیەک هەرزان یان بەدیلێک بۆ بەشداریکردنی سەربازی دادەنرێت، بەڵام تێچوونەکان بەسەر وڵاتی دەستپێشخەردا دەسەپێنێت بە ڕێگریکردن لە دەستڕاگەیشتن بە ئاڵوگۆڕی ئابووری لەگەڵ وڵاتی ئامانج.
گرنگە تێبینی ئەوە بکەین کە جەنگی ئابووری دەتوانێت کاریگەرییەکی گەورەی هەبێت، نەک تەنها لەسەر سەقامگیری ئابووری نەتەوەکان، بەڵکو لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانیش. ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕێوشوێنی تۆڵەسەندنەوە، ئازاردانی خەڵکی مەدەنی بێتاوان، و لە هەندێک حاڵەتدا ببێتە هۆی ناکۆکییەکی فراوانتر، بە کورتی، شەڕی ئابووری دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاو و درێژخایەنی هەبێت لەسەر ئابووری و دانیشتوانی وڵاتانی ئامانجدار، هەروەها لەسەر وڵاتی دەستپێشخەر. کاریگەری جەنگی ئابووری پشت دەبەستێت بە ژمارەیەک فاکتەر، لەوانە توانای دوژمن بۆ بەرهەمهێنانی کاڵای سنووردارکراو لە ناوخۆدا یان بۆ کڕینی لە وڵاتانی تر. کاریگەری جەنگی ئابووری دەکرێت بەربڵاو بێت، و تێچووەکان دەخاتە سەر وڵاتە دەستپێکەکە بە ڕێگریکردن لە دەستگەیشتن بە ئاڵوگۆڕی ئابووری لەگەڵ وڵاتە ئامانجکراوەکەدا. له لایه‌كی دیكه‌وه جەنگی ئابووری هەوڵدەدات ئابووری دوژمن لاواز بکات بە ڕێگریکردن لە دەستگەیشتنی دوژمن بە سەرچاوە فیزیکی و دارایی و پێویستییەکانی تر.
سه‌رچاوه‌كان:
Claudia D. Goldin, a. F. (1975). The economic cost of the American Civil
War: Estimates and implications. Journal of Economic History, 35.
Deakin, R. (2003). Economic Information Warfare.
E. k. (2022). What Is Economic Warfare and What It Means for U.S. Consumers. Retrieved from https://money.usnews.com/money/personal-finance/articles/what-is-economic-warfare-and-what-it-means-for-u-s-consumers.
Harrison, M. (2023). Economic Warfare: economic and social research council.
Kegley Jr, C. W. (1994). How did the cold war die? Principles for an autopsy. Mershon International Studies Review, 38, 11-41.
Nehring, H. (2012). What was the Cold War? Oxford University Press UK.
ROGOFF, K. (n.d.). The Long-lasting Economic Shock of War. Retrieved from https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/2022/03/the-long-lasting-economic-shock-of-war.
ROGOFF, K. (n.d.). THE LONG-LASTING ECONOMIC SHOCK OF WAR. Retrieved from https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/2022/03/the-long-lasting-economic-shock-of-war.
Shambaugh, g. (2002). economic warfare. They were retrieved from https://www.britannica.comhttps//www.britannica.com/topic/economic-warfare.
Stevens, D. G. (1999). World War II Economic Warfare: The United States, Britain, and Portuguese Wolfram.
موجل, 2. ف. (2010). تاريخ علاقات الدولية فى القرنين التاسع و العشرين. (ش. م., Trans.) بیروت.
