(1)

ئەلكسیس دو توكفیل (1805- 1859) بیرمەندی شۆڕشگێڕی فەرەنسی لە ساڵی 1831دا بە گەشتێك چوو بۆ ئەمریكا، بۆ ئەوەی بزانێت كۆمارە تازەكە چۆنە، زۆرترین شتێك كە مایەی سەرسوڕمانی بوو، ئەو یەكسانییە بوو كە لە هەلومەرجی ژیانی خەڵكدا هەبوو، هەروەها دیموكراسییەكەی. ئەو كتێبەی دوای گەڕانەوەی بۆ فەرەنسا بە ناوی «دیموكراسی لە ئەمریكا 1835» بڵاوی كردەوە، باشترین كتێبە كە لە بارەی دیموكراسیی ئەمریكاوە نووسراوە.

(2)

بەڵام لەگەڵ تێپەڕبوونی ڕۆژگاردا گەلێك توێژەری دیكە لە بواری كاروباری سیاسیی ئەمریكادا پەیدا بوون، كە پێیان وایە پێدەچێت دیموكراسییەكەی ئەمریكا هەڕەشەی لەسەر بێت، دەشپرسن: «ئاخۆ دامەزراوەكانی ئەمریكا تا چ ئەندازەیەك دەتوانن بەرانبەر بەو هەڕەشەیە خۆ ڕابگرن؟» ئەم توێژەرانە پێیان وایە، بۆ تێگەیشتن بە شێوەیەكی ناوازە لەوەی كە هەڕەشە لە دیموكراسیی ئەمریكا دەكات، پێویست دەكات نیگا بەرەو دوورتر لە وردەكاریی هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئەمریكا ببەین، بەتایبەتی پرۆسەی كاندیدكردنەوەی ترامپ و ناچاركردنی سەرۆكی ئێستا بایدن كە لە دووبارە خۆ كاندیدكردنەوەی بكێشێتەوە. لە بری ئەوە، توێژینەوەكە پێویستی بە ڕوانگەیەكی مێژوویی و بەراوردكاری هەیە بۆ سیاسەتی ئەمریكا، توێژەرانی كاروباری ئەمریكا پێیان وایە دووبارە هەڵبژاردنەوەی ترامپ بریتییە لە یەكتربڕی سێ ڕەوت لە سیاسەتی ئەمریكا (جەمسەربەندیی سەرۆكایەتیی هەردوو حزبەكە، سیستمی سیاسی كە بە شێوەیەكی سەرەكی دابەش دەبێتە سەر ئەندامێتی و پێگە لە نێو كۆمەڵگەی سیاسی و بە شێوەی سیستماتێك لەسەر بنەمای ڕەگەز و نایەكسانیی ئابووری جێگیرە، داخوڕانی پێوەری دیموكراسی). هەلومەرجی سیاسیی ئێستا هەڕەشە لە سیستمی دیموكراسیی ئەمریكا دەكات، لە پای كاریگەریی كارلێكانەی دامەزراوەكان، ناسنامە و شكاندنی پێوەر.

(3)

بەر لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە نۆڤەمبەر/تشرینی دووەمی ئەم ساڵ، تەنیا 19%ی ئەمریكاییەكان پێیان وایە دیموكراسیی ئەمریكا نموونەیەكی باشە و دەكرێت وڵاتانی دی لاسایی بكەنەوە، ئەمە بە گوێرەی ڕاپرسییەك كە ناوەندی توێژینەوەی (بیو) لە ئەپریل/ نیسانی 2004دا كردی. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت، زۆربەی ئەمریكاییەكان (گەلێك خەڵكی دی لە هەموو شوێنێكی جیهانیش) پێیان وایە دیموكراسیی ئەمریكا چیدی نموونەیەكی باش نییە كە لاسایی بكرێتەوە.

هەر بە گوێرەی ئەو ڕاپرسییەی پێشوو، ژمارەیەكی نیمچە كەمی ئەمریكاییەكان بە شێوەیەكی گشتی پێیان وایە دیموكراسیی وڵاتەكەیان نموونەیەكی باشە، بەڵام كەسانی كامڵ و ئەوانەی تەمەنیان لەسەرووی 50 ساڵە، یان زیاتر، ئەوان پتر لەوانەی تەمەنیان لە خوارووی 50 ساڵەوەیە بە لای ئەو ڕایەدا دەچن كە دیموكراسییەكەی ئەمریكا پەسند دەكەن. لە لایەكی دیكەوە، گەنجان پتر لە خەڵكانی بەتەمەن بە لای ئەوەدا دەچن، كە دیموكراسییەكەی ئەمریكا هەرگیز نموونەیەكی باش نییە (11% بەرانبەر بە 4%).

دیموكرات و سەربەخۆكانی هەواداری دیموكراسی تا ڕاددەیەك زیاتر لە كۆماری و ئەوانەی هەواداری كۆمارین، بە لای ئەوەدا دەچن كە دیموكراسییەكەی ئەمریكا نموونەیەكی باشە (22% بەرانبەر بە 17%). بەم جۆرە لەوەدایە پێچەوانەی دۆخی فبرایەری ساڵی 2021، كاتێك 24%ی كۆماری و 16%ی دیموكراتەكان، پێیان وا بوو دیموكراسی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نموونەیەكی باشە.

بە گوێرەی ڕەوشی دەنگدەر، ڕای جیاواز بەدی دەكرێت لە نێو ئەو ئەمریكاییانەی ناویان لە تۆماری دەنگدەراندایە، كە 21%یان پێیان وایە دیموكراسییەكەی ئەمریكا نموونەیەكی باشە، بەراورد بە 13%ی ئەوانەی ناویان لە نێو تۆماری دەنگدەراندا نییە. واش چاوەڕوان دەكرێت دەنگدەرانی نێو تۆمار، وڵامی ئەم پرسیارە بدەنەوە.

(4)

لەسەر ئاستی جیهاندا، ڕوانین بۆ دیموكراسییەكەی ئەمریكا لەسەر ئاستی هەموو جیهان و لە ئاستێكی بەربڵاودا لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دی جیاوازە، بەڵام ڕای هەرە باو ئەوەیە كە دیموكراسیی ئەمریكا جاران نموونەیەكی باش بوو، دەكرا وڵاتانی دی لاساییان بكردایەتەوە، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا بەم جۆرە نەماوەتەوە. وێڕای ئەوەی جیاوازییەكی زۆر لە نێوان وڵاتاندا هەیە لە كەنەدا بە نموونە 67%، لە ژاپۆن 65% پێیان وایە لە ڕابردوودا دیموكراسییەكەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نموونەیەكی باش بووە، بە پێچەوانەی ئەوە، 12%ی بەنگلادیشی و 18%ی غانا و 19%ی هیندستان، هەمان ڕایان هەیە، بەڵام ئەوانی دی لە توركیا 52% و لە توونس 45% پێیان وایە هەرگیز دیموكراسیی ئەمریكا نموونەیەكی باش نەبووە كە وڵاتانی دی لاسایی بكەنەوە.

بە هەمان شێوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لاوان لە وڵاتانی دیكەش زۆرتر لە پیاوانی بەتەمەن بە لای ئەوەدا دەچن بڵێن، دیموكراسیی ئەمریكا هەرگیز نموونەیەكی باش نەبووە. بۆ نموونە لە یۆنان 54%ی ئەوانەی لە تەمەنی خوار 35 ساڵیدان وا دەڵێن، بەراورد بە نزیكەی 34%ی ئەوانەی تەمەنیان لە 50 ساڵ بەرەو ژوورە. لە هەر یەك لە ئوسترالیا و كەنەدا و ئەڵمانیا و ئیتالیا و هۆڵەندا و سوێدیش، لە ڕووی تەمەنەوە كەلێنی بەرچاو دەبیندرێت.

(5)

بۆیە دەپرسین: ئایا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە لێواری گۆڕینی ڕژێمەكەیدایە؟ ئەم ئەگەرە تا ماوەیەكی درێژ لە سیاسەتی ئەمریكادا لە ئارادا نەبوو، لەگەڵ ئەوەشدا گەلێك لە توێژەران و تەنانەت هاووڵاتیانیش ئێستا لە بارەی دەوڵەت و ئایندەی دیموكراسیی ئەمریكاوە هەست بە نیگەرانی دەكەن.

لە بەرایی ساڵی 2016دا لە پۆلێنێكی ساڵانە بۆ دیموكراسی لە 167 دەوڵەتدا، گۆڤاری (ئیكۆنۆمیست)ی بەریتانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای بەو جۆرە پۆلێن كرد كە دیموكراسییەكی خەوشدارە (flawed democracy)، بە پێچەوانەی دیموكراسیی تەواو (as opposed to a full democracy)، تا ڕاددەیەكی زۆریش ئەمە لە داخوڕانی متمانەی جەماوەر بە دامەزراوەگەلی سیاسیی ئەمریكاوە سەرچاوەی گرتووە، كە لە توێژینەوەیەكی پەیدۆزكاریدا كە دامەزراوەی گالووب و هی دیكە كردیان، (ئەم بابەتە) بەڵگەدار كراوە، هەروەها ئەو توێژینەوانە ئاشكرایان كرد، كە ڕەشبینی سەبارەت بە ڕەوشی دیموكراسیی ئەمریكا ڕووی لە هەڵكشانە.

(6)

توێژەران پێیان وایە كاندیدكردنەوەی ترامپ بۆ جاری دووەم بۆ سەرۆكایەتی، ئاماژەیە بەوەی شتێكی بنەڕەتی لە سیاسەتی ئەمریكا گۆڕاوە، ئەمەش واتە سیمای بنەڕەتیی دیموكراسیی ئەمریكا بەرەوڕووی مەترسی بووەتەوە و نابێت ڕێ بە بەردەوامبوونی بدرێت، ئەم تێبینییە بە لانی كەم لەبەر دوو هۆ بەرەو توێژینەوەی مێژووییمان دەبات.

 یەكەم: شرۆڤەكردنی ڕەوشی ئێستای سیاسەتی ئەمریكا و بەرواردكردنی لەگەڵ ڕەوشی پێشووی سیاسەتی ئەو وڵاتە، بۆ ئەوەی بە شتی تازەباوی ئێستای ئاشنا بین، كە ئاخۆ چۆن دەكرێت ئەو شتانەی پێشووتر ڕوویان داوە بیانخاتە ڕوو، یان پوختەیان بكات.

دووەم: كاركردن بۆ تێگەیشتن لە پرۆسەی گۆڕان و هێزگەلی گۆڕان و فاكتەری ئارامی كە لە چركەساتی ئێستادا كار دەكەن، هەروەها ویستی پێكهێنانی ڕێڕەوی سیاسەتی ئەمریكا كە سیستمی سیاسی و گەشەكردنی سیاسەتی ئەمریكا دیاری دەكات و سەرۆكی هەڵبژێردراویش سەركردایەتیی دەكات، ئەو ڕێڕەوەش بریتییە لە كۆمەڵێك ڕێسا، دامەزراوەكان و كردار و بیرۆكە، هەر هەموویان لەگەڵ یەكدا لە كارلێك دەبن و كار بۆ پیشاندانی پتەوی و توانای پێشبینیكردن دەكەن، لە كاتێكدا شتەكان لە دەوروبەری ئەوان لە گۆڕاندان، جا لەم ڕێڕەوەدا ئەوە فەرمانە كە بەشداریی لایەنانی كارای سیاسی و ڕۆڵی تاك و لایەنانی كارای دەستەجەمعی لە سیاسەتدا دیاری دەكات، هەروەها چۆن دەكرێت بە یاسا كاری سیاسی ڕێك بخرێت.

ئەم ڕێڕەوە سیاسییەی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆكایەتیی سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترامپ (2016- 2020) ڕێچكەیەكی نوێی گرتە بەر، كە خۆی لە بەرهەڵستیكردنی لیبرالیزمی جیهانیی تۆكمەی خۆبەخۆ و لە ناوخۆ یەكگرتوودا دەنوێنێت، كە بوو بە سیمای جەوهەریی سیستمی سیاسیی ئەمریكا بۆ ماوەی دەیان ساڵ و، وڵامی گردەبڕی بۆ گەلێك پرسیاریش هەبوو كە كاندیدی سەرۆكایەتی دەبێت چۆن ڕەفتار بكات؟ كامەن دامەزراوەگەلی شەرعی و بۆ باوەڕیان پێ دەكەین؟ كێ بۆی هەیە بە شێوەیەكی شەرعی بەشداری لە ژیانی سیاسیی ئەمریكادا بكات؟ ئەدی پێگەی ئەمریكا لە جیهاندا كامەیە؟

ماوەی نێوان سەرەتای ساڵانی 30 تا ناوەڕاستی ساڵانی 40 لە سەدەی بیستەم، بریتییە لەو چركەساتەی كە ئیدی ویلایەتە یەكگرتووەكان بە شێوەیەكی گردەبڕ دەستبەرداری سیاسەتی دەستتێوەرنەدان و گۆشەگیری بوو (واتە دەستهەڵگرتن لە بنەمای مۆنرۆ 1828) پرسیاریشی لە بارەی ئەوە كردووە كە ئاخۆ چارەنووسی سیستمی باوی لیبڕاڵ لە ناوەڕاست و كۆتایی سەدەی بیستەمدا چی لێ دێت، نەخاسمە لەگەڵ دەستپێكردنی شۆڕشی مافی مەدەنی لە ساڵانی شەستی سەدەی بیستەمدا.

ئەم ئاراستە سیاسییە لە ناوەڕاستی سەدەكەدا لیبڕاڵیزمی نێونەتەوەیی بەهێز كرد، وێڕای پاراستنی ڕەگەزە سەرەكییەكانی سیاسەتی كۆمەڵایەتی و ئابووریی گرێبەستە تازەكە (The New Deal)، درێژەدان بە هەڵوێستی كرانەوە بەڕووی جیهان و بەشداریكردنێكی كارا لە پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا.

توێژەرانی ئەمریكاناسی پێیان وایە سیاسەتی ئەمریكا بریتییە لە كارلێكی مێژوویی دەیان ساڵ لە پەرەسەندن لە پەیوەندیی نێوان سیاسەت و كۆمەڵ، بۆ نموونە، هەڵوێستی پاشماوەی سیاسەتی كۆنی پیشەسازی لە بەرەوڕووی تازەترین زانیاریی جیهانگیرانەدا، دەوڵەتی خۆشگوزەرانی كە بەو جۆرە دیزاین كراوە بۆ خۆپاراستن لە مەترسیی هاوبەش كە ڕووبەڕووی كۆمەڵگەی پیشەسازی دەبێتەوە، لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگی نوێ، گوشاری پاش پیشەسازی، بەردەوامبوونی ڕەگەزپەرستی، زنجیرەی قووچەكی، سەرباری پەیوەستبوونی نوێ بە مافی مەدەنی و یەكسانیی ڕەگەز و ئەتنیك. ئەم ململانێیەی نێو ڕەوتەكە، پێكهاتەی مێژووییانەی سیاسەتی ئەمریكای هێنایە ئاراوە، دەرفەت بۆ هەمە جۆر جڤاكی دژە دامەزراوەیی و پەیدابوونی بزووتنەوەی سیاسی لە چەپەوە تا ڕاست، لایەنانی شەبەنگی ئایدیۆلۆژی، هەر لە دژایەتیكردنی جیهانگیری و ناڕەزاییەكانی (وۆڵ ستریت داگیر بكەن)، بەرانبەر بە پارتی چا و بزووتنەوەگەلی كێبڕكێ لە نێوان ساندەرز و ترامپ لە ڕابردوودا و ترامپ و بایدن دەنێتەوە، ئەمی دواتر گۆڕا بە كێبڕكێی ئێستای نێوان ترامپ و هاریس. ئەمانە نیشانەن بۆ ئەو گوشارەی هاوچەرخان لە سیاسەتدا ڕووبەڕووی دەبنەوە، ئەمەش زنجیرەیەكی دابڕاو نین، یان سەربەخۆ و جیا لە پرۆسەی سیاسی نین.

(7)

توێژەرانی زانستی سیاسەت دووپاتی دەكەنەوە، ماوەیەكە جیهان ئەزموونێكی نوێی لە سەرانسەری ئەوروپادا دەست پێ كردووە كە پەیوەندیی بە دیاردەی هاتنە پێشی پارتی نەتەوەخوازی ڕەگەزخوازی ڕاستڕەو هەیە، كە لە ئیتالیا و نەمسا بەشێكی دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست، لە هەنگاریا و پۆڵەنداش دەسەڵاتیان لە دەستدایە، بۆیە دووپاتی دەكەنەوە ترامپ تەنیا نموونەیەكی هاوچەرخ نییە بۆ باڵی ڕاستڕەو، نەتەوەیی، پۆپۆلیزم. ئەم پارتانە لەگەڵ سەركەوتنی ترامپ لە هەڵبژاردنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی، لە چەندین خەسڵەتدا هاوبەشن. ئەم پارتانە سەركەوتوو بوون لەوەی هەڵوێستی پارتە سەرەكییەكان بگۆڕن بەرەو هەڵوێستی پتر نەتەوەیی و دژ بە كۆچبەران، دووبارە ئەوانیان ئاراستە كردەوە.

گفتوگۆی سیاسیی نیشتمانیی ئەمریكا بوار بە بەرواردكردنی داتاكان دەدات كە پتر لەوەی تەنیا مێژووی ئەمریكا بتوانێت بیڕەخسێنێت، ڕەنگە یارمەتیدەریش بێت بۆ دیاریكردنی فاكتەرەكان لە دەرەوەی سنووری ئەمریكاش، كە پاڵپشت دەبن بۆ شرۆڤەكردنی سەركەوتنی ترامپ و دەرەنجامی چاوەڕوانكراوی سەرۆكایەتییەكەی، ئەو بەراوردەش دەخاتە ڕوو كە مەترسییەكان سەبارەت بەو ڕژێمەش دەبێت ئەو گۆڕانە گەرموگوڕە لێی بڕوانێت. ئەو مەترسییانە ئاماژە بە شێوەیەك لە شێوەكانی داڕووخانی دیموكراسی، یان داخوڕانی دیموكراسی دەكەن، ئەو ئەگەرەی تا ماوەیەكی درێژ لە دەرەوەی مەزندەی ماقووڵدا بوو لە ویلایەتەكانی یەكگرتوودا، بەتایبەتی لە نێو توێژەرانی ئەم بوارەدا دەستكەوتی گەورەی بەدەست هێنا پەیوەست بە تێگەیشتن و شیكردنەوەی هۆی پەیدابوونی دیموكراسی كە چۆن شكست دەهێنێت.

(8)

پڕۆفیسۆر هنتگتن لە كتێبە بە ناوبانگەكەیدا (شەپۆلی سێیەم، وەرچەرخانی دیموكراسی لە كۆتایی سەدەی بیستەم، 1991) لە شیكردنەوەی بۆ سێیەمین شەپۆلی دیموكراسیدا داهێنانی كرد، ئەو پێی وایە هۆی بڵاوبوونەوەی دیموكراسی ئارامی و گەشەی دیموكراتییە، ئەمەش بە بۆچوونی هەندێك لە زانایانی سیاسەتناسی بۆ (دەوڵەمەندی و گەشە لەگەڵ هەڵاوسانی میانڕەو)، سەرباری ئەگەری (نایەكسانی، كەشی گونجاوی نێودەوڵەتی و دامەزراوەگەلی پەرلەمان) دەگرێتەوە، كە بەشێكن لە پێكهاتەی بنەڕەتیی ئارامیی دیموكراسی.

دیموكراسیی ئەمریكا نەیتوانی ئەو پێوەرانەی پێشوو بە شێوەیەكی تەواو بەدەست بهێنێت، ئەمەش بە بۆچوونی هەندێك لە توێژەران بووە مایەی هاتنەئارای دیاردەی پاشەكشەكردنی دیموكراسی (democratic backsliding)، بۆ دیاریكردنی ناسنامەكەی وەك شێوەیەك لە شێوەكانی سیستمێكی سیاسیی كەمتر توند و تۆكمە، بەڵام لە گۆڕانیش كەمتر نییە. پاشەكشەكردنی دیموكراسی لاوازكردن، یان لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵێك دامەزراوەی دیموكراسیی دیاری كراوە، سەرەنجام جاری وا هەیە ئەمە ڕوو دەدات، بە ئامانجی قووڵكردنەوەی دیموكراسییە لە بری وێرانكردنی.

(9)

بەهاكانی دیموكراسیی ئەمریكا

یەكەم شت و بەر لە هەر شتێك، دیموكراسی كۆمەڵێك ڕێسا و ڕێكار و هەڵسووڕاندنی ململانێیە بە ئامرازی دامەزراوەكان، دەستوور داڕێژەرانی ویلایەتەكانی یەكگرتوو بە ئەنقەست میكانیزمی دامەزراوەییان دیزاین كرد، ئەمەش وا دەكات كێبڕكێی دەسەڵات كارێكی ئاسایی بێت و دەبێتە مایەی دابەشكردنی دەسەڵاتی سیاسی، بۆ ئەوەی ڕێ لە پەیدابوونی دەسەڵاتدارێكی دیكتاتۆر، یان گرووپێك بگرێت، كە ئامانجی زەوتكردنی مافی هاووڵاتیانی دیكە بێت. لە دوو سەد ساڵی ڕابردوودا چوارچێوەی ئەم میكانیزمە كەمێك گۆڕا، وێڕای ئەوە ئەم كۆت و بەندە دامەزراوەییە تەنیا بە گوڕ و تینی ئەو ڕێسایانە ماوە كە پشتیوانیی دەكەن، كە سەركردەگەلی سیاسیش دەبێت پێگیری بن و دەبێتە مایەی چەشنێك ڕەفتاری ئاسایی و چاندنی پێشبینیی هاووڵاتیان لە بارەی مەودای دیموكراسی.

پێوەرە گردەبڕەكانی دیموكراسی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا (لە نێویاندا بنەما و پیادەكردنی یەكسانیی ڕەگەز و توخم، ئازادیی ڕۆژنامەوانی، دەستپاكی و كێبڕكێی كراوەی سیاسی) لەگەڵ تێپەڕبوونی ڕۆژگاردا پەیدا بوون و، بەردەوام مافی دەنگدانی سیاسیی ئەمریكای بێزار دەكرد.

پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە ئەو پرسیارە دەورووژێنن، كە ئاخۆ تا چ ڕاددەیەك و تا چ ئەندازەیەك ڕێسا بنەڕەتییەكان لە پرۆسەی سیاسیدا زاڵ دەبن، ئەویش بە كردەنی بە شێوەیەكی تەواو و لە كرداری سیاسیی ئەمریكاشدا جێگیر بووە. باوكانی دامەزرێنەری دیموكراسییەكەی ئەمریكا لە بارەی بایەخی كێبڕكێی سیاسییەوە، یان لە بارەی شەرعییەتی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی، یان لە بارەی ڕۆژنامەوانیی سەربەخۆی سیاسی گەشەیان بە بیرۆكە نەداوە تا ڕژێمێكی كارای سیاسی بەدی بێت. پێوەری دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن تەنیا بە دوودڵی و هێواش گەڵاڵە بووە، بە پێچەوانەوە یاساكانی ساڵی 1798 هەوڵیان دا، شەرعییەتی لێ دابماڵن و تەنانەت ئۆپۆزسیۆنی سیاسی و ڕۆژنامەوانیی حزبی بە تاوان لە قەڵەم بدەن.

پێوەری دیكە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی كاری كۆنگرێس پەیدا بوون، بۆ نموونە، ڕەفتاری كۆنگرێس درێژە و مەرایی و ڕێزی دووسەرەی لە ڕێی هێڵەكانی حزبەوە دووپات كردووەتەوە، ئەمەش دروستبوونی هاوپەیمانیی یاسادانی لە نێوانی حزبەكاندا ئاسان كرد. ئەم ڕێسایە كە بە لاوازیی ڕێژەییانە و ناسنامەی حزبی كە بە شێوەیەكی ڕێژەیی لە نێو دەنگدەراندا بڵاوە و بەهێزتر بوو، ئەم پێوەرە بە درێژایی دەیان ساڵ ڕووی لە داخوڕان كرد، بە شێوەیەكی زیاتر لەگەڵ گیانی تیم (teamsmanship) ئاڵوگۆڕی پێ كرا، ئەمەش میتۆدێكە بۆ یاسادانان، بۆیەش دانرا تا بەهایەكی باڵا لە هاوكاری و دڵسۆزی لە نێو حزبدا بەدی بێت، ئەم ڕەوتەش كۆمەڵێك دەرەنجامی لێ كەوتەوە، وەك: زیاتر پەنابردن بۆ پەكخستن وەك تەكتیكێكی ئاسایی بۆ ڕێگریكردن لە یاسادانان، ڕووبەڕووبوونەوەی سیستماتیك بۆ داخستنی حكومەت و بەرزكردنەوەی ئاساییانەی ڕاددەی قەرزی فیدڕاڵ.

داڕووخانی ئەم پێوەرە تایبەتانەی پەیوەستن بە بنیاد و پرۆسەی یاسادانانەوە، دەبێتە مایەی مەترسیی ئەگەری دروستبوونی حاڵەتی ناشەرعییەتی یاسادانان (legislative illegitimacy)، هەروەها زیاتر بەهێزكردنی دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن، دیسان ورووژاندنی دژبەرییەكانی جووت شەرعییەت: (dual legitimacy)، كە پڕۆفیسۆر خوان لینز (Linz) باسی كرد، كە واش دیاری كراوە بەوەی لە هەموو سیستمێكی سەرۆكایەتیدا هەیە، لە ڕێی سەپاندنی ڕێژەیەك لە كۆبەند بەسەر خاوەن پۆستەكاندا، بەم جۆرە ڕێساگەلی ئاسایی پرۆسەكانی یاسادانان تا ئێستا سەركەوتوو بوون لە ڕێگریكردن لە خاوەن پۆستەكان بەوەی تەواوی دەسەڵاتی دامەزراوەكان بۆ تەنگهەڵچنین، یان لەناوبردنی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی بەكار بهێنن.

بە ڕای هەندێك لە توێژەرانی ئەمریكا (Mickey، Levitsky،Way)، بەكارهێنانی نادروست و بەرنامەڕێژانەی دەسەڵات لە لایەن سەرۆك و زۆرینەوە لە كۆنگرێسەوە، تا ماوەیەكی درێژ وەك سەرچاوەیەكی زیندوو وا بوو بۆ ئارامیی دیموكراسی لە ویلایەتەكانی یەكگرتوودا، هەر بۆیە وەك ڕێسایەكی گشتی خاوەن پۆستەكانی ئەمریكا هەوڵیان نەدا شەرعییەتی نەیارانیان نەهێڵن، ئەوەش ئەو ڕێسایەیە كە پشت بە گفتوگۆ لە بارەی كۆمەڵگەی سیاسی و ئارامیی دیموكراسییەوە دەبەستێت.

كاتێك سیاسەتمەدارانی ئەمریكا خزانە نێو ئەم جۆرە ڕەفتارەوە، ئیدی كاركەرانی نێو سیستمی سیاسی بەگشتی داوای لێپرسینەوەیان كرد، بەڵام ئەو كاركەرانە ئەمەیان لە ڕوانگەی زەروورەتی دامەزراوەییەوە نەكرد، بەڵكوو لەبەر ئەوە بوو كە ئەوان پێگیری كۆمەڵێك پێوەر سەبارەت بە كێبڕكێی سیاسیی لیبڕاڵانە و سنووری پێوەرانەی دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن بوون.

كاتێك سیاسەتمەدارانی ئەمریكا چیدی پەیوەست بەم پێوەرانە نەبوون، بەوەی دیسپلین و هاوسەنگی لە نێو دامەزراوەگەلی سیاسیی ئەمریكا خۆكار نین، بۆیە ڕەنگە ئەنجامەكە سیستمێك بێت لە نەخش و نیگاری دیموكراسی (the trappings of democracy)، لە نموونەی هەڵبژاردن و دەركەوتنی كێبڕكێ لەسەر دەسەڵات، بەڵام بە بێ گەرەنتی، وەك گەرەنتیی دەسەڵاتێكی ڕاستەقینەی دیموكراسی و پاراستنی هاووڵاتی لە سەركوتكردن، وەك دەنگدانی گشتی و ئازادیی مەدەنی.

هەرچەندە ئەو پاساوانەی پشت بە پێوەر دەبەستن ڕەنگە لە ڕووی شیكارییەوە نادیار، یان ناڕەحەتكەر بن، بەڵام دەكرێت وا تەماشای پرسی داخوڕانی پێوەری دیموكراسی (the erosion of democratic) بكرێت، بەوەی كارێكی پێویستە بۆ ناساندنی ئەوەی هەڕەشە لە دیموكراسیی ئەمریكا لەم چركەساتە سیاسییەی ئێستایدا دەكات.

(10)

دیموكراسیی هاوچەرخ لە ئەمریكا: هەڵسەنگاندن

ڕوانگەی بەراوردكار و مێژووییانە بۆ سیاسەتی هاوچەرخی ئەمریكا ئەوەمان بۆ دەڕەخسێنێت كە ڕەوشی ئێستا دەستنیشان بكەین، بەوەی ئەو ئاستەنگانەی ئێستا بەرەوڕووی سیاسەتی ئەمریكا دەبنەوە، وەك نیشانەی گەورەترین پرۆسەی مێژووییانەی كە لە ڕێی نیشتمانپەروەرییەوە هاوتای هەیە و ئەزموونە. ئەو ئاستەنگانەی ڕووبەڕووی دیموكراسیی ئەمریكا دەبنەوە، كاندیدكردن و هەڵبژاردنی سەرۆك ترامپ لە 2016دا ئاشكرای دەكەن، بەڵام دەكرێت لەو پیاوەدا چڕ بكرێتەوە یان لە هەلومەرجی كاتیی هەڵبژاردنی بۆ یەك خولی سەرۆكایەتی. لە بری ئەوە، سیستمی سەرۆكایەتی لە بنەڕەتدا خەسڵەتی دابەشبوونی هەیە لە بارەی ناسنامە و ئاستێكی بەرز لە نایەكسانیی ئابوورییش بە خۆوە دەبینێت، بە ڕاددەیەكی سەرسوڕهێنەریش ڕێساكانی جێبەجێكردن پێشێل دەكرێن، لەگەڵ هەڵكشانی دابەشبوونی حزبانە، ئاخۆ دەكرێت لێپرسینەوە لەگەڵ سەرۆكدا بكرێت، یان نا؟

ئێستا ئێمە لە دۆخێكداین بوارمان پێ دەدات چارەسەری ئەو پرسیارانە بكەین كە لە سەرەتادا كردمانن. ئایا دیموكراسیی ئەمریكا هەڕەشەی لەسەرە؟ وڵامەكەمان بەڵێیە، ئەزموونی بەراوردكارانە ئاماژە بەوە دەكات كە ئەمە هەلومەرجی گونجاو نییە بۆ پتەوبوونی دیموكراسی (democratic durability)، كەواتە تا ئەندازەیەك هەڕەشەكە مەترسیدارە؟ زەحمەتە بڵێین كە دیموكراسییە هاوچەرخەكەی ئەمریكا ڕووبەڕووی هەڕەشەیەكی مەترسیدارتر لەوەی كاتی شەڕی مەدەنی دەبێتەوە، بەڵام بێبەشكردنی بەرنامەڕێژانەی دەنگدەران لە مافی دەنگدانی ئەمریكا، یان دەسەڵاتی جێبەجێكردن دژ بە ڕەخنەگرانی لە ڕژێم، وا دیارە ئێستا بە شێوەیەكی مایەی نیگەرانیی ماقووڵ دێتە پێش چاو. ئاخۆ خەسڵەتی ئەو هەڕەشەیە چییە؟ لێرەدا پێویستە دامەزراوەكان ڕەچاو بكەین، هەروەها سنووری ئەندامێتیی مەدەنی، بەوەی كە ئەم فاكتەرانە لە پەیوەندییەكی كارلێكانەدان لەگەڵ یەكدی.

(11)

كەواتە، ئایندە چی بۆ هەڵگرتووین؟

بە شێوەیەكی لە مەزندە بەدەر سیاسەت گرنگ دەبێت. داكۆكیكردن لە عورف (داب و نەریت) و دامەزراوەكانی هاووڵاتیی سەراپاگیر لەگەڵ پێشكەوتنی ئێمەدا، بایەخێكی لە ڕادەبەریان دەبێت، بۆ نموونە، دەكەوینە گفتوگۆشەوە لە بارەی چۆنیەتی چارەسەركردنی ئاسەوارێك كە دەبێتە مایەی داخوڕان و هەڵكشانی نایەكسان. لە واقیعدا هەموو ئەو عورف و دامەزراوانەی گفتوگۆمان لە بارەیانەوە كرد، پێویستیان بە داكۆكیكردن و نوێبوونەوە هەیە. چوارچێوەی ئاستەنگ بۆ خۆی ڕۆشنایی دەخاتە سەر مەترسیی ئاستەنگی ئەم چركەساتە، هەروەها كرانەوە بەرەو ئەو وانانەی لە مێژووی نیشتمانی و سیاسیی دیكەوە بەدەست هاتوون، كە ڕۆژگارێك وا دەهاتنە پێش چاو كە پەیوەندییان بە ئەزموونی ئەمریكاوە نییە.

(*)تاریق كارێزی لە عەرەبییەوە كردوویە بە كوردی.