كاردۆ محەمەد ڕێكخەری ژووری پەرلەمانی بزووتنەوەی گۆڕانە و ئەندامی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستانە و، دەرچوویی كۆلێژی یاسایە و یەكێكە لە پێشمەرگە و سیاسەتمەدارە دێرینەكانی كوردستان و، بەردەوامیش لەسەر پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان زۆر بەهێمنی قسەی جدی و ڕاشكاوانەی خۆی هەبووە و هەوڵیداوە زمانی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن كلیلی كردنەوە و چارەسەركردنی كۆی كێشەكانی حوكمڕانی و سیاسیی بن لە كوردستاندا، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا )مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بەم جۆرە بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

زۆر سوپاس بۆ بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان كە بانگهێشتی كردووین بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر پرسێكی گرنگ بكەین، كە ئەویش مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراق و ناوچەكەیە.

لە چوارچێوەی ئەم ناونیشانەدا، ئێمە گفتوگۆ لەسەر پرسێك دەكەین پەیوەندی بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە، ئەو ناوچەیەی كە دەوڵەتانی زلهێز لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بە جۆرێك دیزاینیان كرد و سنوورەكانیان داڕشتەوە كە بتوانن بەردەوام تەراتێنی تێدا بكەن و بەرژەوەندییەكانی خۆیان بپارێزن. ئەو دەوڵەتانەشی لەسەر نەخشەی سایكس پیكۆ لەم ناوچەیە دروستیان كرد، بە جۆرێك دیزاینیان كرد كە پێكەوە ژیان و یەكتری قبووڵكردن و سەقامگیری بە ئاسانی تێدا دروست و جێگیر نەكرێت و، سنوورە دەستكردەكانیشیان بە زەبری هێز پاراستووە، بۆیە لە مێژووی زیاتر لە 100 ساڵی ڕابردووی ئەم ناوچە ئاڵۆزەدا، ئەو ڕاستییە چەسپیوە كە هیچ گۆرانكارییەك بەسەر ئەم باردۆخەدا نایەت، ئەگەر شەڕێكی گەورەی جیهانی، یان وەرچەرخانێكی گەورەی جیهانی تێدا ڕوونەدات، هەر بۆیەشە نەتەوەیەكی وەك نەتەوەی كورد كە خاوەنی دەوڵەتی خۆمان نین و بێ سەروەرین، تەنیا لە پەراوێزی ئەو گۆڕانكارییانە دەرفەتێكمان بۆ هاتووەتە پێشەوە كە شەڕە گەورەكان و وەرچەرخانە نێودەوڵەتییە گەورەكان بەدوای خۆیدا هێناویانە، ئەمە لە كاتێكدا بە درێژایی مێژوو نەتەوەی كورد لەو دەوڵەتانەی تێدا ژیاوە سەركوت و جینۆساید كراوە، ئەمەش ڕاشكاوانە ئەوەمان پێ دەڵێت: ئێمە باسی شوێن و دەوڵەتێك دەكەین كە تێیدا سەركوت و كۆمەڵكوژ و جینۆساید كراوین.

لێرەوە جێگەی خۆیەتی لەناو ئەم مێژووەدا، ئەو پرسیارە ڕووبەرووی خۆمان بكەینەوە، بەوەی ئایا ئێمە وەك نەتەوەیەك چۆن مامەڵەمان لەگەڵ ئەو گۆڕانكاری و وەرچەرخانە گەورانە كردووە، كە لە ناوچەكەی ئێمە ڕوویان داوە و ئێمە وەك دەرفەت توانیومانە سوودی لێ وەربگرین؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە مێژووی زیاتر لە 100 ساڵی ڕابردوو پێمان دەڵێت:

1- لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی توانرا حكومەتی كوردستان بە سەرۆكایەتیی شێخ مەحموودی حەفید لە سلێمانی دابمەزرێنرێت.

2- لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی توانرا كۆماری كوردستان بە سەرۆكایەتیی قازی محەمەد لە مەهاباد دابمەزرێنرێت.

3- لەدوای شەڕی سارد و نەمانی دووجەمسەریش، توانرا بە خەبات و تێكۆشانی نەتەوەكەمان و پشتیوانی نێودەوڵەتی، قەوارەیەك دابمەزرێنن كە ئەویش هەرێمی كوردستانە.

4- لە دوای شەڕی ڕووخانی ڕژێمی بەعسیش لە 2003 گۆڕانكاری لە عێراقدا دروست بوو، توانرا عێراق لەبەر ڕۆشنایی خواستی ڕۆژئاوا و هیوا و خواستی گەلانی عێراقیش كە خەونیان بەوەوە دەبینی سیستەمێكی نوێ كە تیایدا ئاڵوگۆڕی دەسەڵات بكرێت و، فیدڕاڵی و دیموكراتی بێت، لەناوچەكە بێتە ئاراوە و بونیاد بنرێتەوە و كۆتایی بە شەڕ و خوێنڕشتن و توندوتیژی بهێنرێت و هەموو پێكەوە ئەم وڵاتە بە جیاوازییەكانیەوە بەڕێوە بەرن، بۆ ئەمەش دەستوورێك نووسرایەوە بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی جێبەجێكردنی ئەم دەستورە ئەم پرۆسەیە سەر بخرێت و سەركەوتوو بێت.

دەستووری ساڵی 2005ی عێراق سەڕەرای ئەوەی هەندێك كەموكورتی تێدایە، بەڵام من بە پێچەوانەی ئەو بەڕێزانەی باسیان كرد كە دەستوورێكی خراپە، پێموایە یەكێكە لەو دەستوورە گرنگانەی لەناو دەوڵەتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی هەیە، ئەم دەستوورە تەعبیر لە ئیرادەی جیاواز و دیموكراتی و ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات دەكات.

غروری گڵۆبالیزم زۆر جار هاندەر بووە كە ئەمریكا وەك تاكە جەمسەر و هێز لە جیهاندا لە زۆر قۆناغدا هەوڵی داوە گۆڕانكاری لەم ناوچەیە دروست بكات وەك:

• لەسەردەمی بووشی باوك و دوای ئەوەی سیستمی نوێی جیهانیان ڕاگەیاند، هەوڵیاندا هەندێك گۆڕانكاری لەناوچەكە دروست بكەن، كە بینیمان شكستی هێنا.

• لەسەردەمی ئیدارەی باراك ئۆباما ویستیان ڕاپەرینەكانی بەهاری عەرەبی بكەنە دەرفەت بۆ ئەوەی سیستمە دیكتاتۆرییەكان بڕووخێنن و باهۆزی دیموكراتی ناوچەكە بگرێتەوە، لەمەشدا شكستیان هێنا.

• لەسەردەمی ئیدارەی ترەمپ، پرۆژەی « ئایینە ئیبراهیمییەكانیان» هێنایە پێشەوە بۆ ئەوەی جۆرێك لە سەقامگیری بگێڕنەوە بۆ ناوچەكە، ئێستا ئاكامی ئەم پڕۆژەیەش دەبینین كە چۆن شەڕی غەززە و ئیسرائیل شكستی بەم پڕۆژەیەش هێناوە.

ئەو خاڵەی كە ڕووی خۆمان دەگرێتەوە و هەرێم و گەلی كوردستان، بەشداری هێزی پێشمەرگەی كوردستان بوو لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش، كە قوربانییەكی زۆرمان دا هەم بۆ مرۆڤایەتی و هەمیش وەك هاوكاری و پشتیوانییەك بۆ عێراق، پرسیار لێرەدا ئەوەیە توانیمان وەبەرهێنان لەم قوربانییانەی داومانە بكەین و بۆ ئێستامان سوودی لێ وەر بگرین؟ دەتوانین زۆر بە سادەیی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە و بڵێن نەماتوانیوە وەبەرهێنانی تێدا بكەین و سوودی لێ وەربگرین، هۆكاری ئەم نەتوانینەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئێمە وەك قەوارەیەكی سیاسی لاوازین و نەمانتوانیوە زۆر بە باشی خۆمان ڕێك بخەین و سوود لەسەرچاوەی توانای مرۆیی و سەرچاوەی سرووشتی (وزە) وەربگرین و بە باشی بەڕێوەی بەرین و بیكەنە بنەمایەك بۆ ڕێكخستنەوەی ژێرخانی ئابووری و حوكمڕنیی خۆمان.

بەداخەوە لەم گفتوگۆیە گوێبیستی ئەوە بووین بەوەی هاووڵاتیانی پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق پێمان دەڵێن بە پارەی ئەوان كوردستان ئاوەدان كراوەتەوە، ئەم قسانە ڕەنگدانەوەی ئەوەن كاتێك دێنە كوردستان چەند باڵەخانەیەك و چەند شەقامێك دەبینن، چاویان پێی هەڵنایەت، ئەمە لە كاتێكدا دەیان ساڵ بوو نەوتی عێراق دەفرۆشرا و دەدرا بە چەك و فڕۆكە و كوردستانی پێ كاول دەكرا.

خەونی ئێمە ئەوە بوو بە جۆرێك سوود لەسەرچاوە سرووشتییەكانمان (نەوت و گاز») وەربگرین كە بمانخاتە سەر نەخشەی وزەی جیهانی و بونیادنانی ژێرخانی ئابووریی پتەوی سەربەخۆ، بەڵام بەداخەوە نەمانتوانی ئەمە بكەین، بەپێچەوانەوە لەم ڕۆژانە ڕاپۆرتێكم خوێندەوە، دەڵێت: «هەرێمی كوردستان كەوتووەتە سەر هێڵی ترانزێتی ماددەی هۆشبەر».

ئەم واقیعەی ئێستای هەرێمی كوردستان، بەداخەوە بە پاشەكشەیەكی گەورەی دەبینم، من وەك چاودێرێك گوێم لە هەندێك پەرلەمانتار و سیاسەتمەداری عێراقیش بووە كە چۆن بە زمانی ڕاسیزم باس لە كوردستان دەكەن و مامەڵە لەگەڵ ئەم هەرێمە دەكەن، ئەمەش بە دیتنی من دەرهاویشتەی ئەو پاشەكشەیە كە كردوومانە، چونكە ئەگەر پاشەكشەمان نەكردایە ئێستا بۆشایی یاساییمان نەدەبوو، هەرێم نەدەكەوتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە بە هۆی سیاسەتێكی هەڵەی نەوتەوە.

خاڵێكی دیكەی خراپ، ئەوەیە كە حزبە سیاسییەكانی كوردستان دیدێكی سیاسیی نیشتمانی هاوبەشیان نییە بۆ دروستكردنی گوتارێكی نیشتمانی یەكگرتوو هەم بۆ ڕاستكردنەوەی حوكمڕانی لە هەرێم و چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بەچ هەقێك «پارتی دیموكراتی كوردستان، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، بزووتنەوەی گۆڕان» بە چ مافێك بە تەنیا دەچنە بەغدا و باس لە پرس و كێشەكانی كورد دەكەن؟ ئایا لەخۆیان ناپرسن ئێمە هەرێمێكمان هەیە كە دەستووری عێراق ددانی پێدا ناوە و، مافەكانمان لەو دەستوورەدا چەسپێنراون و، تاكە هێز لەم دەوڵەتی عێراقدا كە بەدەستمانەوە بێت دەستوورە؟ بۆچی پێداگری لەسەر جێبەجێكردنی ئەو دەستوورە ناكەن، ئەمە لەكاتێكدا هەوڵ هەیە بۆ ئەوەی دەستوور هەموار بكرێتەوە و ئەو مافانەشی لەو دەستوورەكەدا هەمانە، نەمانمێنێت.

ئێمە ژمارەیەكی زۆر نوێنەری كوردمان لە بەغدا هەیە، ئایا ئەم نوێنەرانە تا چەند توانیویانە نوێنەرایەتیی ئێمە بكەن و داكۆكی لەسەر مافەكانی گەلی كوردستان بكەن؟ یان تەنیا نوێنەرایەتیی حزبەكانیان دەكەن كە ئەمە كارێكی زۆر ترسناكە بەداخەوە.

ئەو دەرهاویشتە خراپانەی لە ئاكامی نەبوونی دیدێكی نیشتمانی لە نێوان حزبە سیاسییەكان، ئێستا هەستی پێ دەكرێت و دەبینرێن، هەر بۆ نموونە:

• لە شەڕی دژی تیرۆیستانی داعش بە خوێنی ڕۆڵەكانمان خزمەتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیمان كرد، بەڵام نەمانتوانی هیچی لێ بچنینەوە.

• لەگەڵ ئەوەی پەیوەندی بارزگانیی زۆر باشمان لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێمان هەیە و كوردستان بووەتە بازاڕ بۆ ئەوان، بەڵام بێجگە لە گەمارۆدان و بۆردومانكردن، بابزانین (بەغدا، ئەنكەرا، تاران، دیمەشق) چی دیكەیان پێشكەش كردووین.

مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان ئەو ڕاستییە حاشاهەڵنەگرەی بۆ ئاشكرا كردووین، كە بە درێژایی ئەم مێژووە، ئەوەی ئەم میللەتە بە خوێن و قوربانیدان بەدەستی هێناوە، لەسەر مێزی دانوستاندن بە هەدەری داوە، هۆكاری ئەم شكستە مێژووییەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی دیدێكی نیشتمانیی هاوبەشمان نەبووە.

لە ئێستادا ئەركی ئێمەیە جارێكی دیكە بە دیدێكی نیشتمانییانە چاو بە خۆماندا بخشێنینەوە و هەوڵ بدەین بە پشتیوانی و هاریكاری هاوپەیمانان چەند هەنگاوێك هەڵبگرین، لەوانە:

1- گرنگە ستراتیژیەتێكی نیشتمانیمان هەبێت بۆ ڕێكخستنەوەی نێوماڵی خۆمان بۆ ئەوەی بتوانین مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ هەر یەكە لە وڵاتانی عێراق، توركیا، ئێران و سووریا بكەین.

2- پێویستە پەلە بكەین لە دووبارە بونیادنانەوەی دامەزراوەكانی كوردستان، لەبەر ڕۆشنایی ئیرادەی ڕاستەقینەی گەلی كوردستان، پیادەكردنی شەفافییەت و ڕاستگۆیی لە پرۆسەی سیاسیدا.

3- هاوسەنگیەك لە پرۆسەی سیاسیی هەرێمدا دروست بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوەژیانی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان بپارێزین، بۆ ئەوەی هەست بكەن ئازادانە پێكەوە دەژین، نەك بە زەبر و ناچاری.

4- سیاسەتی ڕاست و دروست ئەوەیە كە گوتارێكی یەكگرتوومان هەبێت بۆ جێبەجێكردنی دەستوور و بەدەستهێنانەوەی مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان.

لە دوماهیی قسەكانم دووبارە جەخت لەوە دەكەمەوە، بۆ ئەوەی لە كوردستان سەروەریی یاسا بوونی هەبێت و خاوەنی پەیمانێكی كۆمەڵایەتی و سیاسیی ڕاستەقینە بین و بە كردار گۆڕانكاری بكەین و شۆڕشێكی ڕیفۆرمی بكەین، دەبێت هەموومان پێداگری لەسەر ئەوە بكەین، هەرێمی كوردستان خاوەنی دەستووری خۆی بێت. بۆ كێشەكانی نێوان هەرێم و ناوەندیش، هەموو سەردێری كۆی ئەم قسانەی لەم گفتوگۆیە كرا، ئەوەیە هەموو لایەكمان ڕێز لەو دەستوورە بگرین و تواناكانمان یەك بخەین وەك یەك پاكێج دەستوورەكە جێبەجێ بكەین.