بێكەس قادر ئەندامی مەكتەبی سیاسیی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستانە و یەكێكە لەو سیاسییانەی بەردەوام لە كۆڕ و كۆبوونەوەكاندا ئامادەیی هەیە و بەردەوام لەلایەن میدیا جیاوازەكانەوە دیدار و دیمانەی ڕۆژنامەوانیی لەگەڵ دەكرێت، لە گفتوگۆی ئەم جارە (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بەم جۆرە دیدوبۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو:

 

 

زۆر سوپاس بۆ بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، كە ئەم دەرفەتەی ڕەخساند بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە گرنگە (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) بكەین، ئەمە یەكێكە لەو پرسە گرنگانەی پێویستی بەوە هەیە گفتوگۆی ڕاشكاوانەی لەسەر بكرێت.

ناونیشانی ئەم گفتوگۆیە زۆر فراوانە، بۆیە دەخوازم لە دەروازەیەكەوە قسەكانی خۆم لەسەر «پرسی دەستوور» و مامەڵەكردن لەگەڵ دەستوور چڕ بكەمەوە. لە دیباجەی دەستوری عێراقدا هاتووە «گەلی عێراق پەیمانی بە خۆ داوە بە هەموو پێكهاتە و ڕەنگەكانیەوە بە ئازادی و ئارەزوومەندانە بڕیاری فیدڕاڵییەتی خۆی بدات و پەندی سبەینێی لە دوێنێی وەرگرێت»، ئەمە مانای ئەوەیە پەند لەو شەڕ و خوێنڕشتنە وەربگیرێت كە چەند دەیەیە لە عێراقدا هەبووە. لێرەدا پرسیاری من ئەوەیە، ئایا پەند لەو ڕابردووە وەرگیراوە؟ ڕاشكاوانەتر ئەو قسەیە ئەوەمان پێ دەڵێت كە سەركردەكانی عێراق بە (كورد و عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە) ئەو دەستوورەیان بەو ئامانجە نووسییەوە، كە ئەو مێژووە خوێناوییە جارێكی دیكە دووبارە نەبێتەوە و، پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بە ئازادی و خۆشگوزەرانی لەم نیشتمانەدا پێكەوە بژین. لێرەوە من لە هەموو ئەو بەڕێزانەی لەم هۆڵەدا دانیشتوون و ئەوانەشی لە دەرەوەن، دەپرسم: ئایا پەند لە ڕابردوو وەرگیراوە؟ بێگومان نەخێر پەند لە ڕابردوو وەرنەگیراوە.

بەشێك لە بەڕێزانی بەشداربووی ئەم گفتوگۆیە جەختیان لەسەر پێویستی جێبەجێكردنی دەستوور كردەوە، منیش هاوڕای ئەوانم و دەڵێم وێڕای هەر تێبینییەك، یان ڕەخنەیەك كە لە دەستووردا هەمانە، بەڵام هەتا ئێستاش ئەم دەستوورەی كە لە ساڵی 2005 دەنگمان لەسەر داوە، باشترین و سەرەكیترین خاڵی هاوبەشە كە هەموو عێراقییەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە.

ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم خاڵە هاوبەشە بكەینە كلیلی كردنەوەی تەواوی كێشەكانی عێراق، بە كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداشەوە، هەروەها بۆ ڕێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ناوەند و هەرێم و كۆی پارێزگاكانی دیكەی عێراق، تەنیا ڕێگە جێبەجێكردنی دەستووری عێراقی ساڵی 2005ـە. ئەگەرچی گوێبیستی هەندێك دەنگ دەبین كە باسی هەمواركردنەوەی دەستوورەكە دەكەن، بەڵام جێبەجێكردنی دەستوور لە هەمواركردنەوەی لە پێشتر و پێویستترە. دەستوور كاتێك پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە كە جێبەجێ بكرێت و لە كاتی جێبەجێكردنیدا كەموكورتییەكانی دەربكەوێت، ئەوكات پەنا بۆ هەمواركردنەوەی دەبرێت، ئێمە با جێبەجێی بكەین لە پراكتیكدا، لە كوێدا كەموكورتی هەبوو، ئەو كات دەكرێت بیر لە هەمواركردنەوەی بكرێتەوە.

ئێمە وەك حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان وێڕای تێگەیشتنمان لە پێویستیی دەستوور و جێبەجێكردنی، ئەو سەرنجەمان هەیە كە دەستووری ساڵی 2005 نەیتوانیوە ئیشكالییەتی دەوڵەتی عێراق چارەسەر بكات، ئەو ئیشكالییەتەی كە لە سەرەتای دامەزراندنییەوە هەیبووە و تا ئێستاش بەردەوام هەیە، ئەویش ڕەچاونەكردنی تایبەتمەندیی پێكهاتەكانی و ڕەگ و ڕیشەی عەقڵییەتی سەنتراڵیزمە، كە هەندێك پێیان وایە عێراق بە سەنتراڵیزم نەبێت بەڕێوە ناچێت، ئەمەش واتە گەڕانەوە بۆ دواوە و گەڕانەوە بۆ دیكتاتۆریەت، بە ڕاستی جێگەی داخە. هەر ئەم ئەقڵییەتەش وای كردووە كە لەبری ئەوەی تواناكان یەك بخرێن بۆ جێبەجێكردنی دەستوور و، دامەزراندنی هەیكەلی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیی دروست و دامەزراندنی ئەنجومەنی فیدڕاڵی و قووڵكردنەوەی چەمكی فیدڕاڵی لە كەلتووری سیاسیی عێراقدا، كەچی كار لەسەر ئەوە دەكرێت، جارێكی دیكە عێراق بۆ سیستەمی سەنتراڵی بگەڕێندرێتەوە.

هۆكاری سەرەكیی ئەو مێژووە خوێناوییەی عێراقییەكان، بۆ هەژموونی پێكهاتەیەك بەسەر ئەوانیتر و سەنتراڵیزم و دیكتاتۆریەت دەگەڕێتەوە.

پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە، ڕاستە هەموو لایەك (كورد، شیعە، سوننە) خەمسارد بوون لە بونیادنانی هەیكەلەیەكی ڕاستەقینەی فیدڕاڵی بۆ دەوڵەتی عێراق، بەڵام ئایا لە عێراقدا بیریان لەوە كردەوە كار بۆ دەوڵەتی «هاووڵاتیبوون» بكرێتەوە؟ ئەمەش بەو مانایەی هاووڵاتیان لە عێراقدا بەبێ جیاوازیی ئایین و مەزهەب و نەتەوە لە مافەكانیاندا یەكسان بن و ژیانێكی ئاسوودەیان هەبێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش هەر نەخێرە، لەبەر ئەوەی هاووڵاتیانی عێراق لە پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاست، كێشەی خزمەتگوزاریی سەرەكییان هەیە، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانیش مووچەخۆران چەند ساڵە كێشەی مووچەیان هەیە، كە ئەمە سادەترین مافی هاووڵاتییە لە هەر دەوڵەتێكدا.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2003وە مامەڵەیەكی دروستی لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە كردووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا زۆر ڕاشكاوانە دەڵێم: ئەگەر بە ویژدانەوە سەیری بكەین، دەكرێت بڵێین «بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق» قەرزاری هەوڵەكانی هەرێمی كوردستانە. بۆچی؟

لەبەر ئەوەی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق، لە كاتێكدا لەو دەوڵەتەدا هیچ دامەزراوەیەكی دەوڵەتی نەمابوو، هەرێمی كوردستان بە هەموو هێز و قورسایی سیاسیی خۆیەوە، بە هەموو هێزی سیاسی و هێزی پێشمەرگەوە، خۆی تەرخان كرد بۆ دووبارە بونیادنانەوەی عێراقی نوێ، تەنانەت لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا، سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان چەندین مانگ لە بەغدا مانەوە، بۆ ئەوەی دەستوورێكی وا بنووسنەوە كە لەبەر ڕۆشنایی ئەو دەستوورە عێراقێك بونیاد بنرێتەوە، كە جارێكی دیكە مێژووی شەڕ و خوێنڕشتنی تێدا دووبارە نەبێتەوە، كە هەموو عێراقییەكان لە ناو ئەو مێژووەدا زیانمەند بووین.

بۆیە خوێندنەوەی ئەم ئاراستەیەی سیاسەت و ستراتیژیەتی هەرێمی كوردستان كە لە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقدا پیشانی دا، ڕاستییەك دەسەلمێنێت ئەویش ئەوەیە، بەرژەوەندیی هەرێم لە سەقامگیریی عێراقدایە و ئێستاش لەسەر هەوڵەكانی بۆ ئەو ئامانجە هەر بەردەوامە. بەڵام بەداخەوە، مامەڵەی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەبری بەرزنرخاندنی ئەم هەوڵ و پەرۆشیەی هەرێم بۆ سەقامگیریی عێراق، لەسەر زۆر پرسی هەستیار و ستراتیژی و قووتی خەڵك، مامەڵەیەكی باشی لەگەڵ هەرێم نەكردووە و ئیشكالییەتی گەورەی بۆ دروست كردووە، كە دەكرێت ئاماژە بە هەندێكیان بكەین، وەك نموونە:

با قسە لەسەر ئەوە نەكەین كە بە چ شێوەیەك مامەڵە لەگەڵ پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجە دەكرێت، كە غەدرێكە ڕاستەوخۆ لە هاووڵاتیان و مووچەخۆرانی هەرێم دەكرێت.

با لەوە بگەڕێین بەبێ ئەوەی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیی هەبێت، دادگای فیدڕاڵی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستانی بە نادەستووری لە قەڵەم دا. با بڵێین كە ئەو پرسانە بە سیاسی كراون و كێشەیان لەسەرە، كەچی لە ئاستی قوربانیی هاووڵاتیان مامەڵەی دروست لە لایەن حكومەتی عێراقەوە نەكراوە، ڕۆژانە لەلایەن دەوڵەتانی دراوسێیەوە هەرێمی كوردستان بە تۆپ و ڕۆكێت و فڕۆكە و درۆن بۆردومان دەكرێت و هاووڵاتیانی سڤیلی كوردستان دەبنە قوربانی، هەڵوێستێكی جددیمان لە حكومەتی فیدڕاڵی نەبینی، بەڵام دوو ساڵ پێش ئێستا لە ناحیەی «دەركار» سەر بە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ و لە یەكێك لە هاوینە هەوارەكانی ئەو دەڤەرە هێزەكانی توركیا ئەو هاوینەهەوارەیان بۆردومان كرد و ژمارەیەك لە هاووڵاتیانی سڤیل كە لە پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراقەوە هاتبوون، بەداخەوە لەو بۆردومانەدا شەهید و بریندار بوون، لە بەرانبەردا حكومەتی فیدڕاڵی جیا لەوەی زۆر بە توندی سەركۆنەی كرد و ناڕەزایی خۆی گەیاندە نەتەوە یەكگرتووەكان، لە بەغداش باڵێوزی توركیا بانگهێشت كرا و یاداشتنامەیەكی زۆر توندی ئاراستە كرا، ئێمە لە هەرێمی كوردستان هەڵوێستمان وەك حكومەتی فیدڕاڵی بوو، بەڵام بۆچی حكومەتی فیدڕاڵی لەسەر شەهیدبوونی هاووڵاتیانی سڤیلی كوردستان هەمان هەڵوێستی نییە، كە بۆ شەهیدبوونی هاووڵاتیانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور هەیبوو، ئەمە لەكاتێكدا هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانیش بەشێكن لە عێراق و دەكەونە بەر هێرشی توركیا و ڕۆكێتی ئێران و كۆرپەی تەمەن نۆ مانگی تێدا شەهید دەبێت.

هۆكاری ئەوەی كە عێراق لە دوای پەسەندكردنی دەستوورەكەی بە ئاراستەی دەستووری هەنگاوی نەناوە، بە تێڕوانینی ئێمە بەشێكی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكە (كورد و سوننە و شیعە) ئەم دەستوورەیان وەك دەستووری دەوڵەتێكی (فیدڕاڵی، فرەیی، پەرلەمانی، دیموكراتی) وەرنەگرت، بەوەی خەمی سەرەكییان ئەوە بێت ئەم دەوڵەتە بە دروستی بونیاد بنرێتەوە، بەڵكو هەر پێكهاتەیەك لە ڕوانگەی مافەكانی خۆیەوە سەیری ئەو دەستوورەی كرد. لەمەدا لەوانەیە هەرێمی كوردستان بەشی خۆی ڕەخنەی بەر بكەوێت، لەبەر ئەوەی نوێنەرەكانی هێندەی باسیان لە مافەكانی گەلی كوردستان لە ناو دەستوورەكەدا دەكرد، هێندە بایەخیان بە بونیادنان و دامەزراندنی هەیكەلەی دەوڵەتە فیدڕاڵییەكە و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی نەدا. لە عێراق نە بە ئاراستەی دەوڵەتی «هاووڵاتیبوون» نە بە ئاراستەی دەوڵەتی دەستووری هەنگاوی پێویست نەنراوە، تا ئێستا مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ سرووشتی پێكهاتە سەرەكییەكانی دەوڵەتی عێراق (كورد، سوننە، شیعە) لە پێوەندی لەگەڵ بونیادنانی دەوڵەت لە عێراق نەكراوە.

لەبەر ئەوەی كاتێك سەیری ئاكامی هەموو ئەو هەڵبژاردنانە دەكەین كە لە دوای 2003 تا ئێستا لە (ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاكان) ئەنجام دراون، ئەوەمان پێ دەڵێت «هیچ پێكهاتەیەك لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون دەنگ نادات بە لیستێك، یان بە كاندیدێك، بەڵكو لەسەر بنەمای نەتەوەیی، ئایینی و مەزهەبی دەنگ دراوە»، ئەمە حەقیقەت و تابلۆی واقیعی عێراق نیشان دەدات. ناكرێت ئەم واقیعە فەرامۆش بكرێت و خۆمان هەڵبخڵەتێنین، بەڵكو دەبێت دیراسەتی لەسەر بكەین و چارەسەری بۆ بدۆزینەوە. بە تێگەیشتنی ئێمە ئەم واقیعە لە چوارچێوەی عێراقدا تەنیا بە ڕێگەی چەسپاندنی فیدڕاڵی چارەسەر دەبێت، كە عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و پێكهاتە جیاوازەكان هەر یەكەیان لە هەرێمێكی فیدڕاڵدا كاروباری خۆی بەڕێوە بەرێت.

عێراق پێویستی بە چارەسەری ڕیشەیی هەیە، 100 ساڵە ئەزموونی فاشیلی دیكتاتۆریەت و سەنتڕالیزمی تێدا تاقی دەكرێتەوە، ئاكامەكەی ئەوەیە كە ئێستا دەیبینین. بۆیە ڕاشكاوانە دەڵێم تەنیا چارەسەر بونیادنانی دەوڵەتێكی ڕاستەقینەی فیدڕاڵییە، لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە فیدڕاڵییەدا، بەهێزبوون و ئاوەدانكردنەوەی هەرێمی كوردستان هەڕەشە نییە بۆ سەر یەكگرتوویی عێراق، فیدڕاڵی هەڕەشە نییە بۆ سەر عێراق، بەڵكو ئەوەی دەبێتە هەڕەشەی ڕاستەقینە بۆ سەر یەكپارچەیی عێراق، گەڕانەوەیە بۆ عەقڵییەتی سەنتڕاڵیزم و دیكتاتۆری كە بێجگە لەوەی مێژووە خوێناوییەكەی ڕابردوو جارێكی دیكە دووبارە دەكاتەوە، عێراقیش هەرگیز ئارامی و سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت.