شڤان حەمدی، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و، هەروەها بەرپرسی ئاژانسی هەواڵی زاگرۆس-یشە، لەگفتوگۆی ئەم جارەدا (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا) بەم جۆرە دیدوتێڕوانین و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو:

 

لەم گفتوگۆیەدا چەندین دیدوبۆچوونی جیاواز سەبارەت بە (تێڕوانینی حكومەتی فیدڕاڵی بۆ هەرێمی كوردستان) خرانەڕوو، كە دەڕبری كۆی بیروبۆچوونە جیاوازەكانی لایەنە سیاسییە عێراقییەكان و هەروەها دەڕبری كۆی بیروبۆچوونە جیاوازەكانی پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق بوو، بە (كورد و عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە)وە. جوانیی ئەم گفتوگۆیە و جیاوازیی ئەم گفتوگۆیە لە گفتوگۆ و دانوستاندنە فەرمییەكانی نێوان لایەنە سیاسییەكانی عێراقدا ئەوەیە كە گفتوگۆی فەرمیی نێوان لایەنە سیاسییە جیاوازەكانی عێراق (دان) و (ستاندن)ـە لە پێناوی ڕێككەوتن لەسەر پێكهێنانی كابینەیەكی تازەی حكومەتی عێراق نەك چارەسەركردنی كێشەكان، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە لە ساڵی 2004ـەوە هەر لە حكومەتی كاتییەوە تا دەگاتە كابینە یەك لە دوای یەكانی حكومەتی عێراق، ڕێك دەكەون بۆ پێكهێنانی حكومەت، بەڵام كێشەكان لە جێگەی خۆیان ماون، بەڵام ئەم گفتوگۆیەی ئەمڕۆ بە ناونیشانی (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدا) ئەنجاممان دا، جوانییەكەی ئەوە بوو، كە كۆكردنەوەی جیاوازییەكان و دروستكردنی ڕایەڵەی هاوبەش بوو لە نێوان جیاوازییەكاندا بۆ بەرهەمێنانی هێزێك، بۆ ئەوەی چارەسەری ڕیشەیی بۆ تەواوی كێشەكانی عێراق بدۆزینەوە، بە ڕێكخستنەوەی پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵیشەوە.

تەوەری سەرەكیی كە خۆڕسكانە بووە بناغەی ئەم گفتوگۆیە جوانە (دەستووری عێراق و جێبەجێكردنی سیستمی فیدڕاڵی)، ئەوەی هەموومان تێبینمان كرد و بە شێوازی جیاواز لەسەری كۆك بووین، بە بڕوای من دوو خاڵی گرنگ بوون:

1- هەموو بۆچوونەكان وێڕای جیاوازییان بەڵام لە خاڵیكدا كۆك بووین، بەوەی دەبێت، ڕێز لە دەستوورەكە بگیرێت و ماددەكانی جێبەجێ بكرێن.

2- هەموو بۆچوونەكان وێڕای جیاوازییان لەو خاڵەشدا كۆك بوون، كە سیستمی فیدڕاڵی سیستمێكی باشە بۆ بەڕێوەبردنی عێراقی نوێ، تەنانەت ئەو بۆچوونانەشی كە دژی دروستكردنی هەرێمی دیكەن لە عێراقدا، ئاماژەیان بەوە كردووە، با كێشەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان چارەسەر بكرێن، بیریش لە دروستكردنی هەرێمی دیكەش لە عێراقدا دەكرێتەوە.

بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا دەبێتە ئەوەی كە جێبەجێكردنی «دەستوور و پیادەكردنی سیستمی فیدڕاڵی» دوو بژاردەی هاوبەش و باشن بۆ ئایندەی عێراق و هەرێمی كوردستان، بۆچی لەسەر ئەرزی واقیع كێشەیان هەیە و جێبەجێ ناكرێن؟

بە تێڕوانینی من، ناكرێت هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكە (كورد و عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە) چاوی خۆمان لەو فاكتەرە سەرەكییانە بنووقێنین كە بوونەتە لەمپەر و ئاستەنگ لە بەردەم جێبەجێكردنی دەستوور و سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا، ڕاستییەكەشی ئەوەیە وەك لەم گفتوگۆیەدا زۆر بە ڕاشكاوی باس كرا، هەر لایەك بەشی خۆی بەرپرسیارێتی دەكەوێتە ئەستۆ و نابێت خۆیشی لەو بەرپرسیارێتییە بدزێتەوە، بۆیە زۆ بە خێرایی لەسەر هەڵوێستی هەر لایەكیان ڕادەوەستم:

یەكەمیان: ئەو بەرپرسیارێتییەی دەكەوێتە سەر شانی كورد:

ئەوەی لەم گفتوگۆیە و گفتوگۆكانی دیكەی بازنەی گفتوگۆ گوێبیستی بووین، ئەوەیە كە نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق خەمسارد بوون لە پێداگرییان بۆ جێبەجێكردنی تەواوی دەستووری عێراق «وەك یەك پاكێج»، هەروەها خەمسارد بوون لە پێداگرییان بۆ تەواوكردنی هەیكەلەی سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا، بەتایبەتیش لە دامەزراندنی ئەنجومەنی فیدڕاڵی هاوشانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لەسەر ئاستی پەرلەمانی كوردستانیش، لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان بەشی هێندە پێكەوە تەبا نەبوون كە زەمینەیەك بڕەخسێنن بۆ ئەوەی پەرلەمانی كوردستان دەستوورێك پەسەند بكات و پاشان بخرێتە بەردەمی گەلی كوردستان و، هەرێمی كوردستان ببێتە خاوەنی دەستووری خۆی. لەمانەدا گرنگە نوێنەرانی كورد لە حكومەت و پەرلەمانی عێراق بە هەند وەری بگرن و، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانیش بە ڕاستی نەنگییەكی گەورەیە كە هەتا ئێستا دەستوورمان نییە.

دووەمیان: ئەوەی دەكەوێتە سەر شانی عەرەبی سوننە.

ئەوەی دەكەوێتە سەر شانی عەرەبی سوننەی عێراق، خۆیان حاشایان لەو بەرپرسیارێتییە نەكردووە، ئەمەش ئەوەیە لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی سوننەی عێراق ئەو هەڵوێستەیان بە ڕاست نەزانی كە لە دوای 2003- 2010 بە شێوەیەك لە شێوەكان بایكۆتی دەنگدان بە دەستوور و پرۆسەی سیاسیی عێراقیان كرد، ئەمە بێجگە لەوەی پارێزگاكانی سوننەی عێراق لە ماوەی ساڵانی 2003- 2010 بووە ناوچەی شەڕی ناوخۆ و ئەوەی پێی دەگوترێت (مقاوەمە)، بۆیە جیا لەوەی ژینگەیەكی پاشاگەردانی لەعێراقدا هاتەئاراوە، لە هەمان كاتدا زەمینەیەكی ئاڵۆزی ئەوتۆ هاتە ئاراوە كە تەنیا بیر لە كۆتاییهینان بەو شەڕە ناوخۆییە (عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە) بكرێتەوە، كە جوگرافیایەكی فراوانی گرتەوە، عەرەبی سوننەش پاش ئەوەی لە ساڵی 2010 هاتنە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق، بە هەستێكی (عروبە) هاتن نەك هەستێكی نیشتمانی، بۆیە جیا لەوەی نەتوانرا كێشەكانی خۆیان و عێراق چارەسەر بكەن، بەڵكو بوونە هۆكارێك بۆ ئەوەی زیاتر پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی ئاڵۆزتر ببێت، بەتایبەتی لە ژمارەیەك لەو بڕیارانەی لە دژی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمانی عێراقەوە دران، عەرەبی سوننە بە دیدی (عروبة) سەیری كوردستانیان كرد، نەك نیشتمانی و هەرێم وەك بەشێك لە دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق، لەمەشیاندا دەبێت سیاسەتمەدارانی عەرەبی سوننە زۆر بە جددی پێداچوونەوە بە خۆیان بكەن.

سێیەمیان: ئەوەی دەكەوێتە سەر شانی عەرەبی شیعە وەك دەسەڵات.

عەرەبی شیعەی عێراق پشكی شێری كۆی كێشەكانی عێراقیان دەكەوێتە سەرشان لەبەر ئەوەی لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوودا لایەنە سیاسییەكانی شیعە لە دەسەڵاتدا بوون، بەڵام بە ددانپێدانی خۆیان شكستیان هێناوە و پێویستیان بەوەیە بە شێوەیەكی ئەقڵانی بیر لە داهاتووی عێراق بكەنەوە، ئەگەر بە جددی كار لەسەر ئەمە نەكەن، ئەوا چۆن هەتا ئێستا ترسیان لە ڕابردوو هەبووە، دەبێت ترسیان لە داهاتووشیان هەبێت.

 لە ئێستادا لەلایەن هەردوو لایەنی (كورد و عەرەبی شیعە) پێشوازییەكی گەرم لەو ئاراستەیەی عەرەبی شیعە دەكرێت، كە ئەبو میساق مەساری لە گفتوگۆی پێشتردا ناوی لێنا «شیعەی ئەقڵانی»، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر ئەقڵانییەت چوارچێوەیەك بۆ كۆكردنەوەی بۆچوونە جیاوازەكان و چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە دانەنێت، ئەوا لە تابلۆ گەورەكەدا ئیرادەی عێراقییەكان لە كێشەكان زۆر گەورەترە و بە ئاسانی چارەسەر دەبن.