جینۆساید بووەتە مۆركێك بە دەوڵەتی عێراقەوە و كورد لەوەتەی بەم دەوڵەتەوە لكێندراوە، هەر بەشی مەینەتی و جینۆساید بووە، لەوەش مەترسیدارتر حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە، ددان بەم تاوانەدا نانێن و ئینكاریشی دەكەن. بۆ قسەكردن لەسەر كەیسی ئەنفال و هەنگاوەكانی بە نێودەوڵەتیكردنی جینۆسایدی كورد، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد ئیحسان ئوستاد و توێژەر لە زانكۆی ییڵ سازدا، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* كورد لەوەتەی لكێندراوە بەم دەوڵەتەی عێراقەوە، چارەنووس و بەشی هەر جینۆساید و دەربەدەری و مەینەتی بووە، بەو پێیەی ئێوە پسپۆڕ و شارەزان لەبواری جینۆساید و كۆمەڵكوژیی كورد، دەكرێت سەرەتای پرسیارەكەمان بەوە دەست پێ بكەین ئایا تا چەند عێراق لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بە دەوڵەتی ئەنجامدەری جینۆساید ناسراوە، بەتایبەتی دژی كورد وەكو نەتەوەیەكی سەرەكی لەم دەوڵەتەدا؟

- پرسیارەكەتان چەند تەوەرە و لایەنێك لەخۆ دەگرێت. سەرەتا كەس ناتوانێت نكۆڵی لەوە بكات كە عێراق بە وڵاتێك ناسراوە كە تاوانی جینۆسایدی ئەنجام داوە و، بە ڕوونی چەمكی جینۆسایدی لەسەر پیادە دەكرێت. لە مێژووی دامەزراندنی ئەم دەوڵەتەوە جینۆسایدی تێدا ڕوو دەدات، بەتایبەتی دژی نەتەوەی كورد بەهەموو پێكهاتەكانیەوە، هۆكاری ئەم جینۆسایدەش دژ بە كورد زۆرە، هەروەكو چۆن شێوازی جینۆسایدەكەش لە زەمەن و قۆناغێكەوە بۆ زەمەن و قۆناغێكی دیكە جیاوازی هەیە، یەكەمین هۆكاریش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە عێراق لە بنەڕەتدا لە ژمارەیەك نەتەوە و پێكهاتە و ئایین و ئایینزای جیاواز پێك هاتووە، بۆ نموونە نەتەوەكانی كورد و عەرەب و توركمان و كلدو ئاشووری و ئەرمەنی تێدایە، لە ڕووی ئایینیشەوە چەندین ئایینی وەك ئیسلام و مەسیحی و ئێزدی و كاكەیی و پێشتر جووی تێدا بووە، هەموو ئەم نەتەوە و پێكهاتانەش ناكۆكی و جیاوازیی قووڵیان لە نێواندا هەبووە و، لە قۆناغە مێژووییەكاندا شەڕ و جەنگ و ململانێی خوێناوی لە نێوانیاندا ڕووی داوە و كۆمەڵگەی عێراقیان زیاتر دابەش كردووە، لەوەتەی گەلی كوردیش هەیە لە چوارچێوەی ئەم عێراقەدا بە ماف و ئازادییەكانی نەگەیشتووە و بەردەوام هەوڵی سڕینەوەی ناسنامەكەیان داوە، بەمەش هەرگیز عێراق خاوەنی یەك كۆمەڵگە و ناسنامەیەكی هاوبەشی نەتەوەیی و ئایینی و نیشتمانی نەبووە، هیچ كام لەم نەتەوە و ئایینانە ناسنامە نیشتمانییەكەیان پێش ناسنامە نەتەوەیی و ئاینییەكەیان نەخستووە، كورد پێش ئەوەی عێراقی بێت كوردە و عەرەبیش پێش ئەوەی عێراقی بێت سوننەیە، یان شیعەیە و توركمان و مەسیحی و نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكەش بەهەمان شێوە، تەنانەت ئەوانەی ئیدعای عێراقیبوونیشیان كردووە بۆ دژایەتیی كورد، یان بۆ دەستكەوت و بەرژەوەندیی كاتی و شەخسی و لێدانی ئەوەی دیكە بووە و، بۆ وادەیەكی كەم شانازییان بە عێراقیبوونیانەوە بۆ مەرام و بەرژەوەندیی شەخسی و لێدانی ئەوانی دیكە كردووە، یان بۆ بەدەستهێنانی پۆست و دەستكەوتی ماددی باسی عێراقچێتییان كردووە، ئەمەش لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستیی زۆر هەڵدەگرێت. لەو دەمەی عێراق بووەتە دەوڵەت تا ئێستا كار بۆ سڕینەوەی برینەكانی ڕابردوو نەكراوە، بەردەوام نەتەوە حاكمەكان بە زەبری هێز و چەكداری كاریان بۆ پاوانخوازیی دەسەڵاتەكانیان كردووە، لەبری ئەوەی كار بۆ چەسپاندنی مافە نەتەوەیی و ئایینییەكانی نێوان ئەم نەتەوە و پێكهاتە و ئایین و ئایینزا جیاوازانە بكرێت، بەمەش كۆمەڵگەكانی ناو عێراق بە گەشە سرووشتییەكەی خۆیاندا تێپەڕ نەبوون، تا دەوڵەتی دامەزراوەیی و دەستووری و یاسایی جێگەی پاوانخوازیی دەسەڵاتەكان و سڕینەوەی ئەوی دی بگرێتەوە، بە پێچەوانەوە بەردەوام دامەزراوە حكوومی و سەربازییەكان و دادگا و دامەزراوەكانی دیكەی مەدەنی لە عێراقدا بۆ گرووپێكی توندڕەو و چەكدار پاوانخواز كراوە و لەدژی ئەوانی دیكە و قەتڵوعامكردن و سڕینەوەی ناسنامەكەیان بەكار هێنراون. ئالێرەدا كورد لە هەموو نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكە زیاتر ئازار دراوە و جینۆساید و دژایەتی ناسنامە نەتەوەییەكەی كراوە، بەردەوام كار بۆ سڕینەوەی ئەم ناسنامە و كەلتوور و ڕەسەنایەتییەی بە دڕندەترین شێوە كراوە. لە مێژووی دامەزرانی دەوڵەتی عێراقەوە زنجیرەیەكی لەدوای یەك جینۆسایدی كورد كراوە، لەوانەش جینۆسایدی كوردانی فەیلی و ئەنفالی بارزانی و بادینان و گەرمیان و كیمیابارانی هەڵەبجە و وێڕانكردنی گوندەكان و شاڵاوەكانی تەرحیل و تەعریب و دەیان تاوانی دیكەی زیندانیكردن و بێسەروشوێنكردنی بەكۆمەڵی كورد، هۆكاری ئەم تاوانانەش كە دەچێتە قاڵبی تاوانی نێودەوڵەتی و جینۆسایدەوە، تەنیا لەبەر كوردبوون و بەرگریكردن لە شوناسە نەتەوەیی و كەلتوورییەكەی بووە، هەموو ئەمانەش نیشانەیەكی ڕوونن بۆ لاوازیی دەسەڵاتی دەوڵەت و دامەزراوە دەستووری و یاسایی و سەربازییەكان و وەزارەت و دامودەزگاكانی، كە لەبری ئەوەی بە ئەركی ڕاستەقینەی خۆیان هەڵسن و وڵات بەرەو دامەزراوەیەكی مەدەنی و پێشكەوتوو ببەن، بوونەتە ئامرازێك بەدەست كەسانی شۆڤێنی و گرووپی جیاوازی چەكدارییەوە، بۆ ئەوەی بە ناوی جۆراوجۆر و لە قۆناغ و شێوازی جیاوازدا بەردەوامی بەم تاوانە نێودەوڵەتییانە بدەن، كە دوورە لە هەموو عورف و بنەمایەكی ئەخلاقی و ئایینی و دەستووری و یاساییەوە، تەنانەت بەپێی ئەو ماددانەی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و پەیماننامە جیهانییەكانیش نەبووە كە عێراق خۆی واژووی كردووە و ئەندامە تێیدا، ئەم وڵاتە لەوەتەی دروست بووە، عەشقی بەسەربازیكردن و خوێنڕشتن و شەڕ و شۆڕی تێدایە، بە ڕاددەیەك فەخركردن بە كوشتن و لەناوبردنی بەرانبەرەوە دەكرێت و بە بەشێك لە سەركەوتن لە قەڵەم دەدرێت، هەر ئەمەشە وای كردووە، كەلتووری لێبووردەیی و پێكەوەژیانی تێدا كەم بێت، نەتوانراوە بگەینە قۆناغی ئاشتبوونەوە و لێكتێگەیشتن و پێكەوەژیان. لە سەردەمی دوای عوسمانییەكانەوە تاكو ئەمڕۆ ئەم واقیعە تاڵەی شەڕ و خوێنڕشتن بەردەوامیی هەیە و تاكو زەمەنێكی دیكەش هەر بەردەوامی دەبێت، لەمەش خراپتر ئینكار و ڕەتكردنەوەی تاوانەكانە، ئەمەش خاڵێكی مەترسیدارە، چونكە ئەگەر مرۆڤ و كۆمەڵگە و دەسەڵاتەكان بەخۆداچوونەوەیان نەبێت و ددان بە تاوان و جینۆسایدەكاندا نەنێن، ئەوا تاوان و جینۆساید ئەگەرێكی زۆری هەیە دووبارە ببێتەوە .

* ئەمە خاڵێكی مەترسیدارە كاتێك حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق و ڕژێمەكان كە میراتگری دەسەڵاتەكانی پێش خۆیانن، بەتایبەتی لە مەسەلەیەكی وا مەترسیداری جینۆسایددا، ئینكاری دەكەن، یان بەرپرسیارێتیی ئەخلاقی و مێژوویی هەڵناگرن. ئایا ئەم حاڵەتە نامۆیەی عێراق چۆن چارەسەر دەكرێت؟

- بەداخەوە دوای جینۆسایدەكە عەقڵییەتەكان نەگۆڕدراون و تەنیا دەموچاوەكان و شێوازی حوكمڕانەكە بە ڕووكەشی گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، من ئاماژەم پێدا، ئینكاركردنی تاوان و كۆمەڵكوژی مانای وایە ڕەوایەتی بەو تاوانە نێودەوڵەتییە دەدەیت، تەنانەت هیچ زەمانەتێك بۆ كورد نییە، كە تاوانی جینۆسایدی بەرانبەر ئەنجام دراوە لەم عێراقەدا، كە بۆ جارێكی دیكە دووبارە نەبێتەوە. من بەپێی شارەزایی و پسپۆڕایەتیم لە جینۆسایددا، وای دەبینم ئەگەر كورد زۆر بەئاگا و وریا نەبێت و پەند و عیبرەت لە ڕابردوو وەرنەگرێت، ئەوا تاوانی جینۆساید دژ بە كورد دووبارە دەبێتەوە. ئەی ئەوە نییە جینۆسایدی كوردانی ئێزدی دووبارە بووەوە، یان برسیكردن و بڕینی بودجە و مووچە و بەكارهێنانی كارتی جەنگی ئابووری ئایا جۆرێك نییە لە دژایەتیكردن و جینۆسایدی كورد؟ لەم عێراقەدا قوربانی بووە بە جەلاد، حزبی شیعەی وا هەبووە لە زەمەنی ڕژێمی بەعسدا قوربانی بووە، كەچی ئێستا بووەتە جەلاد دژی سوننە و كورد و بە موشەكی كاتیوشا و درۆنی بۆمبڕێژكراو و موشەكی گراد پەلاماری كوردستان و دامەزراوەكانی دەدەن، هەموو شێوازەكانی دیكەی گەمارۆ و بڕینی بودجە و مووچە و ڕێگرتن لە هەناردەكردنی نەوتی هەرێم بەكاردەهێنن. لە ساڵی 1948 ـەوە ڕافائیل لێمكین یاساناسی پۆڵۆنیا كە زاراوەی جینۆسایدی داهێنا و لە ئەنجامدا نەتەوە یەكگرتووەكان پەیماننامەی بەرەنگاربوونەوە و سزای تاوانی جینۆسایدی لە پاریس واژوو كرد، ئا لەو كاتەدا لێمكین پێی وابوو ئەم پەیماننامەیە ڕێگە نادات، جارێكی دیكە جینۆساید دووبارە ببێتەوە، من پێم وایە بۆچوونەكەی وا دەرنەچوو، جینۆساید لە جیهان و دژ بەگەل و نەتەوەی جیاواز لە ڕیزبەندی پێشەوەیان كورد، لەو مێژووە تاكو ئێستا چەند بارە بووەوە.

* لە سەرەتای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 2003وە جۆرێك لە گرنگیدان بە دۆسێی گەڕان بەدوای گۆڕەبەكۆمەڵەكان و دۆسێی جینۆسایدی كورد لە شاڵاوی ئەنفالەكان هەبوو، بەڵام دواتر پشتگوێ خرا. ئایا هۆكاری ئەم پشتگوێخستنەی دۆسێی ئەنفال و جینۆساید و قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان بۆچی دەگەڕێتەوە؟

- ئەگەرچی دادگاكانی عێراق و پەرلەمان ددانیان بە تاوانی جینۆسایدی كورددا ناوە، بەڵام كەمتەرخەمیی كورد لە جووڵاندن و بەماركێتكردنی كێشەكانی خۆی هۆكاری سەرەكیی پشتگوێخستنی دۆسێی جینۆسایدە، چونكە دداننان بە تاوانی جینۆساید، دەبێت كۆمەڵێك ڕێكاری یاسایی و قەرەبووكردنەوە و دۆزینەوەی ڕوفاتی بێسەروشوێنەكان و ڕێزگرتن لە ماف و شایستە داراییەكانی ئەو نەتەوەیەی بەدوادا بێت، كە ڕووبەڕووی قڕكردن و جینۆساید بووەتەوە، لەلایەكی دیكەشەوە كورد خۆی نەیتوانیوە ئەم جینۆسایدە بكاتە بابەتێكی سەرەكی و عەقڵییەت و ڕەفتاری عەرەبەكانی بەرانبەر كورد پێ بگۆڕێت و لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بیناسێنێت، ئەوەتا تەنیا لای نەتەوەی كورد و تەنیا لە مانگی نیساندا باسی ئەنفال دەكرێت، لەكاتێكدا ڕۆڵی حزبە كوردستانییەكان و پەرلەمان و دامەزراوەكانی دەوڵەت و تەنانەت ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییش لەم ڕووەوە زۆر لاوازن. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، من یەكەم كەس بووم لە بیابانەكانی عێراق گۆڕەبەكۆمەڵەكانم دۆزییەوە و ژمارەیەكی زۆری ئێسك و پروسكی ئەنفالەكانم گەڕاندەوە زێدی باوك و پاپیرانیان، گرفتەكە لەوەدا بوو، لە دوای من كەسێكی دیكە بەم كارە هەڵنەستا، ئەم كارەم بە بەرپرسیارێتییەكی ئەخلاقی دانا، كۆمەڵێك دیكۆمێنت و بەڵگەنامەمان لە بەردەستدا بوو، واقیعییانە سەیری بابەتەكەمان كرد و دوو سێ ساڵی پێ چوو، تاوەكو گۆڕەبەكۆمەڵەكانمان دیاری كرد و دەستمان بە دەرهێنانی ڕوفاتەكان كرد. زۆر پێویست بوو كەیسەكە یەكلا بكەینەوە، بەتایبەتی لە جینۆسایدی بارزانییەكان كە پیاوەكانیان بێسەروشوێن كرابوون، گرفتێكی كۆمەڵایەتیشی لێ كەوتبووەوە. لە ساڵانی 2003 و 2005 و دواتر 2013 چەند وەجبەیەكی ڕوفاتی ئەنفالەكانمان هێنایەوە و لە كۆتاییدا كەیسەكەمان تەسلیمی وەزارەتی شەهیدانی هەرێمی كوردستان كرد.

* ئایا چی بكرێت تاوەكو كەیسی جینۆسایدی كورد و شاڵاوی ئەنفالەكان بە زیندوویەتی بهێڵدرێتەوە و ڕێگە نەدرێت ئەم تاوانە دڕندانەیە لە عێراقدا دووبارە ببێتەوە؟

- بابەتی جینۆساید و گەیاندنی ڕاستییەكانی جینۆسایدی كورد، ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، هەرچەندە ئەمە كاری من نییە، هەڵسەنگاندن بۆ كاری ئەو بەرپرسانە بكەم كە ئەم ئەركەیان لەئەستۆ گرتووە، بەڵام بە ڕوونی دیارە وەكو پێویست گرنگیی پێ نەدراوە، دەبێت لە بواری ئەكادیمی و زانستیدا كاری جددی و گەورەی لەسەر بكرێت و لەگەڵ ناوەندە گەورەكانی لێكۆڵینەوەی جیهانیدا كاری لەسەر بكرێت و، لە زانكۆكانی واشنتۆن و هارڤەرد و ئینگلترا و سوید و وڵاتانی دیكەی جیهان كاری زانستییانە و پڕۆڤیشناڵانەی تێدا بكرێت، ئەم كەیسە نابێت بە سیاسی بكرێت، سەرەتا لە ڕووی یاسایی و مرۆڤایەتی و ئەخلاقییەوە دەبێت كاری لەسەر بكرێت.

* لە سەرەتای قسەكانتدا زۆر جەختت لەسەر ئەوە كردەوە، كە هیچ زەمانەتێك نییە بەوەی لەم عێراقەدا جینۆساید دژی كورد دووبارە نەبێتەوە. ئایا چی بكرێت تاوەكو بە لانیكەم ئەم جینۆسایدە بەو شێوە فراوان و مەترسیدارە دووبارە نەبێتەوە؟

- ئەم عەقڵییەتی ڕەتكردنەوەی ئەوی دیكە و ئینكاركردنی جینۆساید و دەستتێوەردانی دەرەكی و چەندین بابەتی دیكەی نائومێدی وەكو ململانێی سیاسیی توند لە نێوان هەرێم و بەغدا، هەمووی وا دەكەن، بڵێین: ژیانی شەش ملیۆن كەس لە مەترسیدایە، ئەوەتا بڕینی قووتی شەش ملیۆن كەس و نەدانی مووچە و بودجەی هەرێم، لە كاتێكدایە كە بەغدا ڕێگە نادات كورد نەوتەكەی خۆی بفرۆشێت، ئەمەش جۆرێكی دیكەی جینۆسایدە بە شێوازێكی دیكە و جەنگی ئابوورییە لە ژێر پەردە و پاساوێكی دیكەدا، بۆیە دەبێت سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان و حزبە كوردستانییەكان زۆر بە وردی و جددی لەسەر بابەتە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان و دۆسێی ئەنفال و جینۆسایدی كورد كار بكەن و ڕێگەش نەدەن هیچ لایەنێكی سیاسی لە هێڵە گشتییەكانی پیرۆزی نەتەوەیی و نیشتمانی لابدات.