دكتۆر نادر هاشمی لە زانكۆی دەنڤەر بۆ گوڵان: سەرقاڵبوونی ئەمریكا بە دوو شەڕەوە بە سوودی ڕووسیا و چین شكاوەتەوە
دكتۆر نادر هاشمی، بەڕێوەبەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە سكووڵی جۆزێف كۆربێڵ لە زانكۆی دەنڤەر، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك تیۆری سیاسی، سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایین و سیاسەت، سیاسەتی بەراوردكاری، پەیوەندییەكانی ڕۆژئاوا و ئیسلام و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵ شرۆڤە كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە سیاسەتی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، بە دیاریكراوی لە ئاستی كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل و ئەو شەڕەی ئێستا لە كەرتی غەززە بەردەوامە و، ئەگەری خستنەگەڕی هەوڵەكان لەلایەن ئەمریكاوە بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم شەڕە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* ئاشكرایە كە شەڕی ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خاڵێكی وەرچەرخان و پێشهاتێكی گەورەیە، كە هەر لە ڕۆژانی یەكەمی شەڕەكەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاتەسەر خەت و كەشتیی فڕۆكەهەڵگری ڕەوانە كرد و هۆشداریی دا لەوەی لایەنی دیكە بیر لە بەرفراوانكردنی شەڕەكە نەكەنەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ڕەخنەی ئەوە لە ئیدارەی ئەمریكا دەگیرێت كە وەك پێویست كار و كۆششی نەكردووە بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم شەڕە و گەیشتن بە چارەسەرێكی گونجاو، تێڕوانینی ئێوە چییە لەم ڕووەوە؟
- لە ڕاستیدا دەتوانین بڵێین كە لە دەرەوەی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كەسانی ڕۆشنبیر و شارەزا و پسپۆڕانی بواری سیاسەتی دەرەوە هەن، كە گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتە و دەركیان بەوە كردووە، كە ئەو سیاسەتەی ئێستای ئەمریكا لە ئاست كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل و دەرهەق بەم شەڕەی ئێستا لە غەززە لە نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس لە ئارادایە، سیاسەتێكی چەوت و هەڵەیە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە ناتوانین پێشبینیی ئەوە بكەین كە گۆڕانكارییەكی جددی و ڕیشەیی لە سیاسەتی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا(بە چاوپۆشین لەوەی دیموكراتەكان، یان كۆمارییەكان جڵەوی دەسەڵاتیان لە دەستدا بێت لە نێو كۆشكی سپی) ڕوو بدات، كەواتە لە ڕوانگەی هەموو ئەوانەوە دەكرێت بڵێین كە دەسەڵاتدارانی ئیدارەی ئەمریكا بە چەشنێك سیاسەت دەكەن كە ڕەنگدانەوەی هەلومەرجی سەر ئەرزی واقیع لە بڕیار و شێوازی كاركردنیاندا بەدی ناكرێت، كەواتە لێرەدا ڕەوایە بڵێین: ئومێدێك لە ئارادا نییە بۆ ئەوەی لە ئایندەیەكی نزیكدا پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنێك بە سیاسەتەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە و لە بەرانبەر كێشەی فەلەستین و ئیسرائیلدا بكرێت. خۆ ئەگەر بێرنی ساندەرس، یان كەسانێكی دیكەی سەربەخۆ (لە دەرەوەی هەردوو حزبەكە) جڵەوی دەسەڵات بگرنەدەست و ببنە بڕیاربدەستی نێو كۆشكی سپی، ئەوا، بەڵێ ڕەنگە ئەگەری ئەوە هەبێت كە سیاسەتی ئەمریكا گۆڕانكاری بەسەردا بێت، كە ئاشكرایە پەرەسەندنێكی لەم چەشنەش لە ئایندەیەكی نزیكدا ڕوو نادات لە نێو ئەمریكا، لەبەر ئەوە ناكرێت پێشبینی و چاوەڕوانیی ئەوەمان هەبێت كە ئەمریكا پەند و وانەی وەرگرتبێت لەو شەڕەی لە غەززە هەڵگیرساوە و بەردەوامە.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە ئەگەر كۆمارییەكانیش لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمریكا براوە بن و جارێكی دیكە دۆناڵد ترەمپ وەك سەرۆك هەڵبژێردرێتەوە و دەست بەكار بێت، ئەوا گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا ڕوو نادات، بەڵام هەندێ جار گوێمان لێ دەبێت كە ترەمپ بانگەشەیەكی جیاوازتر بۆ خۆی دەكات و، تەنانەت ڕایگەیاند كە ئەگەر لە سەرۆكایەتیدا بوایە، ئەوا ئەم شەڕە ڕووی نەدەدا، لێكدانەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- من پێم وایە، تەناتەت ئەگەر دووبارە دۆناڵد ترەمپ دەسەڵات بگرێتەوە دەست و بچێتەوە نێو كۆشكی سپی، ئەوا گۆڕانكارییەكی بەرچاو لە سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕوونادات لە ئاست ئەم پرسەدا، چونكە دۆناڵد ترەمپ ناسراوە بەوەی چەند پشتیوانی لە ئیسرائیل دەكات، و ڕەنگە تاكە گۆڕانكارییەك ئەوە بێت كە وەك ئێستا ئاماژە بە ئێش و ئازاری فەلەستینییەكان نەكرێت، واتە بە چەشنی ئیدارەی جۆ بایدن و ئەنتۆنی بلینكن و تیمەكەیان هێندە باس لە دۆخی ناهەمواری فەلەستینییەكان نەكرێت. بەڵام پێم وایە سیاسەتەكانی ترەمپیش دەقاودەق هەمان سیاسەتی ئێستای بایدن دەبن، ئەویش ئەوەیە كە هێندەی دەوڵەتی ئیسرائیل بخوازێت، ئەوا پاڵپشتی و پشتیوانییەكی بەهێزی بۆ دەستەبەر دەكرێت لەلایەن ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا من پێم وانییە بە هاتنی دۆناڵد ترەمپ بۆ نێو كۆشكی سپی گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لە سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل ڕوو بدات. لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت بڵێین كە تاكە گۆڕانكارییەك كە ڕوو بدات ئەویە كە (ئەگەر دووبارە دۆناڵد ترەمپ دەسەڵات بەدەست بهێنێتەوە) ڕەنگە سیاسەتێكی توندتر و سەختتر لە ئاست ئێران بگرێتەبەر و پیادەی بكات، چونكە ئێمە لە بیرمانە كە كاتێك سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو، زۆری نەمابوو كە چەند جارێك شەڕ هەڵگیرسێنێت لەگەڵ ئێراندا، كەواتە ئەگەر ترەمپ بگەڕێتەوە دەسەڵات ئەوا ئەگەری پێكدادانی سەربازی لە نێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا زیاتر دەبێت و هەڵدەكشێت.
* پرسێكی دیكەی پەیوەست بە شەڕی نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس، ڕای گشتیی ناوخۆیی ئیسرائیلە، كە لە كاتێكدا پشتیوانی بۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە (بنیامین نەتنیاهۆ) دابەزیوە، بەڵام ڕای گشتیی ئیسرائیل پشتیوانییەكی گەورەی هەڵمەتەكەی ئیسرائیل دەكەن، ئەمە سەرەڕای ئەو كوشتار و كاولكارییەی لێی كەوتووەتەوە. ئایا دەكرێت لەم ڕووەوە پێشبینیی بەردەوامبوونی ئەم شەڕە بكەین، ئەمە سەرباری ئەوەی كە لەسەر ئاستی جیهان داوای ئاگربەست و كۆتاییهێنان بەم شەڕەش دەكرێت؟
- بەڵێ، من پێشبینیی درێژەكێشان و بەردەوامبوونی شەڕەكە دەكەم، هۆكارەكەشی ئەوەیە كە خودی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل (بنیامینی نەتنیاهۆ) بەرژەوەندییەكی تایبەتی و خودیی هەیە لە ڕانەوەستان و درێژبوونەوەی ئەم شەڕەدا، مەبەستم ئەوەیە تاوەكو شەڕەكە زیاتر بەردەوام بێت، ئەوا ڕۆژی لێپرسینەوە و ڕووبەڕووبوونەوەی بەرپرسیارێتی دوا دەكەوێت لە نێو ئیسرائیلدا، ئەویش لەسەر ئەوەی كە لە 7ی تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابردودا ڕووی دا. لێرەدا دەكرێت بڵێین، تاكە ڕێگەی مانەوەی نەتنیاهۆ لە ڕووی سیاسییەوە، ئەوەیە كە جۆرێك لە سەركەوتن لە دژی بزوتنەوەی حەماس یان دوژمنێكی ئیسرائیل لە ناوچەكەدا بەدەست بهێنێت، ئەویش بە بەرفراوانكردنی شەڕەكە بە چەشنێك كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خۆی بە ناچار بزانێت، كە دەستتێوەردان بكات و بەشداری بكات و لە بری ئیسرائیل شەڕەكە بكات، ئەو كاتە نەتنیاهۆ بانگەشەی ئەوە بكات كە یەكێك لە دوژمنەكانی ئیسرائیل لە ناوچەكەدا لاواز بووە. كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا یەكێك لەو هۆكارانەی وامان لێ دەكات پێشبینیی ئەوە بكەین، كە شەڕەكە بەردەوام دەبێت ئەوەیە كە بنیامین نەتنیاهۆ بەرژەوەندییەكی شەخسی و سیاسی هەیە لە درێژەكێشانیدا، ئەویش بەوەی بەردەوام پاساو بۆ ڕانەگرتنی ئەم شەڕە بهێنێتەوە و ئاماژە بەوە بكات كە لە 7ی تشرینی 2023دا حەماس چ هێرشێكی كردە سەر ئیسرائیل، هەر ئەمەش هۆكارێكە كە پێمان دەڵێت، بۆچی ئەم شەڕە بەم نزیكانە كۆتایی نایەت و ڕاناوەستێت.
* لێرەدا دەمانەوێت پرسیاری كاریگەریی شەڕی ئیسرائیل و حەماس بكەین لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، چونكە ئاشكرایە كە لە هەردوو شەڕەكەدا ئەمریكا دەستەبەركاری سەرەكیی هاوكارییە بۆ ئیسرائیل و ئۆكرانیا، ئایا درێژەكێشانی شەڕەكەی غەززە نابێتە هۆی كەمبوونەوەی هاوكارییەكانی ئەمریكا بۆ ئۆكرانیا و ئەمەش نابێتە هۆی ڕوودانی گۆڕان لە ڕەوتی ئەو شەڕەدا؟
- ئەوە ڕاستە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئێستادا پشتیوانی بۆ شەڕ دەستەبەر دەكات، ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر دەستەبەركردنی هاوكارییەكانی ئەمریكا (لە ڕووی سەربازی و ئابوورییەوە) بۆ هاوپەیمانەكانی لە جیهاندا، لەبەر ئەوە دەكرێت بڵێین، دۆڕاوی سەرەكیی ئەم دۆخە ئۆكرانیایە، ئەویش لەبەر ئەوەی لە ئێستادا سەرنجی جیهان لەسەر شەڕی غەززەیە و كەمتر لەسەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیایە، كە ئەمەش لە بەرژەوەندیی سەرۆك ڤلادمیر پوتیندایە.
* بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرقاڵە بە دوو شەڕەوە، یان با بڵێین بە دەستەبەركردنی هاوكاری بۆ شەڕ، ئایا ئەمە دۆخێكی دروست نەكردووە كە لە قازانج و بەرژەوەندیی ڕووسیا و چین بێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی؟
- بە دڵنیاییەوە ئەمە ڕاستە، چونكە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە قووڵی تێوەگلاوە لەم دوو شەڕەدا، ئەمەش ئەمریكا ناچار دەكات كە پتر سەرنج بخاتەسەر پێشهات و پەرەسەندنەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و كەمتر دەپەرژێتە سەر گرنگیدان بەوەی ڕووسیا و چین سەرقاڵی چین. هەروەها ڕووسیا و چین دەتوانن ئاماژە بە ئیزدواجییەتی ئەمریكا بكەن و بانگەشەی ئەوە بكەن كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕۆژئاوا لە ڕووی ئەخلاقییەوە یەك پێوەر و پێوانە پەیڕەو ناكەن، واتە هەموو ئەمانە خزمەت بە هەڵمەتی پڕوپاگەندەی ڕووسیا و چین دەكەن، كەواتە منیش هاوڕام لەگەڵ ئەوەی كە ڕووسیا و چین لایەنی سوودمەندی سەرەكین لەوەی كە ئێستادا لە غەززە دەگوزەرێت.
