زیاتر لە چوار مانگە سەرهەڵدانی ململانێی نێوان ئیسرائیل و حەماس تێدەپەڕێت، زیانەکانی مرۆڤ بەردەوام لە زیادبووندایە، و دەرفەتی گەیشتن بە سەقامگیری و خۆشگوزەرانی لە ناوچەیی لە کەمبوونەوەدایە، لە چەند هەفتەی رابردوودا ئیدارەی بایدن زیاتر سەرقاڵ بوو بۆ بەدیهێنانی ئاگربەستێکی درێژخایەن لە غەززە، لە بەرامبەر ئازادکردنی بارمتەی زیاتر، هەروەها کارکردن بۆ ڕێگریکردن لە هەڵکشان و بەرفراوانتری ناوچەیی بە وەڵامدانەوەی هێرشەکانی حوسییەکان لە یەمەن و... میلیشیاکانی عێراق وسوریا، سەبارەت بە ئێران و هاوپەیمانە ناوچەکەکانی، هێشتا هەڕەشەی ستراتیجی بۆ سەر ناوچەکە دەکەن.
ستراتیژی سەرۆک بایدن بۆ چارەسەرکردنی ململانێی غەززە لە دەوری بیرۆکەی چارەسەری دوو دەوڵەتی بۆ ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین و پاڵنانی دەستپێشخەرییەکانی وەک ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئیسرائیل و بەهێزکردنی دەستپێشخەری ڕێڕەوی هیندستان- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەوروپا دەسوڕێتەوە، کە لە کۆبوونەوەی گروپی ٢٠ لە هیندستان لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا پێشنیار کرا. بیرۆکەی بنەڕەتی ئەوەیە کە ئاگربەستێکی درێژخایەن کە پێش دەستپێکردنی مانگی ڕەمەزانی پیرۆزی موسڵمانان لە سەرەتای مانگی ئازاردا ئەکەری دەرفەتێک بۆ هەوڵە دیپلۆماسیەکان فراوانتر بۆ کردنەوەی ڕێگایەک بەرەو ئاشتی دروست بکات.
بەڵام چەندین رووبەروو بوونەوەی بەردەم ئەم پلانە هەیە. یەکەم: ڕەنگە دوو لایەنی سەرەکی ئەم ململانێیە، ئیسرائیل وحەماس نەتوانن بگەنە ڕێککەوتنێکی کورتخایەن زیاتر لە دوو مانگ بەسەر دوایین ئاگربەستی کاتی و ئازادکردنی بارمتەکاندا تێپەڕیوە و دانوستانە درێژخایەنەکانیش بە نێوەندگیری قەتەر و میسر بە بەشداری ئەمریکا هێشتا ئەنجامی نەبووە. دووەم: گواستنەوە لە ئاگربەستی کاتیەوە بۆ دەستپێشخەرییە دیپلۆماسییە گەورەترەکان، بەهۆی دووبەرەکییەکانی ناو سیاسەتی ئیسرائیل وفەلەستین، بەربەستی بەرچاوی بەرەوڕوو دەبێتەوە. پاشان تەحەددای جیهانی دیکەش هەن کە ئەمریکا ماندوو دەکەن، لەوانە ململانێی ئۆکرانیا وهەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی داهاتووی ٢٠٢٤ کە دەبێتە هۆی زیادبوونی فشارەکان لەسەر سەرۆک بایدن و تیمەکەی.
چوارەم بەربەستی گەورە لەبەردەم بیرۆکەی کەڵک وەرگرتن لە ئاگربەستێکی درێژخایەن لە ململانێی نێوان ئیسرائیل و حەماس وەک خاڵی دەستپێک بۆ هەوڵەکانی ئاشتی و ئاساییکردنەوەی بەرفراوانتر لە ناوچەکەدا لە ڕۆڵی پۆتانسێلی ئێران و "میحوەری بەرخۆدان"دایە. و بەکارهێنانی توندوتیژییان بۆ تێکدانی هەر هەوڵێک بۆ پێشکەوتن بەرەو چارەسەری دوو دەوڵەتی. حسێن ئەمیر عەبدوڵڵاهیان وەزیری دەرەوەی ئێران لە میانەی دەرکەوتنی لە کۆڕبەندی دەوحە لە قەتەر لە مانگی کانوونی دووەم، ڕایگەیاند، ئێران باوەڕی بە چارەسەری دوو دەوڵەتی نییە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ئەم هەڵوێستە تاکە شتێکە کە ئێران و ئیسرائیل لەسەری ڕێکدەکەون. ئەم لێدوانانەی ئەمیر عەبدوڵڵاهیان بە مەبەستی تیشک خستنە سەر ئەو هەوڵانەی ئیسرائیل بۆ تێکدانی چانسی چارەسەری دوو دەوڵەتی، هەروەها ئاشکراکردنی ئەو سیاسەتەی کە تاران بەدرێژایی دەیان ساڵ پەیڕەوی کردووە، کە بریتییە لە گرتنەبەری ئەو کارانەی کە هەڕەشە لە چانسی گەیشتن بە دوو دەوڵەتی دەکات.
ئێران چالاکانە پشتیوانی لە گروپە فەلەستینییەکانی وەک حەماس وجیهادی ئیسلامی فەلەستینی دەکات کە مافی بوونی ئیسرائیل ڕەتدەکەنەوە، هەروەها تۆڕێکی ناوچەیی لە گروپەکانی دروستکردووە (وەک حزبوڵڵا لە لوبنان، حوسییەکان لە یەمەن، و گروپە چەکدارە جیاوازەکان لە سوریا و عێراق) کە ڕاستەوخۆ هێرشیان کردووەتە سەر ئیسرائیل یان ئیستغلالکردنی ئەڵقەکانی ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین، لەنێویاندا شەڕی ئێستا لە… غەززە، بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییە سیاسییەکانی.
زیادکردنی ئەم تێکەڵەیە، بەرنامەی ئەتۆمی بەردەوامی ئێران هەڕەشە لە پێشبڕکێی چەکی ئەتۆمی لە ناوچەکە دەکات و پشتیوانیی ڕێژیمی ئێران لە هێرشی تیرۆریستی و قاچاخچێتی چەک لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر ڕێگری لە ئاسایشی گشتیی سیستەمی دەوڵەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات. لەم ڕوانگە فراوانتر بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە ڕێژیمی ئێران مەترسیە بۆ سەر ئاشتی درێژخایەن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بۆ هەر هەوڵێکی چڕتر بۆ گەیشتن بە چارەسەری دوو دەوڵەتی. ئەوانەی پشتگیری لە مافەکانی فەلەستین دەکەن، بەتایبەتی مافی دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین، ژیرانە دەبێت سەرنجیان لەسەر هەموو ئەو هێزانە بێت کە دژایەتی چارەسەری دوو دەوڵەتی دەکەن، لەوانەش هێزەکانی تاران و تەلئەبیب.
بە دڵنیاییەوە ڕەتکردنەوەی ڕێگاچارەی دوو دەوڵەتی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینی لەلایەن ئێرانەوە لەم ڕۆژانەدا بەربەستی سەرەکی نییە، بە تایبەت لەبەر ڕۆشنایی شەڕی بەردەوامی غەززە. ئیسرائیل لە مێژووی مۆدێرنەکەیدا ڕاستڕەوترین حکومەتی هەیە، حکومەتێک کە وەزیرەکان لەخۆدەگرێت کە بەردەوام بیرۆکەی دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین ڕەتدەکەنەوە. پێش شەڕەکە، زیاتر لە دە ساڵ و نیوێک، غەززە لە ژێر دەستی گروپێکدا بوو کە مافی بوونی ئیسرائیلیان ڕەتکردەوە. کەواتە، هەڵدانەوەی ئەم کێشەیە لە ناوەڕۆکی خۆیدا و هەنگاونان بەرەو چارەسەری دوو دەوڵەتی، بۆ خۆی ئەرکێکی قورسە. به ڵام ڕژیمی ئێستا له ئێران و هاوبەشەناوچەییەکانی توانای پێشگرتن له هه ڕ هه وڵێکی گه وره ی ئه مریکا یان کۆمه ڵگای نێوده وڵه تی بۆ زیندوو کردنەوەی هەوڵه کانی ئاشتی هه یه و هەڕ بۆیه دەبێ هەنگاو بۆ پاراستن لەبەڕامبەڕ ئەم هەڕەشەیه که ئێران دروستی کردووه بنرێت.

 

ستراتیژییەکانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە ئەگەرییەکانی ئێران لە درێژخایەندا بۆ بەدیهێنانی ئاشتییەکی هەمەلایەنە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
دەشێت زۆر قورس بێت ئەم فاکتەرەی تر لە سەردەمێکدا کە قەیرانی کورتخایەن و کێشەی چارەسەرنەکراو زۆرن. بەڵام داڕشتنی ستراتیژێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورەدا بۆ پاراستن لە هەڕەشە درێژخایەنەکانی ئێران بووەتە پێویست و چوار هەنگاوی سەرەکی لەخۆدەگرێت.
1- بنیاتنانی تۆڕێکی ئەمنیەتی ناوچەیی یەکگرتوو بۆ دابڕان لە مەترسییەکانی ئێران. ساڵانێکی زۆرە ئەمریکا و هەندێک لە هاوبەشە سەرەکییە ئەمنییەکان بیرۆکەکانیان سەبارەت بە دروستکردنی چوارچێوەیەکی ئاسایشی ناوچەیی یەکگرتوو لە بوارەکانی وەک بەرگریی مووشەکی و دەریایی، هاوبەشکردنی زانیاری هەواڵگری، دژە تیرۆر و ئاسایشی ئەلیکترۆنی تاوتوێ کردووە. ئێستا کە ئیسرائیل لە ناوچەی ئۆپەراسیۆنی فەرماندەیی ناوەندی ئەمریکادا یەکگرتووە، هەوڵەکان بۆ بەهێزکردنی هاوکارییە ئەمنییەکانی ناوچەکە بە گرنگیدان بە بەرگریکردن لە دژی ئێران و میحوەرەکەی بەرخۆدان کلیلی سەرەکین. ڕاوەستانی بەهێز لەبەرامبەر ئێران و تۆڕی ئەو گروپانەی کە بەدرێژایی ساڵان لە سەرانسەری ناوچەکەدا بنیات ناوە، بووەتە شتێکی بنەڕەتی بۆ بەرەوپێشبردنی سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی فراوانتردا. کشانەوەی ئەمریکا لە ناوچەکە، وەک هەندێک لە شوێنەکانی وەک سوریا و عێراق پێشنیاری دەکەن، نەک هەر ناسەقامگیری ناوچەکە، بەڵکو ئاسۆی دروستکردنی دەوڵەتی فەلەستینی کەمدەکاتەوە.
2- بەردەوامی هەڵسەنگاندن بۆ سوود و تێچووی پەیوەندی دیپلۆماسی لە نێوان ئێران و ئەنجومەنی هاوکاری کەنداو، و دروستکردنی ڕێگا بۆ وتووێژی زیاتر کە هەوڵی بەهێزکردنی ئاسایشی ناوچەکە دەدات. پێدەچێت لە هەندێک کاتدا دەوڵەتانی کەنداو وەک سعودیە و ئیماراتی یەکگرتووی ڕووبەڕووی ئەو واقیعە ببنەوە کە ئەو ڕێککەوتنە کورتخایەنانەی لەگەڵ ئێران هەیانە، وەک ئەو ڕێککەوتنەی کە چین لە مانگی ئازاری ڕابردوودا لە نێوان ئێران و سعودیە ڕایگەیاند، ڕەنگە بەردەوامی نەدات و ئاسایشی بەردەوام بۆ ناوچە فراوانەکە تا ئەو کاتەی ئێران بەردەوام بێت، وەبەرهێنان لە هەوڵەکان کە هەڕەشە لە ئاسایشی ناوچەکە و جیهانی دەکەن، وەک لە کردەوەی حوسییەکان لە یەمەن بە ئامانجکردنی کەشتییە بازرگانییە نێودەوڵەتییەکان لە دەریای سووردا دەیبینین. بەڵام پێدەچێت ئەم یەکلاکردنەوە دیپلۆماسییە کورتخایەنانە تووشی کێشە ببن کاتێک گواستنەوەی حەتمی سەرکردایەتی لەناو ئێراندا ڕووبدات.
3- زیادکردنی بەشداریکردنی بەردەوام و درێژخایەن لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانە ئەوروپییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. نزیکەی دە ساڵە ئەمریکا و هەندێک لە وڵاتانی ئەوروپی هەوڵیان داوە فۆکەس و سەرچاوەکانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورەوە دوور بخەنەوە بەرەو ئاسیا، ئەمەش لە وەڵامی ئەو تەحەددایانەی کە چینێکی تادێت جەختکەرەوەی زیاتر دەبێت. بەڵام ئەم گۆڕانکارییە یان هاوسەنگکردنەوە بەرەو ئاسیا گرنگییەکی هەمیشەیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی وەک خاڵی سەرەکییەکی چارەنووسساز لە جیۆپۆلەتیکدا پشتگوێ خست. جگە لەوەش، دووەمین لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە ساڵی ٢٠٢٢، دوای دەستدرێژی سەرەتایی لە ساڵی ٢٠١٤، تادێت سەرنجی زیاتری لە ناوچەکە دوور خستەوە. هێرشەکانی ٧ی تشرینی یەکەم و ئەو شەڕەی کە بەدوایدا هات، لەگەڵ ئەو گێژاوە بەربڵاوەی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئاماژەن بۆ پێویستی ئەمریکا و ئەوروپا بۆ گرتنەبەری ڕێبازێکی درێژخایەن بۆ ناوچەکە، بەهێزکردنی هاوبەشی لەگەڵ هاوبەشە سەرەکییەکانی ناوچەکە، لە... کەنداو تا ئوردن و میسر هەموویان بەرژەوەندییەکی بەهێزیان هەیە لە دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین و بەرگریکردن لە هەڕەشەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران.
4- داڕشتنی پلانێکی کۆنکرێتی بە هاوکاری لەگەڵ هاوبەشەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین. تا پرسی فەلەستین بە چارەسەرنەکراوی بمێنێتەوە، ئێران و هاوبەشەکانی لە سەرانسەری ناوچەکەدا بەردەوام دەبن لە ئیستغلالکردنی ئەم پرسە لە هەوڵەکانیاندا بۆ کۆکردنەوەی بینەران لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەناوی خۆیانەوە. لە شەڕی ڕای گشتیدا سەبارەت بە شەڕی غەززە، ئێران و هاوسۆزەکانی سەرکەوتوانە گێڕانەوەی سەرەکییان گرتووە، ئەمەش بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە تێڕوانینەکان سەبارەت بە ئەمریکا و ئیسرائیل. داڕشتنی پلانێکی جددی بۆ پێشخستنی چارەسەری دوو دەوڵەتی بە پاڵپشتی یەکگرتووی ئەمریکا و هاوبەشە ناوچەییەکانی، یارمەتیدەر دەبێت بۆ گۆڕینی زەریاکە دژی ئێران و ئەوانەی پشتیوانی دەکەن.
بۆ دوورکەوتنەوە لەو هەڵانەی کە لە ڕابردوودا کراوە، هەوڵەکان بۆ زیندووکردنەوەی چارەسەری دوو دەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئیسرائیل و فەلەستین دەبێت گرنگی بەو ڕۆڵە بدرێت کە ئێران و "میحوەری خۆڕاگری" لە تێکدانی سەقامگیری ناوچەکە و ڕێگریکردن لە پێشکەوتن لەسەر عەرەب -بەرەی ئیسرائیل.