عیمران ئەلباداوی، پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی هوستۆن لە ئەمریكا، هەروەها دامەزرێنەری پڕۆگرامی دیراساتی عەرەبییە لە هەمان زانكۆ. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە شەڕی غەززە و هۆكار و دەرئەنجام و لێكەوتەكانی ئەم شەڕە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* وەك ئاشكرایە شەڕی غەززە دەرئەنجامی قووڵ و بەربڵاوی لێ دەكەوێتەوە، نەك هەر لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو لێكەوتەی جیهانییشی دەبێت، چونكە هێزە گەورە و مەزنەكانی جیهان، (لە سەرووی هەموویانەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا) بوون و كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی و بەرژەوەندییان لەم ناوچەیەدا هەیە. دید و تێڕوانینی ئێوە لە بارەی هۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەم شەڕە چۆنە؟

- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە شەڕ و هێرشەكەی سەر غەززە لە ساڵی 2023 كە تا ئێستا و لە ساڵی 2024 بەردەوامە، شەڕێكە (لە ڕوانگەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و شارەزا و پسپۆڕانی بواری مافەكانی مرۆڤ) كە گۆڕدراوە بۆ هەڵمەتێكی بەربڵاوی كۆمەڵكوژی، چونكە ئاستی بۆردومانكردنی خەڵكانی مەدەنی لە فەلەستین و ژێرخانی كەرتی غەززە لەلایەن ئیسرائیل- و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە- ژمارەی پێوانەیی تاوانەكانی شەڕی سەردەم و ڕۆژگاری هاوچەرخیان تێپەڕاندووە. كە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە ژمارەی پێوانەیی ئەو منداڵانە بكەین كە ڕووبەڕووی كوشتن و برینداربوون و پەككەوتەیی و بێ دایك و باوكی بوونەتەوە. ژمارەی پێوانەیی ئەو ڕۆژنامەنووسانەی كوژراون، و ئەو بۆمبانەی بەكارهێنراون بۆ بۆردومانكردن و چەندین تاوانی دیكە كە هەژماركردنیان ئەستەمە. واتە تا ڕاددەیەكی زۆر غەززە وێران بووە، ئەمەش دۆخێكی دروست كردووە، نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارەی لێ كەوتووتەوە، كە ناتوانن بۆ سەر ماڵ و حاڵی خۆیان بگەڕێنەوە. كەواتە لەلایەكەوە، دەكرێت بگوترێت كە ئەو شەڕەی ئێستا لە غەززە لەئارادایە شەڕێكی بێ پێشینەیە. لەلایەكی دیكەوە، ڕەوایە بڵێین كە هەڵگیرسان و بەرپابوونی ئەم شەڕە دەرئەنجام و دەرهاویشتەی 75 ساڵی داگیركارییە، ئەویش بە لە ناوبردن و دەركردنی زۆرەملێی خەڵكی ڕەسەنی باشووری ڕۆژئاوای شام.

* وەك ئاشكرایە كە شەڕی نێوان دەوڵەتی ئیسرائیل و بزووتنەوەی حەماس تەنیا لە نێو غەززەدا قەتیس نەبووە، بەڵكو بارگرژی و ئاڵۆزی ناوچەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشی گرتووەتەوە، بەتایبەتی ئەوەی لە دەریای سووردا بەدی دەكرێت، كە مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر كەشتییە بازرگانییەكان دروست بووە و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەریتانیا چەندین هێرشیان كردووەتە سەر بزووتنەوەی حوسییەكان، ئێوە چۆن لەم پێشهات و پەرەسەندنانە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە حوسییەكان گرووپێكی ڕەسەنی عەرەبی شیعەن لە نێو وڵاتی یەمەندا، كە میلیشیاكانی جاڕی جەنگیان داوە لە دژی ئیسرائیل لە بەرانبەر ئەو كۆمەڵكوژییەی كە لە كەرتی غەززە ئەنجام دەدرێت، لەلایەكەوە ئەوان پشتیوانی و پاڵپشتی دەكرێن لەلایەن ئێرانەوە، كە ئاشكرایە ئێرانیش دەیەوێت درێژە بە دەستڕۆیشتوویی خۆی بدات لە ناوچەكەدا، لەلایەكی دیكەوە، ئەوەی بەدی دەكرێت كە حوسییەكان توانیویانە پاڵپشتیی زۆرێك لە عەرەبەكانی جیهان بەدەست بهێنن، كە ئێمە دەزانین پێشتر زۆرێك لە عەرەبەكان بەرهەڵستییان دەكردن، یان زانیارییەكی زۆر كەمیان لەبارەیانەوە هەبوو، ئەمەش بەو مانایە دێت كە ئێران و حوسییەكان ڕای گشتییان بەلای خۆیاندا ڕاكێشاوە، لە كاتێكدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بۆ نزیكەی دوو دەیەیە بەردەوامن لە بۆردومانكردنیان.

* بەڵام ئەو كارانەی كە حوسییەكان دەیكەن بۆ هێرشكردنە سەر كەشتییە بازرگانییەكان دەرئەنجامی خراپی ئابووریی لە سەرتاسەری جیهاندا لێ كەوتووەتەوە و بووەتە هۆی شڵەژاندنی جووڵەی بازرگانی لە جیهاندا، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- بە دڵنیاییەوە ئەم كار و كردەوە و دوژمنكارییانەی نێو دەریای سوور دەرئەنجام و لێكەوتەی ئابووریی لێ كەوتووەتەوە، چونكە بابول مەندەب یەكێك لەو خاڵ و دەروازانەیە كە جموجووڵی بازرگانیی جیهانی پێدا تێدەپەڕێت، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە حوسییەكان كار دەكەن بۆ پەكخستنی جووڵەی كەشتییە بازرگانییەكان و هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەیەوێت ئەم هەڕەشە و مەترسییانە لە ناو ببات، كە بوونەتە مەترسی لەسەر جووڵەی بازرگانی لە دەریای سوور و لە كەنداوی فارسیدا. ئەوەی پەیوەست بێت بە هاووڵاتیانی وڵاتانی گەشەكردووەوە، ئەوا ئەمە بە مانای هەڵكشان و داكشانی نرخی نەوت و كاڵاكان دێت و كاریگەریی لەسەر ئاستی ژیان و گوزەرانیان دەبێت.

* ئێمە ئاماژەمان بەوە كرد كە سەرەڕای شەڕی غەززە (كە بە هێرشەكانی بزوتنەوەی حەماس لە 7ی تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابڕدوودا دەستی پێكرد)، ئەوا بارگرژی و ئاڵۆزی لە بەشەكانی دیكەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئارادایە، بەڵام هێشتا سیناریۆیە هەرە خراپەكە ڕووی نەداوە، واتە هێشتا شەڕێكی بەربڵاوی هەمەلایەنە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵنەگیرساوە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتی ئێرانیش بگرێتەوە. ئایا پێت وایە ڕەوتی ڕووداو و پێشهاتەكان بە ئاراستەی بەرپابوونی شەڕێك لەم شێوەیەدا دەڕوات؟

- من دەمەوێت جەخت لەسەر ئەو خاڵە بكەمەوە كە زۆر جار ورووژاندنی پرسی ئەوەی پێی دەڵێن «خراپترین سیناریۆ» بووەتە بیانوو و پاساوێك بۆ ڕەوایەتیدان و شەرعییەتدان بەو سیاسەتە دەرەكییە كارەساتبارەی كە ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پیادە و پەیڕەوی دەكات، چونكە ئێمە دەزانین كە چەندین كەسایەتیی سیاسیی دەستڕۆیشتوو و سیاسەتداڕێژەرانی نێو واشنتۆن و تەل ئەبیب، خوازیاری هەڵگیرسانی شەڕ بوون و بۆ چەندین دەیە دەبێت كە كاریان كردووە بە ئاراستەی بەرپاكردنی شەڕێكی بەربڵاو و سەرتاسەری لەگەڵ ئێراندا، بەتایبەتی دوای ئەو شەڕە كارەساتبارانەی كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەنجامیدان لە ئەفغانستان، عێراق، سووریا، یەمەن و لیبیا. ئێمە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت، كە بەرپاكردنی شەڕ لەگەڵ ئێراندا بە سوود و قازانجی كۆمپانیا ڕۆژئاواییەكانی بواری دروستكردنی چەك و كەرەستەی سەربازییە، هەروەها دەبێتە هۆی بەهێزكردنی پێگەی ئەو سەركردانەی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا كە دەیانەوێت سەرزەنشتی سیاسەتی ڕێگەدان بە كۆچبەران بكەن، و كۆنتڕۆڵی سنوورە نەتەوەییەكان بكەن و برەو بە باڵادەستیی ڕۆژئاوا بدەن و بانگەشە بۆ پێكدادانی شارستانییەت بكەن.

* بەڵام هەمیشە هۆشداری لەو مەترسییە دەدرێت كە ڕەنگە دۆخەكە لە كۆنتڕۆڵ دەربچێت و بە شێوەیەك لە شێوەكان هەلومەرجەكە بە شێوەیەك هەڵكشێت كە تێیدا هەمووان زیانمەند و دۆڕان بن. پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت ڕێگری لە سیناریۆیەكی لەم شێوەیە بكرێت؟

- ئەوە ڕاستە كە هەڕەشە و مەترسییەكان لە ئارادان و بەدی دەكرێن و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە هەڵكشاندان، بەڵام ئەوەی لە نێو دەزگاكانی ڕاگەیاندنی ڕۆژئاوا و بە مەبەست و بەئەنقەست نادیدە دەگیرێت، ئەوەیە كە گەلانی ڕەسەنی عێراق و سووریا و ئەردەن و یەمەن كاردانەوەیان هەیە لە بەرانبەر ئەوەی پێیان وایە كە سیاسەتێكی دەستدرێژیكارانەیە لە دژی فەلەستین، لە بەرانبەردا وێنای ئەم دۆخە و ئەم ململانێیە دەكەن وەك ئەوەیە كە ئەمە شەڕێكی هەتا هەتایی و نەبڕاوە بێت لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لەلایەك، و لەلایەكی دیكەوە چەند دەوڵەتێكی نێو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دەگوترێت ئێران پشتیوانییان لێ دەكات. خاڵێكی دیكە كە دەمەوێت لێرەدا جەختی لەسەر بكەمەوە، ئەوەیە كە لە ئێستادا وڵاتی میسر ڕووبەڕووی گوشارێكی گەورە بووەتەوە لەلایەن دەوڵەتی ئیسرائیلەوە، بۆ ئەوەی دوو ملیۆن پەنابەری فەلەستینی لەخۆ بگرێت، كە ئەگەر ئەمە ڕوو بدات، ئەوا ئەگەری ئەوەی لێدەكەوێتەوە كە بە شێوەیەكی دیكە ببێتەهۆی دروستكردنی نائارامی و ناسەقامگیری لەم ناوچەیەدا. كەواتە بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكە بە دیاریكراوی بدەینەوە، ئەوا من پێم وایە، دەبێت هەموو هەوڵ و كۆششێك كە لە دەستمان بێت بیخەینەگەڕ، بۆ ئەوەی ڕێگری لە ڕوودانی شەڕێكی بەربڵاو و هەمەلایەنە بكەین، ئەویش بە كاركردن بە ئاراستەی هێنانەئارای چارەسەرێكی دیپلۆماتی و هەمیشەیی بۆ هەردوو گەلی فەلەستینی و ئیسرائیل.