«بۆ ئەوەی بتوانین لە ڕێڕەو و گەوهەر و ئامانجی مێژوو تێبگەین، گرنگە دیدێكی فەلسەفییانەمان هەبێت، نابێت بەو جۆرە مێژوو بخوێنینەوە كە چەند ڕووداوێكە و وەك خۆیان بیانگێڕینەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بەبێ دیدی فەلسەفی ناتوانرێت لە ڕۆحی مێژوو تێبگەین. ئەوەی فەلسەفە بە مێژووی دەبەخشێت، چەمكی ئەقڵە، یان ئەقڵ گەوهەری هەموو ڕووداوێكە، كە ئەمەش پرانسیپی خودی مێژووە، ئەو ئەقڵە، یان ئەو ڕۆحەی خۆی لە ناو مێژوودا دەبینێتەوە، لە گەوهەریدا خودی ئازادییە، مێژووش بێجگە لە پیشاندان، یان پەرەپێدانی هۆشیاری بۆ گەیشتن بە ئازادی شتێكی دیكە نییە».

 

هیگل – فەلسەفەی مێژوو

 

 

چۆن مرۆڤ كاتێك نەخۆش دەكەوێت لە ناو ڕابردووی خۆیدا گەوهەری چاكبوونەوە (شیفا) پێناسە دەكاتەوە، بە هەمان شێوە نەتەوە و گەلی ژێردەستە و داگیركراویش لە ناو ڕۆح و گەوهەری مێژووی خۆیاندا «ئازادی» پێناسە دەكەن، یان هۆشیارییان بۆ گەیشتن بۆ ئازادی بەرز دەكەنەوە.

مرۆڤی نەخۆش پێویستە پێش هەموو شت لە نەخۆشییەكەی خۆی تێبگات و بزانێت هۆكاری نەخۆشییەكەی چییە و، ئەوجا هەوڵ بۆ چارەسەركردنی بدات، بە هەمان شێوە گەل و نەتەوەی ژێردەستەش دەبێت لە ناو مێژووی نەتەوەكەی خۆیدا لەو لایەنە كارەستبارانەی ناو مێژووەكەی خۆی تێبگات و دەستنیشانیان بكات، ئەوجا لەسەر لایەنە گەشەكانی مێژوو هەنگاو بۆ ئازادی و گەیشتن بە سەربەستی هەڵبگرێت، ئەمەش ڕاشكاوانە واتە سوودوەرگرتن لە لاپەڕە «گەش و ڕەشەكان»ـی مێژوو.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان فێر دەكات كە «ژیان» پێویستی بە هاوكاریی لاپەڕە گەشەكانی مێژووە و دەبێت لە گرنگیی ئەم لاپەڕە گەشانە تێبگەین، لە هەمان كاتدا ژیان دیسان پێویستی بەوەیە لە لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووش تێبگەین و بزانین ئەگەر ڕاستیان نەكەینەوە، چ كارەساتێك لەسەر ئایندەمان دووبارە دەكاتەوە.

نەتەوەكان لە سێ ڕەهەندەوە پێویستیان بەوەیە لە مێژووی خۆیان تێبگەن، ئەمەش بەو مانایەی نەتەوە پێویستی بە مێژووە بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای لاپەڕە گەشەكانی مێژووەكەی ڕۆڵێكی كاریگەری لە ناو نەتەوەكانی دیكەدا هەبێت، هەروەها نەتەوە پێویستی بە مێژووە بۆ ئەوەی ئەو مێژووە بپارێزێت و شانازیی پێوە بكات و كەلتوور و دابونەریتی خۆی پێ بپارێزێت، ئەوەی سێیەمیان كە نەتەوە چەوساوەكانی وەك ئێمە دەگرێتەوە، ئەوەیە كە ئەو نەتەوانە ئازاری چەوسانەوە و ژێردەستەیی ناچاریان دەكات لە مێژووی خۆیان تێبگەن و مێژوو دادگایی بكەن و مێژووش سەروەر بكەن.

 

 ئیدریس بارزانی

لە ناو مێژووی نەتەوەی خۆیدا

میشیل فۆكۆ لە كتێبی «ئەركیولوژیای مەعریفە»دا هەوڵی داوە و قووڵتر لە فردریك نیشە بە قووڵایی لاپەڕە «گەش و ڕەشەكانی» مێژوودا ڕۆچووە و، تەنیا بە پۆلێنكردنی مێژوو بۆ «پاشماوەیی، ئاسایی، ڕەخنەیی» قایل نەبووە، بۆیە هەوڵی داوە، چینە كەڵەكە بووەكانی مێژوو بشكێنێت و كۆتایی مەرگی مێژوونووسان ڕابگەیەنێت و، لە بری هەمووان ڕووداوەكانی ناو مێژوو خۆیان قسەمان بۆ بكەن و ڕاستیی ڕووداوەكانمان بۆ بگێڕنەوە.

لەسەر ئەم ئاراستەیە ئەم نووسینە هەوڵێكە بۆ شكاندنی چینە كەڵەكەبووەكانی 60 ساڵی ڕابردووی مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، بۆ ئەوەی بگەینە ئەو سەرەتایەی «ئیدریس بارزانی» چەكی پێشمەرگایەتی كردە شانی و، لە بری ئەوەی بچین لە كتێب و گێڕانەوەكانەوە بزانین ئیدریس بارزانی كێیە، دەمانەوێت بگەینە ئەوەی ئەم كەسایەتییە وەك سیمبولێكی ناو ئەم مێژووە خۆی مێژووەكەمان بۆ بگێڕێتەوە.

میشێل فۆكۆ لە دوای شكاندنی چینە كەڵەكە بووەكانی مێژوو و گەیشتن بە ڕوودا و سیمبولە دیارەكانی ناو مێژوو، پێمان دەڵێت: «تەنیا هەڵكۆڵین و شكاندنی چینەكانی مێژوو بەس نین، بۆ ئەوەی ڕوودا و سیمبولەكان بێنێتە قسە، بەڵكو دەبێت لە نێوان ئێستا و ئەو ڕووداو و سیمبولەدا چەند زنجیرەیەك دروست بكرێت و، لە نێوان هەموو ئەو زنجیرانەشدا كە شۆڕیان دەكەینەوە بۆ مێژوو، زنجیرەی دیكە دروست بكرێت، بۆ ئەوەی هەمان ژینگە و كاتی ئەو مێژووە دروست ببێتەوە و مێژووەكە وەك خۆی بێنینەوە گۆ».

لەسەر ئەم بنەمایە ئیدریس بارزانی پێمان دەڵێت: «مێژوویەك كە هانی دام چەكی پێشمەرگایەتی بكەمە شانم، مێژووی چەوسانەوە و داگیركاریی كوردستانە، كە فیكر و تەریقەتی بارزان لە ناو ئەم مێژوویەدا هەم سەكۆیەكە بۆ پیشاندانی سەروەرییەكانی مێژوو و هەمیش دادگایەكە بۆ دادگاییكردنی لاپەڕە ڕەشەكانی مێژووی خۆمان وەك گەلی كوردستان، ئەمەش بەو مانایەی لاپەڕە گەشەكانی مێژوومان سەوەری و گەورەیی زۆری بۆ تۆمار كردووین، بەوەی خەبات و تێكۆشان هەر بەردەوام بووە بۆ ئازادی و سەرفرازی و سەربەخۆیی كوردستان، بەڵام لاپەڕە ڕەشەكانیشی هەر لە دوای شەڕی چاڵدێرانەوە تاكو ئێستا و هەر لە سەردەمی میرنشینەكانی كوردەوە هەتا ئێستا، چاڵ هەڵكەندن و ملشكاندنی یەكتریشی تێدا بووە، بۆیە دەبێت ئەم لاپەڕە ڕەشانە دادگایی بكرێن و ڕاست بكرێنەوە».

ئیدریس بارزانی پێمان دەڵێت: «سەرچاوەی فیكر و عەقیدەی بارزان، یەكڕیزی و تەبایی نێوان تەواوی گەلی كوردستانە بەگشتی و یەكڕیزی و تەبایی نێوان نەتەوەی كوردە بەتایبەتی، ئەم فیكر و عەقیدەیە لە ماوەی چەند سەدەی ڕابردوودا نەوە دوای نەوە پەرەی پێ دراوە و هەوڵ دراوە، كە زیاتر بنەماكانی خۆی بۆ گەیشتن بە ئازادی بچەسپێنێت، هەتا لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە گەیشتە ئەوەی كۆنگرەیەكی نەتەوەیی گرێ بدرێت و، هۆزەكان یەك بخرێن و ستراتیژیەتێك بۆ ڕزگاری دابڕێژرێت، ئەمە وای كرد، شێخ عەبدولسەلام بارزانی بیر لە داڕشتنی بناغەی دەوڵەتی كوردستان بكاتەوە، ئەم ئامانجەش وەك ئامانجێكی نەتەوەیی و نیشتمانیی هەر لایەك هەنگاوی بۆ هەڵبگرێت، دەبێت ئەوانی دیكە هەموو هاوكاریی بكەن و ئەو دەوڵەتە بپارێزرێت».

لە جیهانێكدا كە لە ئێستادا (ساڵی 2024) بە دەست نەبوونی متمانە و ناڕاستییەوە دەناڵێنێت و تەنانەت لە یەك دوو هەفتەی ڕابردوو كۆڕبەندێكی گەورەی وەك كۆڕبەندی داڤۆس ناونیشانی «دووبارە بونیادنانەوەی متمانە» بوو. ئیدریس بارزانی وەك سیمبولێك لە ناو ئەم مێژووەدا پێمان دەڵێت: «لەگەڵ ئەوەی بە درێژایی مێژوو، هەر لە سوپاكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئینگلیز و تەواوی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق، هەوڵیان داوە، فیكر و عەقیدەی بارزان بسڕنەوە و كوردایەتی دەستەمۆ بكەن، بەڵام هۆكاری سەرەكیی مانەوەی ئەم فیكر و عەقیدەیە وەك داینەمۆی كوردایەتی، ئەوەیە كە ئەم عەقیدەیە لەگەڵ گەلی كوردستان بە جیاوازیی ئایین و نەتەوەوە لەسەر بنەمای «ڕاستگۆیی و دادپەروەری» دامەزراوە و، بە كردەییش جێبەجێی كردووە و، لە هەر شوێنێك زوڵم هەبووبێت، ئەم فیكرە لایەنگری زوڵملێكراو بووە و لە بەرانبەر زاڵمدا ڕاوەستاوە و قوربانیی داوە، بۆ ئەوەی ئەو زوڵمە هەڵبگرێت.

 

 ئیدریس بارزانی

لە ناو چەمكی شۆڕشدا

وەك نیلسۆن ماندێلا لە بەردەم دادگای ئاپارتایددا پێناسەی شۆڕشی كردووە، شۆڕش واتە «ڕەتكردنەوەی یاسای داگیركاران و ملكەچكردن بۆ ویژدانی نەتەوە»، لە ناو ئەم پێناسەیەدا ئیدریس بارزانی پێمان دەڵێت: «لە ناو فیكر و عەقیدەی بارزاندا، ویژدان هەوێنی هەموو یاسا و بڕیارێكە و هەر یاسا و بڕیارێكیش دژی ویژدانی نەتەوە بێت، ڕەت دەكرێتەوە، ئەمەش نەك هەر تەنیا بەرانبەر داگیركەران، بەڵكو بەرانبەر پاراستنی (ژینگە، ئاژەڵی كێوی، مافی ئافرەت، دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و...هتد)، ویژدان و شۆڕش دوو چەمكن، لێك جیا ناكرێنەوە و، ئەگەر ویژدان سڕ بوو، شۆڕش خامۆش دەبێت و كۆمەڵگە كاول دەبێت».

كۆپەر نیكۆس لە كتێبی «شۆڕشی ئەستێرەكان لە ئاسمان» نهێنیی مانەوەی ئەستێرەكان بە سەربەخۆیی لە ناو خوڵگە و كۆمەڵە هەسارەی خۆیدا، دەیگێڕێتەوە بۆ ئەوەی كە شۆڕشی ئەستێرەكان لە ئاسمان بەردەوامە، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر ئەستێرەكان لە سووڕانەوەیان لە خوڵگەی خۆیاندا بە دەوری خۆیان و لە سووڕانەوەیان وەك هەسارە بە دەوری خۆردا ڕابوەستن، ئەوا ئەستێرەكان بەر یەك دەكەون و كۆتاییان دێت. لەم ڕوانگەیەوە هانا ئارنێت لە كتێبی «لە شۆڕشدا»، چەمكی شۆڕشی گەل و نەتەوە جیاوازەكانی لەسەر زەوی پێناسە كردەوە و دەڵێت: «شۆڕش كاتێك هەڵدەگیرسێت كە زەوی و ئاسمان بە یەك یاسا هەڵدەسووڕێت، ئەویش یاساكانی ئاسمانە». ئاڕنێت، لەم پێكەوەگرێدانەوەی كۆپەرنیكوس و چەمكی شۆڕش دەیەوێت پێمان بڵێت «كاتێك ویژدانی نەتەوە یاساكانی دەوڵەت و حكومەتێك ڕەت دەكاتەوە، هەوڵ دەدات بەو یاسایانەی ئاسمان پابەند بێت، كە سەربەخۆیی ئەستێرەكانی پاراستووە، ئەمەش بەو مانایەی كە دەبێت هەر نەتەوەیەك لە نیشتمانی خۆیدا بە ئازادی جووڵە بكات و كاروباری خۆی بەڕێوە بەرێت و، لە ناو كۆمەڵە هەسارەی خۆیدا (كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی) هاوكار و هاریكاری پاراستنی ئاسایش و سەقامگیریی كۆمەڵە هەسارەكەی خۆی بێت.

جیاوازیی نێوان شۆڕشی ئەستێرەكانی ئاسمان و شۆڕشی مرۆڤایەتی (بە هەموو شێوازەكانی شۆڕشەوە) ئەوەیە كە شۆڕشی ئەستێرەكانی ئاسمان، یەك هێز بەردەوامیی پێداون كە ئەویش هێزی میتافیزكیایە، بەڵام لەسەر زەوی نەوەیەك تەسلیمی نەوەیەكی دیكەی دەكات و، شێوازی هێز و بیركردنەوەی نەوەیەك بۆ نەوەیەكی دیكە گۆڕانكاری بەسەردا داێت. لە ناو جیاوازیی سەردەمەكان و بیركردنەوەی نەوە جیاوازەكاندا ئیدریس بارزانی پێمان دەڵێت: «ڕەوایەتیی شۆڕش بە شكست و سەركەوتن پێوانە ناكرێت، بەڵكو بە زیندووڕاگراتنی ویژدانی نەتەوەیە كە لە ناو هزر و بیركردنەوەی نەتەوەدا لە دایك بووە. لە ناو مێژووی نەتەوەكەماندا چەندین شۆڕش بە زۆر سەركوت كراون و خامۆش كراون، چەندین سەركردە و ڕابەریشمان تیرۆر كراون و لە سێدارە دراون، وەك (شێخ سەعید، شێخ عەبدولسەلام بارزانی، پێشەوا قازی محەمەد و...هتد)، هەروەها چەندین سەركردەی گەورەشمان لە خاك و نیشتمانی خۆی دوور خراونەتەوە وەك (شیخ مەحموودی حەفید) كە دوور خرایەوە بۆ هیندستان، بۆیە وەك دەبینین، لە دوای دامركاندنەوەی هەر شۆڕش و ڕاپەرینێك، شۆڕش و ڕاپەرینی بەهێزتر سەرهەڵدادەتەوە، وەك شۆڕشی مەزنی ئەیلوول كە جەنابی مستەفا بارزانی ڕێبەرایەتی دەكرد».

لە ساڵی 1991 دوای ڕاپەڕینە مەزنەكەی گەلی كوردستان و دەستپێكردنەوەی دانوستاندنەكانی نێوان بەرەی كوردستانی و حكومەتی بەعس و سەدام حسێن، لە یەكێك لە شاندەكاندا نێچیرڤان بارزانی كە ئەندامی شاندی بەرەی كوردستانی بوو بۆ بەغدا، لە یەكێك لە دیدارەكانی شاندەكەدا سەدام حوسێن ڕوو دەكاتە نێچیرڤان بارزانی و پێی دەڵێت: «بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد من لەگەڵ باپیرت دانوستاندنم دەكرد، ئێستا لەگەڵ نەوەكەی دانوستاندن دەكەم»، لە وەڵامدا نێچیرڤان بارزانی پێی دەڵێت: «ئەگەر ئەم كێشەیە چارەسەر نەكرێت، دڵنیا بە لەگەڵ نەوەی منیش دەبێت دانوستاندن بكەن». سەدام حوسێن لەم وەڵامدانەوەی نێچیرڤان بارزانی سەرسام دەبێت، بۆیە خوالێخۆشبوو مام جەلال بە سەدام حوسێن دەڵێت: «ئەوە كوڕی ئیدریس و نەوەی مەلا مستەفایە، دەزانێت چۆن قسە دەكات».

ئەم ڕووداوە جارێكی دیكە دەمانباتەوە بۆ ناو فیكری ئیدریس بارزانی، بەوەی هەرگیز شۆڕش كۆتایی نایەت و هەتا بگەینە ئازادی و سەربەخۆییش دەبێت شۆڕش هەر بەردەوام بێت بۆ پاراستنی ئەو ئازادی و سەربەخۆییە، ئێستاش دەبینین هەموو شوێنكەوتووانی ئەم فیكرە وەك نەوەكانی بارزانی، بە هەموو شێوەیەك خەبات و بەرگری دەكەن بۆ پاراستنی ئەم قەوارە سیاسییەی كوردستان.

 

 ئیدریس بارزانی

قوتابییەكی پەروەردەكراو لەسەر دەستی مستەفا بارزانی

سەرۆك مسعود بارزانی لە كتێبی «بارزانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد»، سەبارەت بە ئیدریس بارزانی ئاماژەی بەوە كردووە كە «ئیدریس بارزانی هەموو سیفەتێكی مستەفا بارزانی تێدا بووە»، ئەم وەسفەی سەرۆك بارزانی بۆ ئیدریس بارزانی، هەتا ئێستا هیچ كەسێك نەیكردووە و لەوانەشە هەوڵێكی جددیی ئەوتۆش نەدرابێت، تا بزانین سەرۆك مسعود بارزانی مەبەستی لەم دەربڕینە بەرانبەر بە ئیدریس بارزانی چی بووە.

سەرۆك مسعود بارزانی و ئیدریس بارزانی تەنیا دوو برا نەبوون، بەڵكو دوو قوتابیی بەئەمەكی فیكر و عەقیدەی بارزان بوون و پەروەردەی بەردەستی مستەفا بارزانی بوون، لەمەش زیاتر دوو یاریدەدەری مستەفا بارزانی بوون، كە ئەركەكانیان لە نێوان خۆیاندا دابەش كردبوو، لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە ئاواتی هەردوولایان ئەوە بووە كە لە ئاستی ڕەزامەندیی ڕابەر مستەفا بارزانی و شۆڕشدا بن، بۆیە وەك سەرۆك مسعود بارزانی خۆی باسی كردووە، ئەوان ڕاستە بە جەستە دوو جەستە بوون، بەڵام وەك یەك بیریان كردووەتەوە و، وەك یەكیش جێگەی ڕەزامەندیی ڕابەر مستەفا بارزانی و شوڕش بوون، لە دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوولیش لە ساڵی 1975، هەر پێكەوە (سەرۆك مسعود بارزانی و ئیدریس) بارزانی چوونەتە خزمەتی مستەفا بارزانی و بڕیاری هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی گوڵانیان لێ وەرگرتووە.

خوێندنەوەمان بەم ئاراستەیە بۆ بیركردنەوەی هاوبەشی سەرۆك مسعود بارزانی و ئیدریس بارزانی، بۆ ئەوەیە لەو پەیامەی سەرۆك بارزانی تێبگەین كە دەڵێت: «هەموو سیفەتەكانی مستەفا بارزانی تێدا بوو»، كە بێگومان بۆ ئەوەی هەر لەو پەیامە ئەوە هەڵبهێنجێنین كە سەرۆك «مسعود بارزانی»یش هەموو سیفەتەكانی مستەفا بارزانی تێدا بووە و ئێستاش هەر وەك مستەفا بارزانی ڕابەرایەتی دەكات، ئەوەیە كە مۆڵەت پێدانی جەنابی مستەفا بارزانی بە سەرۆك بارزانی و ئیدریس بارزانی بەوەی دەست بە هەڵگیرسانەوەی شۆڕش بكەن، دروست لەو دیمەنە دەچێت كە پێشەوا قازی محەمەد ئاڵای كوردستان تەسلیمی مستەفا بارزانی دەكات.

ئەگەر لێرەوە پرسیارەكە بە جۆرێكی دیكە بكەین، ئایا تێڕوانینی ئیدریس بارزانی بۆ سەرۆك مسعود بارزانی چۆن بووە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە نێچیرڤان بارزانی كوڕی ئیدریس بارزانی وەردەگرینەوە كە لە دیمانەیەكدا پێی گوتین: «جارێكیان باوكم (ئیدریس بارزانی) دەچوو بۆ شوێنێك پێی گوتم: لەگەڵ من دێیت، یان لای مامت (سەرۆك مسعود بارزانی) دەمێنیتەوە؟ لە وەڵامدا پێم گوت من لای مامم دەمێنمەوە، باوكم پێی گوتم: ئەگەر بە بژاردەی خۆت بوایە، مامت (سەرۆك مسعود بارزانی)ت هەڵدەبژارد، باوكت بێت.»

ئەم هەستەی نێچیرڤان بارزانی لە تەمەنێكی زۆر لاویدا بووە و پێدەچێت هێشتا 20 ساڵی تەواو نەكردبێت، بەڵام ئەم هەستە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە خۆشەویستی و شكۆی سەرۆك مسعود بارزانی لای ئیدریس بارزانی چەند بووە.

 

 ئیدریس بارزانی

خولقێنەری ئومێد لە ناو جەرگەی كارەساتدا

لە مێژووی 60 ساڵی ڕابردووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، تەنیا چەند شەڕێك هەن، كە وەرچەرخانی گەورەیان دروست كردووە و، هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان شانازی پێوە دەكەن، كە ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین، لەوانە «شەڕی هەندرێن كۆتایی ساڵی 1966، شەڕی دەربەندی كۆڕێ ساڵی 1991، شەڕی تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش».

لەم سێ شەڕەدا ئیدریس بارزانی فەرماندەیی یەك شەڕی كردووە و لە شەڕی دەربەندی كۆڕێ و تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش سەرۆك بارزانی وەك پێشمەرگە فەرماندەیی شەڕەكانی كردووە، ئەم سێ شەڕە هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان شانازی پێوە دەكەن.

شەڕی هەندرێن لە كۆتایی ساڵی 1966 كە ئاكامی ئەم شەڕە ئاگربەس و ڕێككەوتنی مایسی 1967ی بە دوای خۆیدا هێنا، بووە وێستگەی وەرچەرخانێكی گەورە لە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا لەسەر هەموو ئاستەكانی سیاسی و سەربازی، بووە بناغەیەك بۆ شێوازی چارەسەركردنی كێشەی كورد بە شێوەیەكی ئاشتیانیە كە لە ساڵی 1970 ڕێككەوتنی مێژوویی ئادار واژوو كرا، هەتا ئێستاش هەموو ساڵێك پارتی دیموكراتی كوردستان و حزبی شیوعی پێكەوە یادی ئەو سەركەوتنە گەورەیە دەكەنەوە.

لە ساڵی 1975 و پێش ئەوەی ئیدریس بارزانی لەگەڵ سەرۆك مسعود بارزانی بچنە خزمەتی مستەفا بارزانی و مۆڵەتی بڕیاردانی دووبارە هەڵگیرسانەوەی شۆڕش وەربگرن، ئیدریس بارزانی سەرپەرشتیی ئوردوگای ئاوارەكانی لە ناو ئێران لە ئەستۆی خۆی گرتبوو، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو، لەناو شەوەزەنگی ئەو كارەساتە گەورەیەدا ڕووناكییەك دروست بكات و، هەوڵیدا ئاوارەكان دووبارە ڕێك بخاتەوە و وەك سەرمایەیەكی مرۆیی بۆ شۆڕش و ئایندەی كوردستان بیانپارێزیت و، نائومێد نەبن و بە ناچاری بگەڕێنەوە عێراق و خۆیان تەسلیمی ڕژێمی عێراق بكەنەوە. لێرەدا ئاماژە بە هەندێك لە هەوڵەكانیان دەكەین:

1. بەپێی ئیمكانیەتی بەردەستی ئەو كات، ئیدریس بارزانی هەموو هەوڵی بۆ ئەوە بوو، كێشە سەرەكییەكانی ئاوارەكان چارەسەر بكات و كاریان بۆ بدۆزێتەوە، بۆ ئەوەی باری قورسی ژیانیان نەگاتە ئەو ئاستەی نائومێدی چۆكیان پێ دابدات.

2. زۆر بایەخی بە خوێندنی منداڵانی ئاوارەكان دەدا، بۆ ئەوەی وەك سەرمایەكی مرۆیی و ڕووناكبیر بۆ شۆڕش پەروەردە بن.

3. هەوڵی دەدا لە ڕێگەی پێشمەرگەكانی شۆڕشی ئەیلوولەوە كە لە ئۆردوگاكان نیشتەجێ بوون، مەفرەزەی پێشمەرگە دروست بكات و بیاننێرێتەوە بۆ كوردستان و دووبارە شۆڕش هەڵبگیرسێتەوە.

4. هەوڵی دەدا، بە ڕێگەی كونسووڵخانەی وڵاتان لە تاران، زەمالەی خوێندن بۆ ئەو گەنجانە دابین بكات، كە دەرچووی ئامادەیی و زانكۆ بوون، بۆ ئەوەی بچن لەو وڵاتانە خوێندنی خۆیان تەواو بكەن، بۆ ئەوەی سەرمایەیەكی مرۆیی ڕووناكبیر و پسپۆڕ بۆ كوردستان ئامادە بكات.

شێوازی مامەڵەكردنی ئیدریس بارزانی و دووبارە دروستكردنەوەی سەقامگیری لە ناخی ئاوارەكاندا، ژێرخانێكی زۆر باشی دروست كرد، بۆ ئەوەی زەمینەی دووبارە لەدایكبوونەوەی ئومێد سەر هەڵبداتەوە. هەر بۆیە وەك سەرۆك مسعود بارزانی باسی كردووە و، كاتێك پرسی هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی لەگەڵ ئیدریس بارزانی باسكردووە، ئەویش وەك سەرۆك مسعود بارزانی بیری كردووتەوە و دەستبەجێ پیشنیارەكەی پەسەند كردووە و، زەمینەكە بەو جۆرە بووە كە ژێرخانێكی پێویست بۆ ئەو ئەركە مەزن و پیرۆزە ئامادەیە.

 

 ئیدریس بارزانی

چەمكێك بۆ ئاشتی و تەبایی

لە ساڵی 1974 كە ئیدریس بارزانی تەمەنی تەنیا 30 ساڵ بووە، وەك نوێنەری مستەفا بارزانی و شۆڕشی ئەیلوول سەردانی بەغدای كردووە، سەبارەت بە شێوازی ڕێككەوتنەكە و سنووری ناوچەی ئۆتۆنۆمی و یاسای ئۆتۆنۆمی گفتوگۆی كردووە، لەم سەردانەیدا لەگەڵ ئەوەی هەموو ئامانجی سەدام حسێن ئەوە بوو، كە یاسای ئۆتۆنۆمی بەو شێوەیەك دەربچێت، كە ناوەڕۆكی ڕێككەوتننامەی ئادار بەتاڵ بكاتەوە، بەڵام ئیدریس بارزانی داوای دەكرد، پەلە نەكرێت و ساڵێك ڕێككەوتنەكە درێژ بكرێتەوە و هەوڵ بدرێت بە ئاشتی و دانوستاندن كێشەكانی نێوان شۆڕش و حكومەتی بەعس چارەسەر بكرێت، نەك پەنا بۆ شەڕ ببرێتەوە، بەڵام سەدام حسێن پێداگری كرد و یاساكەی بەو جۆرە تێپەڕاند كە وەك خۆی دەیویست، ئەمەش لەلایەن شۆڕشی ئەیلوول و جەنابی مستەفا بارزانی قبووڵ نەكرا و لە ساڵی 1974 شەڕ دەستی پێ كردەوە.

لە دوای ساڵی 1975 و هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی گوڵان و دروستبوونی فرەحزبی لە كوردستان، ئیدریس بارزانی بە بێ جیاوازی هاوكاریی ماددی و مەعنەویی ئەو لاوانەی كردووە كە دوای 1975 لە گرووپی بچووك خۆیان ڕێكخستووتەوە و حزبی جیاوازیان لە پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزراندووە، لەمەش زیاتر وەك تێكۆشەرە دێرینەكان باسی دەكەن، بە نموونە (ملازم شوان و خوالێخۆشبوو فەرهاد عەبدولحەمید) كە دوو سەركردەی دیاری پاسۆك بوون، باس لەوە دەكەن، هەوڵیان داوە كە میساقێكی نیشتمانی لە نێوان لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان دروست بكرێت و، پاشان ئەم میساقەیان بردووەتە لای حزبە سیاسییەكان، خۆیان دەڵێن «كە بردمان بۆ ئیدریس بارزانی پێی گوتین: من كاغەزی سپیتان بۆ ئیمزا دەكەم». ئەوجا لەگەڵ ئەوەی حزبەكان لەو سەردەمە بە هەمان شێوازی ئیدریس بارزانی پێشوازییان لەو دەستپێشخەرییەی پاسۆك نەكرد، بۆیە لە بری یەكڕیزی و تەبایی شەڕی شوومی ناوخۆ هەڵگیرسا و سەرەنجامیش دوای چەندین ساڵ لە شەڕ و ناكوكیی توند، هەموو حزبە سیاسییەكانی كوردستان گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە بێجگە لە ئاشتی و یەكڕیزی هیچ بژارەیەكی دیكە لە بەردەمی گەلی كوردستان نییە، ئەوە بوو بە ئاشتبوونەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لە مانگەكانی كۆتایی ساڵی 1986، هەموو حزبە سیاسییەكان بە كردەیی لەیەك بەرەدا كۆبوونەوە و دوای چەندین ساڵ شەڕی ناوخۆ، هێزی پێشمەرگەی كوردستان وەك هێز و لەشكری كوردستان و وەك برا، هەر لە دوای ڕاگەیاندنی ئاشتبوونەوەی پارتی و یەكێتی پێكەوە لە یەك سەنگەردا شەڕیان دەكرد و، ئەمە بووە بناغەیەك كە دواتر بە فەرمی بەرەی كوردستانی ڕاگەیەندرا.

لە دوای ئاشتبوونەوەی پارتی و یەكێتی لە كۆتایی 1986، بە كردەیی هێزی پێشمەرگە وەك یەك بەرە شان بە شانی یەكتری شەڕیان دەكرد، ئەم یەكڕیزی و تەباییە هێزێكی مەعنەویی گەورەی لەناو هێزی پێشمەرگە دروست كردبوو، كە پێكەوە چالاكیی گەورەیان ئەنجام دەدا و گەیشتبووە ئەو ئاستەی هێزی پێشمەرگە دەیتوانی «ناحیە و قەزا» ئازاد بكات، بۆیە حكومەتی بەعس كە لەو كاتەدا لە گەرمەی شەڕی عێراق – ئێراندا بوو، زۆر بە دڕندانە ڕووبەڕووی هێزی پێشمەرگە بووەوە و، هەر لە مانگەكانی سەرەتای ساڵی 1987 كەوتە بەكارهێنانی هەموو جۆرە چەكێكی كۆكوژ، بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاویشەوە، كە سەرەنجام بە پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال لە «گەرمیان تا بادینان» كۆتایی هات، كە شپرزەییەكی زۆری دروست كرد و حزبە سیاسییەكان نەدەپەرژانە سەر ئەوەی كە چوارچێوەیەكی سیاسی بۆ بەرەی كوردستانی دابنێن و بە فەرمی ڕایبگەیەنن، بۆیە لە ئایاری 1988 بەرەی كوردستانی بە فەرمی ڕاگەیەندرا و بە ڕێككەوتنی سیاسیی نێوان حزبەكان، سەرۆك مسعود بارزانی و خوالێخۆشبوو مام جەلال بۆ سەرپەرشتیی بەرەی كوردستانی دەستنیشان كران. سەرۆك مسعود بارزانی لەناو كوردستان سەرپەرشتیی بەرەی كوردستانی دەكرد و، خوالێخۆشبوو مام جەلال سەرپەرشتیی كاروبارەكانی دەرەوەی دەكرد.

لۆژیكی سەرۆك بارزانی كە لەناو كوردستاندا سەرپەرشتیی بەرەی كوردستانی دەكرد، پاراستنی تەبایی نێوان حزبە سیاسییەكانی ناو بەرەی كوردستانی بوو، ئەم ئەركە كە ئەركێكی زۆر قورس بوو، بەتایبەتی كە بارودۆخی كوردستان هێندە قورس بوو، كە دەكرێت بڵێین شەوەزەنگێكی تاریك باڵی بەسەر ناخی هەر كوردێكدا كێشابوو، لەناو ئەو شەوە زەنگە تاریكەدا، سەرۆك مسعود بارزانی ڕاستەوخۆ سەرپەرشتیی داستانی خواكوڕكی كرد، ئەم داستانە مەزنە كە لەسەر ئاستی جیهان دەنگدانەوەیەكی گەورەی هەبوو، بووە چرایەكی ئومێد لەو شەوەزەنگەدا و ئومێدی بۆ گەلی كوردستان گێڕایەوە.

سەرۆك مسعود بارزانی لە ماوەی ساڵی 1988 تا ڕاپەرینی بەهاری 1991 كە سەرپەرشتیی بەرەی كوردستانی دەكرد لەناو كوردستاندا، سەردانی بۆ هیچ وڵاتێك نەكردووە، تەنانەت دوای ئەوەی سەدام حوسێن هێرشی كردە سەر كوەیت و داگیری كرد و، هەوڵە نێودەوڵەتییەكان بۆ دەركردنی هێزەكانی عێراق چڕبوونەوە، زۆر جاریش خوالێخۆشبوو مام جەلال داوای لێ كردووە، كە پێویستە سەردانی دەرەوە بكات، بەڵام هەموو دەسەڵاتێكی گێڕاندووەتەوە بۆ مام جەلال و سەردانی دەرەوەی كوردستانی نەكرد و، بە هاوكاری لەگەڵ تەواوی حزبەكانی ناو بەرەی كوردستانی زەمینەی خۆڕێكخستنەوە و ئامادەباشی بۆ ڕاپەڕینە مەزنەكەی بەهاری 1991 داڕشت و لە ڕاپەرینیشدا خۆی سەرپەرشتیی ئازادكردنی شاری كەركووكی دڵی كوردستانی كرد لە ئێوارەی نەورۆزی 1991.

لۆژیكی سەرۆك مسعود بارزانی بۆ ئاشتی و ژیانێكی شایستە بۆ گەلی كوردستان، هەمان لۆژیكی مستەفا بارزانی و ئیدریس بارزانی بووە، دژی شەڕ و كاولكاریی كوردستان بووە، هەر ئەمەش وای كرد، لە ساڵی 1991 دوای ئەو هەموو كارە دڕندانەی بەعس و سەدام حسێن بەرانبەر گەلی كوردستان كردیان، جارێكی دیكە بە سەرۆكایەتی شاندێكی بەرەی كوردستانی سەردانی بەغدای كرد و تەوقەی لەگەڵ سەدام حوسێن كرد، بەڵام كە ئەمجارەش سەدام حسێن ناوەڕۆكی ڕێككەوتنی ئاداری 1970 ڕەت كردەوە و، لەمەش خراپتر دامەزراوەكانی لە كوردستان كشاندەوە، سەرۆك بارزانی زۆر دووربینانە پێشنیاری بە بەرەی كوردستانی كرد، كە هەڵبژاردن بكرێت و بە ئیرادەی گەلی كوردستان دامەزراوەكانی دابمەزرێنرێتەوە، بۆ ئەوەشی بیسەلمێنێت كە نییەتی گەلی كوردستان ئاشتییە و داوای چارەسەری ئاشتییانە بۆ كێشەكەی دەكات، پارتی دیموكراتی كوردستان بە دروشمی ئۆتۆنۆمی بەشداری لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1991ی كرد و 51%ی كورسییەكانی یەكەمین پەرلەمانی كوردستانی بردەوە و دوای چوار مانگ پەرلەمانی كوردستان بڕیارە مێژووییەكەی كە بە بڕیاری «فیدڕاڵی» ناسراوە، دەركرد.

ئەوەی لەم یادەدا پێویستە بگوترێت، ئەوەیە كە جەنابی مستەفا بارزانی هەر لە شۆڕشی ئەیلوول و پاشانیش لە هەڵگیرسانەوەی شۆڕشی گوڵان، ئەركەكەی خستبووە سەر شانی «سەرۆك مسعود بارزانی و ئیدریس بارزانی»، بەڵام كە قەدەر هەموو ئەركەكەی خستە سەر شانی سەرۆك مسعود بارزانی، زۆر بە ئەمانەتەوە شانی دایە بەر ئەو ئەركە قورسە و ئەو بەشەشی دەكەوتە سەر شانی ئیدریس بارزانی جێبەجێی كردووە و لە بەردەم ویژدانی مستەفا بارزانیدا ئیدریسی بە زیندوویی هێشتووەتەوە و پێی دەڵێت: «ئەو ئەركەی پێت سپاردووین، بە ئەمانەتەوە جێبەجێمان كردووە، ڕاستە ئیدریس بارزانی زوو بەجێی هێشتووین و گەڕایەوە بۆ لای تۆ، لەگەڵ ئەوەی نەگەیشتووینە ئەو ئاستەی ئاواتە گەورەكەی جەنابت بەدی بهێنین كە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانە و ڕاستتر بڵێم، ڕێگەیان نەداین، ئەو ئاواتەش بەدی بهێنین، بەڵام ئێستا بە فەرمی و لە چوارچێوەی یاسای پەرلەمانی كوردستاندا ئاڵاكەی پێشەوا قازی محەمەد كە بە ئەمانەت پێی سپاردی، ئاڵای فەرمیی هەرێمی كوردستانە و دەستووری عێراق ددانی پێدا ناوە، لەگەڵ ئەوەی دەستووری 2005 عێراق، وەك خۆی جێبەجێ نەكراوە، بەڵام لانی كەمی مافەكانی گەلی كوردستانمان تێدا چەسپاندووە و خەباتمان بەردەوامە بۆ جێبەجێكردنی، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانیش وەك ئەو وەفایەی تۆ فێرت كردووین، ئێستا لە جێگەی خۆم، نێچیرڤانی كوڕی ئیدریس سەرۆكی هەرێمی كوردستانە».