كەرتی بانكی لە عێراقدا بە هەردوو جۆری (ئەهلی و حكوومی)یەوە، لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە تووشی كۆمەڵێك گرفت و كێشەی قووڵی تەكنیكی و ڕێكخراوەیی و پەیكەری بووە، بە شێوەیەك بە هیچ جۆرێك لەگەڵ پێشكەوتن و پەرەپێدانەكانی بانكی و نەختینەیی جیهاندا ناگونجێت، كەرتێكە لایەنی شارەزایی كزە و مامەڵەكردنی بە شێوازی تەكنەلۆژیا و ئەلەكترۆنی و كرداری زیاتر لە 40 ساڵە لاوازە، ئەمەش وای كردووە، سیستمی بانك لە عێراق و بە هەرێمی كوردستانیشەوە، لەگەڵ ئامانجە سەرەكییەكانی بانكدا نەگونجێن.

لە جیهانی سەردەمدا بانك بە كۆڵەگەی ڕاگرتنی گەشەی ئابووری و سەقامگیریی دراو و نەختینەیی و بەگەڕخستنی وەبەرهێنان دادەنرێت، لە سیستمە پێشكەوتووەكانی كەرتی بانكیی جیهاندا، بانكەكان ڕوویان لە ئاڵووێری ئەلەكترۆنی و شێوازی پێشكەوتنی قەرزدان كردووە، كەچی لێرە نەك بانكەكان، تەنانەت لای بەكاربەران و مامەڵەكارانیشەوە متمانەیان لەدەست داوە، هەرچی هەنگاوەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو هەموو تەحەددییانەش هەیە، لە چەند هەوڵێكی شەرمنانە و نەزۆك زیاتر هەنگاوی كرداری و وەرچەرخان نییە. ئەوەتا بانكە حكوومییەكان لە تەواوی عێراقدا هێشتا بە شێوازی كاش و دراوی كاغەزی پێشتری 40 ساڵ لەمەوبەر مامەڵە دەكەن، زۆر لەو بانكە ئەهلییانەش لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس كرانەوە و لەلایەن بانكی ناوەندیی عێراقەوە مۆڵەتیان پێ دراوە، نغرۆی گەندەڵی و خراپ بەڕێوەچوونی كەرتی بانكی و كاری نایاسایی و ئاودیوكردنی دۆلار بوون، ئەوانەی دیكەشیان بوونەتە تەنیا دووكانێك و لە قاسەكانیاندا پارەی كەڵەكەبووی تێدا پاشەكەوت كراوە، خۆ لە هەرێمی كوردستانیش دۆخەكە باشتر نییە، لێرەش خەڵكی بۆ وەرگرتنی مووچەكانیان بە كاش و بۆ هەندێك مامەڵە نەبێت بە ناچاری، هەرگیز ڕوو لە بانكەكان ناكەن.  بەم شێوەیە بانك لە عێراق بەگشتی و هەرێمی كوردستانیش وەكو بەشێك لە سیستمی دارایی و نەختینەیی ئەم وڵاتە كە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێت، ڕووبەڕووی كۆمەڵێك تەحەددا دەبێتەوە، هەرچەندە بەم شێوە بەڕێوەبردنە دواكەوتووە، هەرگیز ناتوانرێت بگاتە ئاستی پێشكەوتنەكانی كەرتی بانكیی ئەم سەردەمە، لە كاتێكدا بوونی سیولەی نەختینەیی و فەرمانبەری بانكیی زۆر و تا ڕاددەیەك سەربەخۆیی بانكی ناوەندی هەیە، بەڵام نەتوانراوە لەگەڵ پێشكەوتنەكانی سەردەم ئەم بنەمایانە بەگەڕ بخرێن و بانكەكان ببنە سەرچاوەی جووڵەی نەختینەیی و كۆنتڕۆڵكردنی دراو و دەرهێنانی پاشەكەوتە مردووەكانی ئەمباركراو لە ناو ماڵ و بانكەكان و، بەگەڕخستنیان لەناو بازاڕ و وەبەرهێناندا، كە هەندێك سەرچاوە بە 40 تریلیۆن دیناری دادەنێن لە ئەسڵی 80 تریلیۆن دیناری قەبارەی دراوی دینار. لێرەدا بە پوختی هەندێك لەو گرفت و كێشانە ئاماژە پێ دەكەم، كە بەو ماوە درێژە كەرتی بانكی لە عێراق و هەرێمی كوردستان گیرۆدەی بووە و نەیتوانیوە خۆی لێ دەرباز بكات:

 سەقامگیریی سیاسی و ئابووری: سەقامگیریی سیاسی و ئابووری ڕەنگدانەوەی باشی لەسەر گەشەی كەرتی نەختینەیی و بانكی هەیە، بۆیە هەتا عێراق سەقامگیریی سیاسی و جێگیریی دۆخی دارایی و ئابووری بەخۆیەوە نەبینێت، هەنگاوە سەرەتاییەكانی گەشەی كەرتی بانكی دەست پێ ناكات، بۆیە دەبێت بیر لەوە بكرێتەوە، چۆن كەرتی بانكی لە ململانێ و كێشمەكێشەكان و دەستێوەردانی سیاسی بەدوور بگیرێت، چونكە دوا جار كەرتی بانكی و پرۆسەی دارایی و پەرەپێدانی پیشەسازیی بانكی، پابەندە بە سەقامگیریی بارودۆخی سیاسی و ئابووریی نێوخۆی عێراقەوە.

 نەبوونی متمانە :لە عێراقدا بۆ گەڕانەوەی متمانە بە سیستمی بانكی لە ناو خەڵكدا نائومێدیی زۆر هەیە، ئەم حاڵەتەش لە سەرەتای نەوەدەكانەوە دەستی پێ كرد و، دواتر لە ساڵی 2003 و لە هەرێمی كوردستانیش لە مایەپووچبوونی بانكەكان ئەم نامتمانەییە دەستی پێكرد، هاووڵاتیانی كوردستان متمانەیان بە بانكی حكوومی لاواز بووە، لێرە و لەوێ هەوڵێك هەیە، بۆ ئەوەی متمانە بگەڕێنرێتەوە لە ڕێگەی ئەوەی مامەڵەكردن بە كاش كەم بكرێتەوە، هەروەها پارە بۆ قەرزدان بدرێت و خزمەتگوزارییە بانكییەكان فراوانتر بكرێن، تا متمانە نەگەڕێندرێتەوە، ناتوانرێت پارەیەكی زۆری پاشەكەوتكراو ڕابكێشرێتەوە ناو بانكەكان و لە پرۆسەی قەرزدان و وەبەرهێناندا سوودی لێ وەربگیرێت، گرنگە ئەو پارە زۆرەی لە ناو ماڵەكان، یان لە بانكە حكوومییەكاندا كەڵەكە بووە، دەربهێنرێت و بۆ پاڵپشتیی قەرزی بچووك و پرۆژەی پیشەسازی و كشتوكاڵی و عەقارات بەكار بهێنرێت و، لە بەرانبەردا خاوەنەكانیش لێی سوودمەند بن و بە پاشەكەوتێكی مردوو نەهێڵدرێتەوە.

ئەوەتا 90%ی عێراقییەكان پارەكانیان تەنیا دەچێتە بانكە حكومییەكان و لەوێشەوە نازانن و ناتوانن بە شێوازێكی سەردەمییانە و زانستییانە مامەڵە لەگەڵ ئەو پارە كەڵەبووانەدا بكرێت و لەوەبەرهێناندا بەگەڕبخرێتەوە، بە گشتی گرنگە پەیوەندیی نێوان كەرتی بانكی و كەرتی تایبەت ڕێك بخرێتەوە.

 كەرتی بانكی ڕێكخراو نییە: كەرتی بانكی لە هەرێمی كوردستاندا ڕێكخراو و یەكپارچە نییە، واتا نەتوانراوە بە شێوەیەكی بەهێز سەرجەم بانكە ئەهلییەكان بخرێنە ژێر پرۆسەی چاودێری و بەدواداچوونی بانكی ناوەندییەوە.

 كۆمەڵگەی عێراقی و كوردستانی كۆمەڵگەیەكی بەكارهێنانی كاشی نەختینەیین، واتا لە ڕووی پەروەردەیی و هوشیاری و شارەزاییەوە لە بەكارهێنانی خزمەتگوزاریی دیجیتاڵی و ئەلەكترۆنیدا لاوازە، تەنانەت زۆر لە هاووڵاتیان فێری مامەڵەكردن بە بیتاقەی ئەلەكترۆنی نین، لەلایەن كاسبكار و بازرگان و لە نێو مۆڵ و دووكانەكان و شوێنە گشتییەكان و تەنانەت دامەزراوەكانی حكومەتدا، مامەڵەكردن لەگەڵ ئامێری ئەلەكترۆنی كەمە.

 بنبڕكردنی گەندەڵی و نەهێشتنی تاوانی سپیكردنەوەی پارە: كاتێك گەندەڵی بە شێوەیەكی زۆر فراوان لە عێراقدا بڵاو بووەتەوە و زۆر لە میلیشیات و گرووپی چەكداری، بانكەكان بۆ مەرام و بەرژەوەندیی خۆیان بەكار دەهێنن، ئەو كات بانك لەبری ئەوەی بە شەفافییەت مامەڵەكانی بڵاو بكاتەوە و ببێتە هۆكارێك بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی، خۆی دەبێتە داردەستی كەس و لایەنە سیاسییە گەندەڵەكان و دواجار پرۆسەی چاكسازی و پەرەپێدانی كەرتی بانكی بە ئاراستەیەكی پێچەوانەدا دەچێت. من باش دەزانم ئەم هەنگاوە هەروا ئاسان نییە لە وڵاتێكدا كە بنبڕكردنی گەندەڵی تێكەڵ بە زۆر بواری سیاسی و ئابووری بووە و ناتوانرێت بە دارێكی سیحراوی و لە مەودایەكی نزیكدا چارەسەر بكرێت.

 كەمیی بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا و دیجیتاڵی خزمەتگوزاریی بانكی: بانكەكان بە شێوەیەكی گشتی بەراورد بە پێشكەوتنەكانی سەردەم و پێداویستییەكانی هاووڵاتیان زۆر دواكەوتوون، ئەوەتا لە شۆڕش و تەكنەلۆژیا بە شێوەیەكی زۆر گەورە دواكەوتوون، لە كاتێكدا لە هەموو بانكە پێشكەوتووەكانی جیهاندا هاووڵاتیان و مامەڵەكارانی بانكی، دەتوانن بە ئەلەكترۆنی كاروبارەكانی نەختینەیی بەڕێوە ببەن، كەچی لای ئێمە بەشێوەیەكی زۆر كەم و سنووردار دەتوانرێت سوود لەم زانست و تەكنەلۆژیا و زانیارییانە وەربگیرێت، بۆیە بانكەكان لای خۆمان كەمترین خزمەتگوزاری پێشكەش دەكەن. گرفتی سەرەكیی بەردەم چاكسازیی ئەم بوارە لەوەدایە لە سەرەتای پرۆسەكەدا تێچوونێكی زۆری دەوێت، تاوەكو ئەم خزمەتگوزارییە ئەلەكترۆنییانە لە ناو هەموو بانكەكاندا دەستەبەر دەبێت، بەڵام دواتر بە شێوەیەكی زۆر سەرسوڕهێنەر بەرهەمەكەی دەردەكەوێت، بە ڕاددەیەك گۆڕانكاری بەرەو خزمەتگوزاریی ئەلەكترۆنی و ئاڵووێری ئەلەكترۆنی 90%ی كێشەكانمان لە دەزگا و دامەزراوە بانكییەكاندا چارەسەر دەكات.

 بانكی ناوەندیی عێراق هەوڵەكانی شەرمنانەیە و لەئاست خواست و پێداویستییەكان نییە: بانكی ناوەندیی فیدڕاڵیی عێراق لەم دواییانەدا هەندێك هەوڵی دەست پێكرد، بەتایبەتی لە بەشی ئیدارەی زانیاری و بۆ گرێدانی بانكەكان بە یەكترەوە و بەدواداچوون و چاودێریی ئەو بانكە ئەهلییانەی كەمتەرخەمن، وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بەردەوام هەوڵی ئەوەی داوە، لە ڕێگەی بانكی ناوەندییەوە ڕێگە لەوە بگرێت، كەرتی بانكی بۆ كاروباری گەندەڵی و سپیكردنەوەی پارە و ئاودیوكردنی دۆلار بەكار بهێنێت، بەڵام هێشتا ڕێژەی سەركەوتنەكانی لەم بوارەدا نەگەیشتووەتە ئاستی خواست و پێوەرە جیهانییەكان، بۆیە لاوازیی بانكی ناوەندی ڕەنگدانەوەی لەسەر لاوازیی كەرتی بانكی بەگشتی هەیە و دواتر نەتوانراوە توانای بانكەكان بەرز بكرێنەوە. لە عێراقدا هەرچی بانكە ئەهلییەكانە لە ڕێگەی بانكی ناوەندییەوە مۆڵەتی كاركردنیان پێ دراوە، بۆیە دەبێت ئەو بانكە مەرج و ڕێنماییەكانی خۆی بسەپێنێت و چاودێری و بەدواداچوونی كاری بانكەكان بكات و هەمووان پێكەوە گرێ بداتەوە.

 لاوازیی كێبڕكێ لە نێوان بانكە ئەهلییەكاندا: بانكە ئەهلییەكان لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانیاندا لاوازن و میكانیزمی خۆپاراستنیشیان لە مەترسیی سیستماتیكدا بەهێز نییە و ئەگەرەكانی شكستهاتنی بانكەكان بەرزە.

 پەیوەندییەكانی كەرتی بانكی لە عێراق و هەرێمی كوردستان لەگەڵ بانك و دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەكاندا زۆر كەمن، ئەمەش وای كردووە، بانكەكانمان پابەندی پێوەر و مەرج و ڕێنماییە نێودەوڵەتییەكان نەبن.

 لاوازیی ئەدای فەرمانبەرانی بانكی و تەشەنەكردنی كاری بەرتیل و نایاسایی: ئەگەرچی ژمارەی فەرمانبەرانی كەرتی بانكی لە عێراق و كوردستان زۆرن، بەڵام بە هۆی خراپی و كۆنیی مامەڵەكردنی بانكییەوە، بەردەوام ئەدا و توانای بانكەكانمان لە ئاست چاوەڕوانییەكانی ئێمەدا نییە، تەنانەت كاری بەرتیل و دزی بە شێوەیەكی مەترسیدار لەناو زۆر لە بانكەكاندا بڵاو بووەتەوە، واتا خولەكانی مەشق و ڕاهێنان كە دەبێت بە شێوەی وەرزی و بەردەوام هەبێت، زۆرجار هەر نابینرێت، ئەمەیە پێی دەگوترێت كێشەی پەیكەری، بەوەی ژمارەیەكی زۆری فەرمانبەرانی بانكی هەیە، كەچی بە توانایەكی كەم و لاواز كار دەكەن.

 نەبوونی شێوازێكی پێشكەوتووی قەرزدان: یەكێك لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی كار و مامەڵەكانی بانكی بەگەڕخستنی ئەو پارە زۆرەی بانكە لە ناو پرۆسەی وەبەرهێنان و قەرزداندا، بۆ نموونە لە عێراق و هەرێمی كوردستان كێشەی سیولەی نەختینەیی نییە، بەڵام نەتوانراوە ئەو پارە زۆرە لە كەرتی وەبەرهێنان بەكار بهێنرێت و جووڵەی نەختینەیی ئاسایی بكات و پارە هەڵگیراوەكان لە ماڵەوە دەربهێنرێت و لە ناو گەشەی ئابووری و پرۆژەكانی وەبەرهێناندا خەرج بكرێت.

بە شێوەیەكی گشتی بانكەكان هیچ هەوڵ و ماندوبوونێكیان نییە بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی ئەم تەحەددییانە و چەندین تەحەددیی دیكە ببنەوە، ئەوان مامەڵەیەكی تەندروست نە لەگەڵ كەرتی تایبەت دەكەن، نە لەگەڵ مامەڵەكارانیان، بەشداریی پرۆسەی وەبەرهێنان ناكەن و خزمەتگوزارییەكانیان زۆر كز و لاوازە، هاووڵاتی مافی خۆیەتی متمانە بەو دامەزراوە لاوازانە نەكات، كە بەئاشكرا دەستتێوەردانی تێدا دەكرێت و لە هەموو كاتێكدا ئەگەری مایەپووچبوونی لێ دەكرێت. باشە ئەگەر خزمەتگوزاریت لاواز بێت و زۆر لە خزمەتگوزارییە سەردەمییەكانت نەبێت، ئیتر بۆچی تۆی هاووڵاتی متمانە بەو بانكە بكەیت و مامەڵەی لەگەڵدا بكەیت؟ شارەزاییانی بانكی باش ئەو ڕاستییە دەزانن كە هەر چاكسازییەك لە كەرتی بانكیدا پێویستە لە ڕێگەی بانكی ناوەندیی عێراقەوە بێت، نەوەكو لە ڕێگەی ئیجرائاتی حكوومی، كە بە دەستتێوەردان لەكاری بانكی دادەنرێت. ئەم بانكە ناوەندییە لە چەند ساڵی ڕابردوودا هەندێك هەوڵی هەبووە بۆ ئەوەی كێشەی سیولە چارەسەر بكات و چاودێری و بەدواداچوونی كاری بانكە ئەهلییەكان بكات، بەڵام هێشتا لە ئاست چاوەڕوانی و تەكامول و پەرەپێدانی بانكەكاندا نییە، تۆ سەیری بانكە حكوومییەكان بكە كە تاكو ئێستا بە شێوازی دەستی كار دەكەن. سەبارەت بە هەژماری بانكییش كە لەم دواییەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوی بۆ نا، ئەم هەژمارە گرنگە تا دێت پێداویستییەكانی هەژماری من زیاتر دەبێت و ژیان و ئابووری و پێداویستییەكان ئاڵۆز و زیاتر دەبن، بۆیە ئەمە هەنگاوێكی گرنگە، بەڵام هێشتا ئەو تەحەددییانەی ئاماژەمان پێ دا، ڕێگرە لە بەردەم فراوانبوونی ئەم پرۆسەیەدا، هاوكات پێویستە ئامێری ڕاكێشانی پارەی كاش ATM لە شوێنە گشتییەكان و بانكەكان و مۆڵ و دووكانەكاندا زیاد بكرێت و لە ڕێگەی هەڵمەتی هوشیارییەوە ڕێكلام بۆ چۆنیەتیی كاركردن و پاراستنی ژمارەی نهێنیی كارتەكە و كارئاسانی بۆ بەكاربەرانی بكرێت و خزمەتگوزارییە بانكییەكان زیاتر بكرێن.

لە كۆتاجاردا كەرتی بانكی لە بری ئەوەی خۆی گیرۆدەی گرفت و كێشە بێت، دەتوانێت ببێتە بنەمایەكی بەهێز بۆ بونیادنانی ئابووری و سەقامگیریی دراو، چونكە كاتێك پارە دەگەڕێتەوە ناو ئابووری و لە جووڵەی نەختینەییدا سوودی لێ وەردەگیرێت، سەركەوتوو دەبین بەسەر ئاڵۆزی و ناسەقامگیریی بواری نەختینەیی و كاشدا.

 

 

 

شارەزای دارایی و بانكی و ئوستادی پێشووی زانكۆی بەغدا/ ڕاوێژكاری بانكی