د.جەلال ئەحمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بەشی توێژینەوە و ڕاپرسییە لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان و، كۆمەڵناسە و مامۆستایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەدین – هەولێر، لە گفتوگۆی ئەم جارەد (گۆڕینی ناسنامە و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) لە ڕوانگەیەكی سۆسیۆسیاسییەوە و بەم جۆرە بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لەم چەند دێڕەدا و لە ڕوانگەیەكی سۆسیۆسیاسییەوە دەمەوێ سەرنجتان بۆ ورووژاندنی ئەو پرسیارە ڕابكێشم، كە لەبەرچی گۆڕینی دیمۆگرافی بەردەوامە و سەرباری ناوچە دابڕێندراوەكان، خەریكە بە جددی دەبێتە هەڕەشە لەسەر شارەكانی هەرێمی كوردستانیش؟

بەر لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەش وەبیرتان دەهێنمەوە، كە ڕاستە لە یاسای نێودەوڵەتیدا كۆچپێكردن و پێچۆڵكردن و ڕاگواستنی بەزۆر دژ بە هەر پێكهاتەیەكی ئێتنی و ئایینی و ئایینزایەك، گۆڕینی دیمۆگرافیی بەئەنقەستن خراونەتە چوارچێوەی تاوانەكانی جەنگ و جینۆسایدەوە، لە دەستووری نوێی عێڕاقیشدا لە چەند بڕگەیەكی ماددەی ٢٣دا هەرچەندە باسی زەمانەتی دەستووری پاراستنی مافی موڵكییەت و موڵك و ماڵی هاووڵاتیان كراوە، بەتایبەت لە ناوچە فرەئیتنی و كلتووری و شوێنەوارییەكاندا، مەگەر تەنیا بۆ بەرژەوەندیی گشتی نەبێت، دوای قەرەبووكردنەوەی خاوەنەكەی، ئەوەش باس كراوە، كە ڕێگە بە هیچ گۆڕانكارییەكی دیمۆگرافی نەدرێت لەسەر حیسابی هیچ پێكهاتەیەك، بەڵام هەر لە هەمان ماددەشدا ڕێگە بە هەموو عێڕاقییەك دراوە، كە مافی خاوەندارێتی و موڵكدارێتییان هەبێت لە هەر شوێنێكی عێراقدا كە بیەوت، من ئەمەیان بە كێشە گەورەكە دەزانم بۆ وڵاتێك كە هێشتا هەنگاوی نە ناوە بۆ ئاساییكردنەوەی ئەو گۆڕانكارییانەی پێشتر لە بەرژەوەندیی نەتەوەی زاڵ و بە زیانی پێكهاتەكانی دیكە بە پلان و سیاسەت و ستراتیژێكی پێشوەختە ئەنجام دراون، نە دەستیشی لەو نیاز و بەرنامەیە هەڵگرتووە. ئەمانەم بۆیە باس كرد دەمەوێ بڵێم، كە كاڵفامییە لەمەودوا هیوا لەسەر بڕیار و دەقە دەستووری و یاساییەكان هەڵچنین، خۆ ئەگەر بە گوێرەی ئەمانە بێت، دەبوو مەسەلەی گۆڕینی دیمۆگرافیا لە جیهان بە گشتی و عێڕاق بە تایبەت بەرەو دواوە پاشەكشێی بكردایە، لە جیات ئەوەی بە فۆڕمی جیاوازتر لە جاران و بە ئاستێكی فراوانتر بەو شێوەیە بەردەوامی هەبێت. من تەنیا هەبوونی هێز و بەرگریكردن بە چەند میكانیزمێكی كارا بەگونجاو دەزانم، كە تا ڕادەیەك دەتوانن بەر بەو مەترسییە بگرن، لێرەدا هەندێكیان وەك هۆكار دەخەمە ڕوو، كە لە هەمان كاتدا دەشێ بكرێنە میكانیزمی پێشگرتن لەو مەترسییەش.

شارەكانی هەرێم بە تایبەت شاری هەولێر خەریكە دەچێتە ئەو بارەی كە لە كۆمەڵناسیدا پێی دەڵێین هاشێوەبوونی كۆمەڵایەتی و كلتووری (Assimilation)؛ و تێكەڵیی بیۆلۆژی (Amalgamation) لەگەڵ نەتەوەی عەرەبدا. ئێستا كە لە هەولێردا ڕێژەیەكی زۆری عەرەب هەن خۆیان بە خاوەن ماڵ دەزانن، دەچنە هەر شوێن و بازاڕ و فەرمانگەیەك بە عەرەبی قسە دەكەن بێ ئەوەی چاوەڕوانی ئەوە بكەن بە عەرەبی وەڵام نادرێنەوە، ناچار نین بچنە خولی فێربوونی زمانی كوردی و منداڵەكانیان لە قوتابخانە كوردییەكاندا بخوێنن، بە هەر ڕێگەیەكدا بڕون پەكیان ناكەوێت، ئەوان بوونەتە هۆی ئەوەی تەنانەت كاسبكار و میوەفرۆش و تەنانەت منداڵەكانیشمان لە كۆڵانەكاندا زمانی عەرەبی بەلایانەوە نامۆ نەبێت.. لە چەندین شوێندا بینیومە ناونیشان و تێكستەكان سەرەتا بە عەرەبی نووسراون، یا فۆنتی عەرەبییەكە (بۆڵد) گەورەتر كراوە.. خەڵكێكی زۆری كورد دشداشەی بەلاوە پەسندە و جگەرەكێشانیان بە نێرگەلە هەڵمژین گۆڕیوە. ئەمانە مشتێكن لە خەرمانێك و نموونەی مەترسییەكان لەسەر زمان و ناسنامەی كلتووری نەتەوەییمان لە شارێكی وەك هەولێردا. هەر لەو شارەدا خەڵكانێكی زۆر هەن وازیان لە ژنە كوردەكانیان هێناوە بۆ هێنانی ژنێكی عەرەب، كە لەمەیاندا دەكرێت تا ڕادەیەك لۆمەی ژنانی كورد بكەین، كە داواكارییان زۆر بووە و پیاوان دەخەنە ژێر بارێكی گرانەوە.

دیوەكەی دیكە و مەترسیدارتری ئەم پرۆسەیە، ئەو تێكەڵبوونی بیۆلۆژییەیە كە ڕێژەكەی لە هەڵكشاندایەو هاوسەرگیریی نێوان كوردێك و عەرەبێك، كە سەر بە نەتەوەی زاڵە لە عێڕاقدا لە داهاتوودا بە زیانی ناسنامەی نەتەوەییمان تەواو دەبێت، بەتایبەت كە پیاوێكی كورد هاوسەرگیری لەگەڵ ژنێكی عەرەبدا دەكات. من بە دەیان نموونەی زیندووم لەم شارەدا پێ شك دێت، كە منداڵەكانیان بە زمانی دایكیان لەگەڵ باوكە كوردەكەشیاندا دەدوێن و لە قوتابخانە عەرەبییەكانیشدا دەخوێنن، كلتووریان لە زۆر ڕووەوە عەرەبییە و كەمترین بیركردنەوە و ڕواڵەتی كوردانەیان تیادا شك نابەیت!

ڕاستە هۆكاری بەشێك لەو قۆناغ و بارەی تێی كەوتووین دیفاكتۆیە و، تیرۆر و تێكچوونی ڕەوشی ئەمنی و شەڕی داعش بوونە هۆی هاتنی ڕێژەیەكی زۆری ئاوارە بۆ هەرێم و هەولێر بەتایبەتی، بەڵام من بەشێكیشی بۆ ئەو پرۆسە بێتام و بێ سەروبەرەی وەربەرهێنان لە بواری خانووربەرە و هەندێك جۆر بزنسدا دەبینمەوە، كە بوونەتە هۆی ڕاكێشانی سەرنجی خەڵكی پارەداری عەرەب بۆ كڕینی ژمارەیەكی زۆر یەكەی نیشتەجێبوون، لەسەردەمێكدا كە قەیرانی دارایی بەرۆكی خەڵكی هەرێمی گرتووە و توانای كڕینیان زۆر سنووردار بووە، هاوكات هاتنی خەڵكێكی زۆر بێسەروبەریش، كە بەسوودن بۆ ئەنجامدانی هەندێك كار و ئەتوار، كە خەڵكی ئێمە پێشتر بەلایانەوە نامۆ و سەمەرە بوون. كەواتە ئەم پرۆسەیەی بەناو وەبەرهێنان كە زیاتر بۆ پڕبوونی گیرفانی هەندێك كەسە، لە بەرژەوەندیی ئەو عەرەبە سوننیانەدایە، كە شیعەكان زۆریان بۆ هێناون و لە هەرێم خۆیان پەنا داوە و گیرسانەتەوە، كەواتە ململانێێ شیعە و سوننەكان بە قازانجی شیعەكان و بە زیانی خاك و ناسنامەی ئێمە تەواو دەبێت، هەڵكشانی نفوز و زاڵبوونی شیعەكان لە ناوچە سوننەنشینەكان و بوونی ژمارەیەكی زۆری عەرەبە سوننە لە هەرێم گەواهی ئەم قسەیەم بۆ دەدەن.

بەشێك لەو ڕەوشە خۆشمان لێی بەرپرسیارین، لە هەرێمدا ژیان پێداویستییەكان هێندە زۆر بوون و دابینكردنیان هێندە قورس بووە كە تاقەتپڕوكێنن، بۆیە ناحەقی دایبابان ناگرم كە دەستیان داوەتە سیاسەتی ڕێكخستنی خێزان و كەم خستنەوەی وەچە.. بەشێكیتری ئەم ڕەوشە دەگەڕێنمەوە بۆ ئەوەی كە هێشتا زوو بوو ستایلی ژیانمان وا خێرا بگۆڕێ و لە جیاتی ئەوەی منداڵەكانمان لەسەر بەها و نەریتە ڕەسەنەكانمان پەروەردە بكەین و نیشتیماندۆستی و گیانفیدایی بۆ خاك و نەتەوە ئامانجیان بێت، بواری ئازادیی تاكەكەسی و چێژوەرگرتن لە ژیانیان بەو ئەندازەیە بۆ بڕەخسێنین و، چێژوەرگرتن لە ژیان و ڕابواردن ببێتە فەلسەفەی ژیانیان و هەموو شتەكانی تریان بەلاوە پوچ و بێ مانا بێت، هێشتا زوو بوو ئەو هەموو كافێ و شوێنی كێشانی نێرگەلە و میوزیك لایڤ و...تاد بكەینەوە.