سەربەست مستەفا ڕەشید ئامێدی، بۆ ماوەیەكی درێژ سەرۆكی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بووە، لە ئێستاشدا سەرۆكی ڕێكخراوی «ستێپ»ـە بۆ دیموكراتی و هەڵبژاردن و چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان و خاوەنی ئەزموونێكی زۆری پرۆسەی هەڵبژاردنە جیاوازەكانە و ئەزموونێكی زۆر گەورەشی لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق و دەوڵەتانی عەرەبی هەیە. لە گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ «هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان» زۆر لە وردی ئاماژەی بە مێژووی بوونی كۆتا لە یاساكانی هەڵبژاردنی عێراق و وڵاتانی عەرەبی كرد و، قسەی لەسەر ئەو تانەیەش كرد، كە لەسەر كۆتاكانی هەرێمی كوردستان دراوەتە دادگای فیدڕاڵی و بەمجۆرە پێشنیار و بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو:

 

كاتێك باسی كۆتای پێكهاتەكان دەكرێت، هەندێك لایەن لە عێراقدا دەڵێن، دانانی كۆتا بۆ پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییە جیاوازەكان، داهێنراوێكی ئەمریكایە و لە دوای ساڵی 2003 هاتووەتە عێراق و پێشتر كۆتا بوونی نەبووە، بەڵام ئەم تێڕوانینە هەڵەیە و بێ ئاگایی لە مێژووی دەوڵەتی عێراق پیشان دەدات.

عێراق لەو كاتەوەی بەریتانیا داگیری كرد و شا فەیسەڵ كرایە یەكەمین پادشای عێراق، شا فەیسەڵ بە هاوكاری لەگەڵ دەسەڵاتی بەریتانی هەوڵیان دا ئەنجومەنێك دابمەزرێنن بۆ نووسینی دەستوور بۆ وڵات، بۆ ئەم مەبەستە لەلایەن شا فەیسەڵەوە سیستمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی دامەزراندنی عێراقی لە ساڵی 1922 ڕاگەیاند، ئەم ئەنجومەنە كە لە 100 كورسی پێك دەهات، 30 كورسییان كۆتا بوون، ئەم ژمارەیەش بەو جۆرە دابەش كرابوون كە «20 كورسی بۆ خێڵەكان، 5 كورسی بۆ كریستیانەكان، 5 كورسی بۆ جووەكان» بوون.

لە ساڵی 1924 یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەرچوو، لەم یاسایەشدا ڕێژەی كورسیی كۆتا كەم كرایەوە بۆ هەشت كورسی، ئەمەش واتە چوار كورسیی كۆتا بۆ كریستیانەكان و چوار كورسیی كۆتا بۆ جووەكان دانراون، كە لە یاساكەدا بە «مووسایی» ناو براون.

لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە 11 لە ساڵی 1946، بە هۆی گۆڕانكارییەكانی باری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی و هاتنی ئەوەی پێی دەڵێن «شۆڕشی ئەفسەران – ثورة الضباط» كە خەڵكانێكی قەومی بوون، بارودۆخی كۆتا گۆڕانكاری بەسەردا هات و، چوار كورسییە كۆتاكەی «جوو»یان لا برد، بەڵام كۆتای كریستیانەكان بوو بە شەش كورسی، مووسڵ و بەغدا هەر یەكەیان كورسییەكی كۆتایان بۆ كریستیانەكان زیاد كرد.

لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە 53 بۆ ساڵی 1956، ژمارەی كۆتای كریستیانەكان زیاد كرا بۆ 8 كورسی و دابەش كران بەسەر پارێزگاكاندا (موسڵ 3، بەغدا 3، بەسرا 1، كەركووك 1)، دانانی كورسییەكی كۆتا بۆ كریستیانەكانی كەركووك لەبەر ئەوە بوو، كە دوای دامەزراندنی كۆمپانیای نەوتی باكوور، زۆربەی هەرە زۆری ئەو خەڵكانەی لەو كۆمپانیایە كاریان دەكرد، كریستیان بوون.

 لە ماوەی ساڵانی دوای 1958 كە بە قۆناغی ناسەقامگیری و كودەتاكان ناو دەبرێت، هەتا ساڵی 1980 هیچ هەڵبژاردنێك لە عێراق نەكراوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی لە ساڵی 1967 یاسایەكی باش بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دانرا، بەڵام هەتا ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانیی عێراقی «المجلس الوطني العراقي» هیچ هەڵبژاردنێك نەكرا، ئەو كاتیش كۆتا بوونی نەبوو، یاسای ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 1995 گۆڕا، بەڵام لەم یاسایەشدا هیچ كورسییەكی كۆتای تیا نەبوو.

لە دوای ساڵی 2003 و گۆڕینی ڕژێمی پێشوو، هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 2005 ئەنجام درا، ئەم هەڵبژاردنە بەپێی یاسای ژمارە 16ی ساڵی 2005 ئەنجام درا، لەم یاسایەدا هیچ ژمارەیەك بۆ كۆتا دانەنرابوو، بەڵام 45 كورسی وەك كورسیی قەرەبوو دانرابوون بۆ ئەو لایەنانەی پێكهاتەكان كە نەیانتوانیبوو لەسەر ئاستی پارێزگاكەیان كورسی بەدەست بهێنن، بەڵام لە تێكڕای نرخی كورسی لەسەر ئاستی نیشتمانی دەنگی پێویستیان بەدەست هێنابوو، بۆ ئەوەی كورسی وەربگرن، لەو كورسیی قەرەبووانە كورسییان پێ دەدان.

لە ساڵی 2009 یاسای ژمارە 26ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەرچوو، كە ئەم یاسایە هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە 16ی ساڵی 2005 بوو، بەپێی ئەم یاسایە بۆ یەكەمجار كۆتای پێكهاتەكان بە شێوەیەكی فراوان دیاری كران بەمجۆرە:

- پێكهاتەی كریستیان 6 كورسیی كۆتا لە بەغدا، نەینەوا، هەولێر، دهۆك، كەركووك.

- پێكهاتەی سائیبەی مەندائی یەك كورسیی كۆتا لە بەغدا.

- پێكهاتەی شەبەك یەك كورسیی كۆتا لە نەینەوا.

- پێكهاتەی ئێزدی یەك كورسیی كۆتا لە نەینەوا.

- عێراقیش كرایە یەك بازنەیی بۆ هەڵبژاردنی كورسیی كۆتاكان.

لە ساڵی 2018 هەمواری یەكەم بۆ یاسای ژمارە 45ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی ساڵی 2013 كرا، لەم هەمواركردنەوەیەدا دەستكاریی كورسیی كۆتاكان كرا، بەڵام كورسییەكی كۆتا بۆ كوردە فەیلییەكان لە پارێزگای واست زیاد كرا، بەڵام دیسان عێراق وەك یەك بازنە بۆ هەڵبژاردنی كورسیی كۆتاكان دیاری كرا.

- لە هەرێمی كوردستان و لە دوای ڕاپەرینە مەزنەكەی بەهاری 1991 كە دواتر حكومەتی عێراق دامودەزگا كارگێڕییەكانی لە كوردستان كشاندەوە، سەركردایەتیی بەرەی كوردستانی یاسای ژمارە یەكی بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەركرد، كە بە یاسای ژمارە یەكی ساڵی 1992 ناودەبرێت و تا ئێستا چەندین جار هەموار كراوەتەوە، لەم یاسایەدا بۆ یەكەمین جار پێنج كورسیی كۆتا بۆ پێكهاتەی نەتەوەیی «كلد و سریان و ئاشووری» وەك پێكهاتەی نەتەوەیی، نەك ئایینی دیاری كرا.

- لە ساڵی 2004 یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەموار كرایەوە و لەم یاسایەدا پێنج كورسییە كۆتاكەی «كلد و سریان و ئاشووری» وەك خۆی مایەوە و پێنج كورسی بۆ پێكهاتەی توركمان و كورسیەكیش بۆ پێكهاتەی ئەرمەن زیاد كرا.

• لێرەوە ئەگەر ئاماژە بە كۆتا بكەین لەناو یاسای هەڵبژاردنەكانی چەند وڵاتێكی عەرەبیدا، ئەوا لە یاسای هەڵبژاردنی لوبناندا، هەر لە بنەڕەتەوە بازنەكانی هەڵبژاردن لەسەر جیاوازی پێكهاتەكان دیاری كراون، كە بریتین لە بازنەكانی «سوننە، شیعە، دروز، كریستیان»، لەمەش زیاتر كریستیانەكانیش لەسەر بازنەی جیاواز دابەش كراون كە بریتین لە «مەوارنە، ڕۆمی كاسۆلیك، ڕۆمی ئەرسۆزكس، ڕۆمی كاسۆلیك، ئینجیلییەكان، ئەرمەنی ئەرسۆزكس، ئەرمەنی كاسۆلیك».

لە شانشینی ئوردەنی هاشمیدا و بەپێی یاسای ژمارە 4ی ساڵی 2020 بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئوردەن، بەپێی ئەم یاسایە ئوردەن دابەش دەبێت بەسەر 18 بازنەی پارێزگاكاندا، لەگەڵ بازنەیەك لەسەر ئاستی تەواوی ئوردەن، لەناو ئەم 18 بازنەیەدا كۆتا بۆ پێكهاتەكان دیاری كراوە، كریستیانەكان لەسەر ئاستی ئەم بازنانەی هەڵبژاردن «عەممانی پایتەخت، ئربد، بەلقا، كەرك، زەرقا، مئادبە، عەجلون» كە دەكاتە 7 كورسیی كۆتا بۆیان دیاری كراوە، شەركەس 2 كورسیی كۆتایان بۆ دیاری كراوە لە عەممانی پایتەخت و پارێزگای زەرقا، شیشانی 2 كورسیی كۆتایان لە هەر دوو بازنەی عەممانی پایتەخت و پارێزگای زەرقا بۆ دیاری كراوە.

 لە میسر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ژمارە 46ی ساڵی 2014، لەم یاسایەدا هیچ كورسییەك بۆ پێكهاتە و كەمینەكان دیاری نەكراوە، بەڵام بەپێی ماددەی 5ی ئەم یاسایە مەرجی ئەوە دانراوە، ناوی نوێنەرانی ژمارەیەك توێژ لە لیستەكانی هەڵبژاردن دابنرێت و لە ناویاندا كریستیانەكانیش بەم شێوەیە «ئەگەر بازنەیەكی هەڵبژاردن 15 كورسی لە خۆی بگرێت، دەبێت كاندیدەكان دابەش بكرێن بەمجۆرە: 3 كاندید كریستیان، 2 كاندید نوێنەرانی كرێكار و جووتیاران، دوو كاندید لە گەنج، كاندیدێك بۆ خاوەنی پێداوستیی تایبەت، كاندیدێك لە میسرییەكانی هەندەران، لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە دەبێت ژمارەی كاندیدی ئافرەت لەناو كاندیدەكاندا لە 7 كاندید كەمتر نەبێت. بەڵام ئەگەر بازنەی هەڵبژاردن 45 كورسی لە خۆی بگرێت، ئەوا كاندیدەكان بەمجۆرە دابەش دەكرێن: كریستیان 9 كاندید، كرێكار و جووتیاران 6 كاندید، گەنجان 6 كاندید، خاوەن پێداویستیی تایبەت 3 كاندید، میسرییەكانی هەندەران 3 كاندید، ڕێژەی ئافرەت لەناو كاندیدەكان لانی كەمی 21 كاندید بێت.

سەبارەت بە كۆتاكانی هەرێمی كوردستانیش، كاتی خۆی پێشنیارێكم داوەتە نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق و پێشنیارم كردووە ژمارەی كورسیی كۆتاكانی كوردستان زیاد بكرێن و هەردوو پێكهاتەی ئایینی «ئێزدی و كاكەیی» هەر یەكەیان كورسییەكیان بۆ زیاد بكرێت، كۆتای ئێزدییەكان بدرێتە پارێزگای دهۆك، هەروەها كۆتای كاكەییەكانیش بدرێتە پارێزگای هەڵەبجە، پێكهاتەكانی دیكەش بەمجۆرە بەسەر پارێزگاكاندا دابەش بكرێن، بۆ كۆتای كریستیانەكان بەمجۆرە دابەش بكرێت: 2 كۆتا بۆ هەولێر، 2 كۆتا بۆ دهۆك، یەك كۆتا بۆ سلێمانی، كۆتای توركمانەكانیش 4 كۆتا بۆ هەولێر، 1 كۆتا بۆ سلێمانی».

سەبارەت بەو تانەیەی لەسەر پرسی كۆتاكانیش دراوەتە دادگای فیدڕاڵی من یەك دوو تێبینیم هەیە كە بریتین لە:

1- لە ساڵی 2023 یاسای هەڵبژاردنەكانی عێراق بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بۆ جاری سێیەم هەموار كرایەوە، لەسەر ئەم هەمواركردنەوەیە و سەبارەت بە كۆتای پێكهاتەكان چەند تانەیەك لە یاساكە درا، بەڵام سەرەنجام دادگای فیدڕاڵی بریاری دا، بەوەی دەبێت بازنەی هەڵبژاردن بۆ كۆتاكان لەسەر ئاستی عێراق یەك بازنە بێت، بۆیە جێگەی سەرسوڕمان دەبێت هەر دوای دوو سێ مانگ دادگای فیدڕاڵی بریارەكەی خۆی بۆ هەرێمی كوردستان بگۆڕێت و بڕیارێكی دیكە دەر بكات.

2- هەر سەبارەت بە تانەی ئێزدییەكان كە داوایان دەكرد، كورسییەكی كۆتاش بۆ ئێزدی لە پارێزگای دهۆك زیاد بكرێت، بەڵام دادگا ئەم تانەیەی ڕەت كردەوە، لەبەر ئەوەی هەتا سەرژمێری نەكرێت، ناتوانرێت زیادی بكەن، هەر لەسەر ئەم بنەمایە من مەزندە ناكەم دادگای فیدڕاڵی ئەو هەقە بدات بە خۆی دەستكاری كۆتای برا توركمانەكان بكات.

3- ئەگەر بیانوو بە هەمواركردنەوەكەی یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان بگرن و بڵێن ئەو هەمواركردنەوەیە دەستووری نییە، ئەوا دەبێت پێمان بڵێت، لەسەر چ بنەمایەك نادەستوورییە، چونكە هەمان پرەنسیپ لە هەڵبژاردنەكانی عێراقیش پەیڕەو دەكرێت.

كۆمیسیۆن دەبێت ماوەیەكی باش بۆ تۆماركرنی دەنگدەران دابنێت، دەنگدەری پێكهاتەكانیش ئازاد بن ناوی خویان تۆمار بكەن لە تۆماری تایبەت بو هەر پێكهاتەیەك كە كورسییان هەیە لە پەرلەمان، ئەو كات دەتوانن تەنیا دەنگ بو كاندیدی پێكهاتەكان بدەن. ئەوەی خوی تۆمار نەكات لەو تۆمارانە ناتوانێت دەنگ بو كاندیدی كورسیی پێكهاتەكان بدات.

بەڵام بە مەرجێك تۆماركرن ئارەزومەندانە بێت، نەك لەسەر ئەساسی ناو لەلای كۆمیسیۆن، چونكە ئێستا دانانی تۆماری تایبەت بۆ دەنگدەری هەر پێكهاتەیەك داوای هەموو پێكهاتەكانە.

ئەوەی دەمێنێتەوە و دەمەوێت لە كۆتاییدا ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە هەندێك لە لایەنە سیاسییەكانی كوردستان داوای جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكان دەكەن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا چ دەقێك لە دەستوور، یا لە یاسادا هەیە كە ڕێگە نەدات من دەنگ بە كاندیكی ئەرمەن بدەم، یان هاووڵاتییەكی ئەرمەن ئەگەر من كاندید بم، نەتوانێت دەنگم پێ بدات، بەڵام بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە. كۆمیسیۆن دەبێت ماوەیەكی باش بۆ تۆماركرنی دەنگدەران دابنێت و دەنگدەری پێكهاتەكان ئازاد بن ناوی خویان تۆمار بكەن لە تۆماری تایبەت بۆ هەر پێكهاتەیەك كە كورسییان هەیە لە پەرلەمان، ئەو كات دەتوانن تەنیا دەنگ بۆ كاندیدی پێكهاتەكان بدەن. ئەوەشی خوی تۆمار نەكات لەو تۆمارانە ناتوانێت دەنگ بۆ كاندیدی كورسیی پێكهاتەكان بدات. بەڵام بە مەرجێك تۆماركردن ئارەزوومەندانە بێت، نەك لەسەر ئەساسی ناو لە لای كۆمیسیۆن، چونكە ئێستا دانانی تۆماری تایبەت بو دەنگدەری هەر پێكهاتەیەك داوای هەموو پێكهاتەكانە. ئەوەش دوای ئەوە دێت كە لە دەقی ئەسڵی یاسای ژمارە ١ی ساڵی 1992 ئاماژە بە تۆماری تایبەت بە هەر پێكهاتەیەك كراوە.