د.بارزان جەوهەر مامۆستای زانستە سیاسییەكانە لە زانكۆی سەڵاحەدین- هەولێر، تۆژەرێكی باڵایە لەسەر پرسە سیاسییە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان، لە گفتوگۆی ئەم جارە «هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان» بە شێوەیەكی زۆر زانستییانە هەڵوەستەی لەسەر بایەخی پێكەوەژیانی پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان كرد، بەم جۆرەش دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو:

 

 

بەشداریی من لەم گفتوگۆیەدا وەك ئەكادیمستێكی زانستی سیاسەتە، نە نوێنەری هیچ پێكهاتەیەكم و نە هیچ لایەنێكی سیاسی، من شرۆڤەی ئەم بابەتە دەكەم و تێڕوانینی خۆم لەسەر قسەی بەشداربووانی ئەم گفتوگۆیە دەخەمە ڕوو، هەر بۆیە ئەگەر شرۆڤەكانم بەلای لایەكدا شكایەوە، ئەمە مانای ئەوە نییە من لایەنگریی ئەو لایەنە دەكەم.

ناونیشانی ئەم گفتوگۆیە (هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان)ـە، من سەرەتا باس لە هەڵبژاردن دەكەم، لەم ڕوانگەیەوە وای دەبینم بێجگە لە دواكەوتنی پرۆسەی هەڵبژاردن، مەترسییەكی دیكەش ڕووبەڕووی هەموومان بە پێكهاتەكان و لایەنە سیاسییەكانیش دەبێتەوە، ئەویش كەمبوونەوەی ڕێژە بەشداریی هاووڵاتیانە لە پرۆسەكانی هەڵبژاردندا، ئەگەر سەیری چەند داتایەك بكەین، دەبینین ڕێژەی بەشداریی هاووڵاتیان ( لە 87% لە ساڵی1992، 75% لە ساڵی 2005، 74% لە ساڵی 2009، 73% لە ساڵی 2013، 57% لە ساڵی 2018، 57% لە ساڵی 37% لە ساڵی 2021) بووە، ئەگەر 87% ساڵی 1992 بەراورد بكەین بە 37% ساڵی 2021، ئەوا دەبینین بە ڕێژەی 50% ڕێژەی بەشداریی هاووڵاتیان لە پرۆسەكانی هەڵبژاردندا كەمی كردووە. ئەم ئامارانە ئەوەمان پێ دەڵێن كە لەگەڵ ئەوەی شەرعییەتی سیاسی دابەزیوە، لە هەمان كاتدا متمانەی سیاسییش هەتا ئاستی 30% دابەزیوە، كە ئەمەش مەترسییە گەورەكەیە.

لێرەوە ئەگەر بێینەوە سەر كۆتای پێكهاتەكان، ئەوا لەو خاڵەوە دەست پێدەكەم، پێكەوە ژیانی ئاشتییانەی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان، بووەتە كۆڵگە و پایەیەك بۆ سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی هەرێمی كوردستان و كەلتووری پێكەوەژیان تایبەت نییە بە حزبێكی دیاریكراوەوە، بەڵكو بنچەی ئەم كەلتوورە دەگەڕێتەوە بۆ پەروەردەكردنی تاكی كورد و سۆشیالیزەكردنی تاكی كورد، هەروەها لەو پەروەردە سیاسی و كۆمەڵایەتییەش كە هەیەتی، كە ئەمە وای كردووە خۆڕسكانە لایەنی بەرانبەر قبووڵ بكات، بە بێ ئەوەی بیر لەوە بكاتەوە لایەنی بەرانبەر چۆن ڕەفتار لەگەڵ ئەو دەكات، لەم بارەوە ئێمە لە هەرێمی كوردستان دەیان بەڵگە و دیكۆمێنتی گرنگمان لە بەردەستە، زۆریش ناگەڕێینەوە داوەوە بۆ مێژوو، باسی ساڵی 2014 دەكەین، كاتێك تیرۆریستانی داعش مووسڵ و چەند شارێكی دیكەی عێراقیان داگیر كرد و پاشانیش هێرشیان كردە سەر دەشتی نەینەوا و شنگالیشیان داگیر كرد و ئێزدییەكانیان جینۆساید كرد، هەمووشمان دەزانین لەو كاتەدا ئیمكانییەتی هەرێمی كوردستان چەند لاواز بوو، تووشی قەیرانێكی گەورەی ئابووری بوو، بە هۆی شەڕی دژی داعش و بڕینی پشكی بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە، بەڵام بە هاوشێوەی دەوڵەتێكی دەوڵەمەندی وەك توركیا و ئوردەن، هەرێمی كوردستانیش دەرگای بۆ ئاوارەكان واڵا كرد و بە گەرمی پێشوازی لێكردن و نەوای ئارامی بۆ دابین كردن.

ئەگەر بەراوردێك لەگەڵ سیستمی سیاسیی عێراق لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكەین، دەبینین دوای ئەوەی تیرۆریستانی داعش ناوچەكانی عەرەبی سوننەیان داگیر كرد، چەند عەرەبێكی سوننە پەنا بۆ بەغدا دەبەن، بەڵام دەرگایان بە ڕوودا ناكرێتەوە و لە كاتێكدا كە لە یەك نەتەوەن، كە هەر دووكیان عەرەبن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان پێشوازی لە هەموو ئاوارە عەرەبەكان دەكرێت بە هەر دوو مەزهەبی (شیعە و سوننە)شەوە، ئێستا ئەو عەرەبی شیعە و سوننەیە كە لە ناو پارێزگاكانی عێراق ناتوانن پێكەوە بژین، لە هەولێر من ئەم دیوی ماڵەكەم دراوسێكەم عەرەبی سوننەیە و لەو دیوی ماڵەكەم دراوسێكەم عەرەبی شیعەیە. یان ئەگەر سەیری ئەرگۆمێنتی دیكە بكەین، دەبینین كریستیانەكانی پارێزگاكانی دیكەی عێراق، بەتایبەتی لە بەغدا و مووسڵەوە، ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ دەهێڵن و بە كۆمەڵ ڕوو لە هەرێمی كوردستان دەكەن، بە شێوەیەك كریستیانەكان لە پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق كەم بوونەوە، كە بەرەو ئەوە دەچێت لەو پارێزگایانە كریستیان نەمێنن.

لێرەدا ئەگەر ئەو پرسیارە بورووژێنین: ئایا پێكهاتەكان هەڕەشەن، یان دەرفەتن بۆ هەرێمی كوردستان؟ لە ئەزموونی 30 ساڵەی هەرێمی كوردستان و پاشانیش دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە شەرعییەتی پێ دراوە، بە ڕاستی لە هیچ كاتیكدا نەمانبینووە پێكهاتەكان هەڕەشە بووبن لەسەر هەرێمی كوردستان، بەپێچەوانەوە، بوونەتە فاكتەرێكی بەهێز بۆ سیستمی سیاسیی هەرێمی كوردستان و هەمیشە ئەو كەلتووری پێكەوە ژیانەی لە هەرێمی كوردستان هەیە، لەسەر ئاستی لۆكاڵ و نێودەوڵەتی بە چاوی ڕێز و گەورەیییەوە سەیر كراوە.

ئەگەر پرسیارەكە بە دیوێكی دیكەشدا بكەین، ئایا هەرێمی كوردستان پێكهاتەكانی بەكارهێناوە وەك دەرفەت بۆ گەشەی ناسیۆنالیزمی خۆی، یان وەك لە مێژوودا بینیومانە ناسنامەی نەتەوەییان بگۆڕێت بۆ بەرژەوەندیی ناسیۆنالیزمی كوردی؟ لە وەڵامی ئەمەشدا دەڵێین: ئەگەر سەیری قەزای عەنكاوە بكەین كە لە ناو شاری هەولێردایە و شوێنی نیشتەجێبوونی كریستیانە، بە شێوەیەكی گشتی دەبینین ئەو خۆشگوزەرانی و ئارامی و ئاسایشەی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بۆ كریستیانەكان دابین كراوە، بۆ هەندێك گەڕەكی دیكە دابین نەكراوە، ئێمە توێژینەوەی بەراوردكاریمان كردووە و دەزانین ئەگەر هەولێر بۆ كریستیانەكان شوێنیكی سەلامەت و خۆشگوزەران نەبێت، ئەوا كریستیانەكان زۆر بە ئاسانی دەتوانن كۆچ بكەن بۆ ئەوروپا و، بەتایبەتی لە دوای شەڕی تیرۆریستانی داعشەوە، دەوڵەتانی ئەوروپی زۆر بە ئاسانی ڤیزە و مافی نشینگەیان پێ دەدان.

لایەنێكی دیكەی قووڵیی ڕەگ و ڕیشەی پێكەوە ژیان لە هەرێمی كوردستان، ئەوەیە ڕووداوەكان ئەم هەرێمە تووشی پەرچەكردار ناكات، هەر بۆ نموونە ڕۆژانە هاووڵاتیانی ناوچە سنوورییەكانی هەرێم بە هێرش و بۆمببارانی وڵاتانی دراوسێ شەهید و بریندار دەبن، باغ و بێستانەكانیان دەسووتێنرێن، یان لە فڕۆكەخانەكانیان سووكایەتی بە گەنجێكی كوردستان دەكەن، لەسەر ئەوەی ئاڵایەكی كوردستان لە ناو مۆبایلەكەیەتی، بەڵام هەموو ئەم ڕەفتارانە نەبوونە پەرچەكردار و كاریگەریی لەسەر كەلتووری پێكەوە ژیانی كوردستان نەبووە.

لێرەدا دەخوازم ئەوە بڵێم، هەرێمی كوردستان تەنیا نەوایەكی ئارام نەبووە بۆ پێكەوە ژیانی ئاشتییانەی پێكهاتەكان، بەڵكو شەهید و قوربانیی داوە بۆ پاراستنی ئەم پێكەوە ژیانە، لە بەرانبەریشدا هەرێمی كوردستان چاوەڕێی ئەوەشی نەكردووە بۆ پاراستنی ئەم پێكەوە ژیانە پاداشت وەربگرێتەوە.

بەڵام خودی پتەوكردنی ئەم كەلتووری پێكەوە ژیانە و قوربانیدانە بۆ پاراستنی ئەم پێكەوە ژیانە، پێگەی كوردستانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بردووەتە ئاستێكی زۆر باڵا، ئێمە لە مێژووی پێشووی سیاسیی خۆماندا نەماندیوە سەرۆكەكانی فەرەنستا و پاپای ڤاتیكان سەردانی هەرێمی كوردستان بكەن، نەمانبینیوە سەرۆكی ئەمریكا تەلەفۆن بكات و بەرگری لە هەولێر بكات، هۆكاری سەرەكییش بۆ باڵابوونی شكۆی كوردستان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، ئەم پێكەوە ژیان و پلوڕالیزمەیە كە لە كوردستاندا هەیە. ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا هەر پێنج دەوڵەتە هەمیشەییەكەی ئەنجومەنی ئاسایش لە هەولێردا ڤیزە بە هاووڵاتیانی كوردستان دەدەن، حكومەتی هەرێمی كوردستان 14 نووسینگەی نوێنەرایەتیی لە دەرەوە هەیە.

سەبارەت بە هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكانیش، شتێك هەبوو دەمەوێت ڕاستی بكەمەوە، ئەویش ئەوەیە پرسی كورسیی كۆتاكان لە ناو یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 1992دا هەیە، كە جارێكی دیكە دووبارە گەڕامەوە بۆ یاساكە، بینیم بابەتی كورسیی كۆتاكان لە ناو یاساكەدا نییە، بەڵكو لە ناو بڕیاری بەرەی كوردستانیدا ئاماژەی پێ كراوە، بەڵام لە هەمواركردنەوەی یاساكەدا لە ساڵی 2004 كراوە بە 11 كورسیی كۆتا، بەڵام لە یاساكەدا ئاماژەی پێ كراوە، بەڵكو لە ساڵی 2009 هاتووەتە ناو یاساكە، ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت، لە نێوان ساڵانی 1992-2009 وەك عورفێكی سیاسی و ڕێزگرتن لە پێكهاتە جیاوازەكان، كۆتای پێكهاتەكان دانراوە، ئەمەش نییەتباشی پیشان دەدات و تا ئێستاش بەردەوامە.

ئەگەر بپرسین: ئایا پێكهاتەكان هەڕەشەن بۆ سەر لایەنە سیاسییەكانی كوردستان؟ بێگومان ئەگەرچی لەسەر ئاستی ناوخۆ ململانێی توند لە نێوان حزبە سیاسییەكاندا هەیە، بەڵام من پیم وانییە تەنانەت ئەو حزبانەشی كە داوای جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكانیان كردووە، بیریان لە سڕینەوەی ناسنامەی پێكهاتەكان كردبێتەوە، ئەم پرسە ململانێیەكی سیاسی و دەستتێوەردانی هەرێمییە لەسەر بنەمایەكی سیاسی بۆ تێكدانی ئەو باڵانسە سیاسییەی ناو پەرلەمان، نەك تێكشكاندنی پێكهاتەكان.

ئەگەر لەسەر ئاستی هەر دوو یاسای هەڵبژاردنی هەرێم و عێراق بەراورد بكەین، دەبینین پەرلەمانی عێراق بۆ 42 ملیۆن هاووڵاتی عێراقی تەنیا 9 كورسیی كۆتای تەرخان كردووە، بەڵام هەرێمی كوردستان تەنیا بۆ 6 ملیۆن هاووڵاتی 11 كورسیی كۆتای تەرخان كردووە، ئەمەش مانای ئیمتیازێكی دیكەیە كە هەرێمی كوردستان بە پێكهاتە جیاوازەكانی داوە.

سەبارەت بەو سكاڵایەشی لەسەر كورسیی كۆتاكان دراوەتە دادگای فیدڕاڵی، بێگومان ئەو دادگایە دەسەڵاتی ئەوەی نییە، بڕیار لەسەر كورسیی كۆتاكانی هەرێمی كوردستان بدات، ئەگەر سەیری ماددەی 93ی دەستووری عێراق بكەین، دەبینین دادگای فیدڕاڵی ئەو دەسەڵاتەی نییە دەستكاریی كورسیی كۆتاكان بكات، چونكە ئەگەر بڕیار لەسەر كورسیی كۆتاكانی هەرێمی كوردستان بدات، ئەی چی لە كورسیی كۆتاكانی پەرلەمانی عێراق دەكات؟ خۆ ئەگەر دادگای فیدڕاڵی هەڵەیەكی دیكە هاوشێوەی هەڵەكانی پێشتری بكات، كە بەرانبەر بە هەرێمی كوردستان كردوویەتی، ئەوا پێم وایە كێشەیەكی ئەوتۆ بۆ پێكهاتەكان دروست نابێت، بە ڕاشكاوی دەڵێم، پێشتر هەرێمی كوردستان لەسەر داوای پێكهاتەكان كورسیی كۆتای بۆ تەرخان نەكردوون، یان بۆی زیاد نەكردوون، بەڵكو ئازادانە بیری لەوە كردووەتەوە كە پێویستە پێكهاتەكان كورسیی كۆتایان بۆ تەرخان بكرێت، هەر بە هەمان شێوە بڕیاری دا كورسیی كۆتاكان زیاد بكرێن. لەمەش زیاتر سەنگ و ڕێزی پێكهاتەكان بە كورسیی پەرلەمان نییە، بۆ نموونە نەتەوەی ئەرمەن، یەك كورسیی هەیە، ئەم كورسییە تەنیا ئیمتیازێكە كە تەعبیر لە جۆرێك لە ددانپێدانان دەكات بە گیانی ئەو پێكەوە ژیانەی لە كوردستان هەیە.

دیسان ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین، دادگای فیدڕاڵی ئەم هەڵەیەش دەكات، ئەوا ڕێگەی دیكە هەیە كە بە شێوازی دیكە و لە چوارچێوەی دامەزراوەكانی جێبەجێكردندا قەرەبوویان بۆ بكرێتەوە.

كەواتە تەنات ئەگەر بڕیارێكی هەڵەی لەو جۆرەش بدرێت، ئەم بڕیارە ناسنامەی پێكهاتەكان ناسڕێتەوە، بەڵكو دەبێتە هاندەرێكی زیاتر بۆ تێكەڵاوبوون و برەودان بە گیانی پێكەوە ژیان، بۆیە من لەم ڕوانگەیەوە لەگەڵ بۆچوونی لایەنەكانی ئۆپۆزیسێون و كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانیش نیم، كە پێداگری دەكەن بۆ ئەوەی تۆماری دەنگدانی پێكهاتەكان جیا بكرێتەوە، ئێمە چەندین ساڵە كار بۆ ئەوە دەكەین كە زیاتر تێكەڵاوی یەكتری ببین، بۆیە ئەم تێكەڵاوییە گیانی هاووڵاتیبوون و نیشتمانیبوون زیاتر دەكات، پەرلەمان دەكاتە سەكۆیەكی نیشتمانیی ئەوتۆ كە لەگەڵ بنەماكانی یاسا و دادپەروەریدا یەك دەگرێتەوە.