مونا نەبی نادر عەبدوڵڵا، ناسراو بە «مونا قەهوەچی» یاساناس و سیاسەتمەداری دیاری كوردستانە و جێگری سەرۆكی پارتی چاكسازیی توركمانە و، لە خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا ئەندامی پەرلەمان بووە و، سەرۆكی فراكسیۆنی چاكسازیی توركمانی بووە و لە خولی پێنجەمیشدا سكرتێری پەرلەمانی كوردستان بووە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان» بەمجۆرە داكۆكی لە مافی پێكهاتەكان كرد و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو:

 

پرسی كۆتا، پرسێكی گرنگە و پەیوەستە بە مافی پێكهاتەكان، بۆیە دەبێت بە ڕاشكاوی قسەی لەسەر بكەین. من وەك نوێنەری پێكهاتەكان، زۆر نیگەرانم لەوەی كە نوێنەرانی «یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری» بانگهێشت كرابوون بۆ ئەم گفتوگۆیە و ناوەكانیان لە شوێنی تایبەتی خۆیان نووسراوە، بەڵام ئامادە نەبوون، ئەم گفتوگۆیە گرنگە لەبەر ئەوەی قسە لەسەر پرسی «كۆتا و هەڵبژاردن» دەكەین و كۆتای پێكهاتەكانیش بە یاسا ڕێك خراوە.

ئێمە لە كوردستان وەك پێكهاتە جیاوازەكان «توركمان، كلد و سریان و ئاشووری و ئەرمەن» كارمان بۆ بەرژەوەندییە باڵاكان و سەقامگیری لە هەرێمی كوردستان كردووە، بەڵام لە كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستاندا (خولی پێنجەم) و لە كۆتا ڕۆژەكانی ئەم خولەدا لەسەر كاراكردنەوەی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان گرژییەك دروست بوو، كە بە دەستی خۆمان ئەم كۆمیسیۆنەمان پەك خست.

لە ماوەی چوار ساڵی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستاندا، ئێمە هەموو هەوڵێكمان بۆ ئەوە بوو كە كۆمیسیۆنی خۆمان هەبێت، بۆ ئەوەی بتوانین لێرە لە هەرێمی كوردستان گفتوگۆ لەسەر كێشەكانی خۆمان بكەین و بە ڕێككەوتنی نێوان لایەنە سیاسییەكان هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد لە كوردستان ئەنجام بدەین، بەڵام زۆر جێگەی داخە، پرسێك پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەبێت، ئێمە بچین لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان بە دوای چارەسەریدا بگەڕێین، بچین تانە پێشكەشی دادگای فیدڕاڵی بكەین لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان و نەهێشتنی كۆتای پێكهاتەكان كە بێگومان كۆتای توركمان بە دیاریكراوی، واتە گەڕانەوە بۆ ساڵی 1992 كە ئەمەش بە ڕاستی گەڕانەوە و پاشەكشەیە لەو بەرەوپێشەوەچوونەی لە پێكەوەژیان لە كوردستان هاتووەتە ئاراوە. هەروەها پاشەكشەیە لە پرۆسەی دیموكراتی، هەتا ئێستا لە عێراق و هەرێمی كوردستان سەرژمێرییەكی تەواو نەكراوە، تا بزانین ژمارەی دانیشتووانی ئێمە چەندە، بۆیە كۆتامان قبووڵ كردووە، هەر ئەمەش وای كردووە كە نەتوانین نەمانی كۆتا قبووڵ بكەین.

نەمانی كۆتا بۆ پێكهاتەی توركمان واتە سڕینەوەی ئەو پێكهاتەیە، سڕینەوەی ئەو بەرخۆدانەشە كە هاوشانی برا كوردەكانمان و پێكهاتەكانی دیكە بۆ بەدیهێنانی ئەم ڕۆژە و ئاشتی و سەقامگیری لە هەرێمی كوردستان پێكەوە كردوومانە.

ئێمە لە ساڵی 1992 تا 2004 وەك پێكهاتەی توركمان كۆتامان نەبووە و نوێنەرمان لە پەرلەمانی كوردستان نەبوو، زەروورەتی بوونی نوێنەری توركمان و پێكهاتەكانی دیكە فەرزی كرد، یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە و شەش كورسیی كۆتا زیاد بكرێت، كە پێنجیان بۆ پێكهاتەی توركمان و یەكێكیشیان بۆ پێكهاتەی ئەرمەن بوو، ئەم هەنگاوە بۆیە نرا، بۆ ئەوەی سیمای پێكەوە ژیان جوانتر بێت و ڕەگەكانی باشتر لە هەرێمی كوردستاندا خۆی دابكوتێت.

جێگەی داخە، هەندێك لایەنی سیاسی بیر لەوە ناكەنەوە، ئەگەر ئێمە نوێنەرمان لە ناو پەرلەمان نەبوو، كێ لە بری ئێمە قسە دەكات و داكۆكی لە مافەكانی توركمان دەكات، یان دەچن لە دژی ئێمە سكاڵا تۆمار دەكەن و تانە لە یاسای هەڵبژاردنی كوردستان دەدەن و، دەیانەوێت خۆیان بكەنە خاوەنی ئیرادەی هەموو پێكهاتەكان بە توركمان و كلد و سریان و ئاشووری و ئەرمەنیشەوە.

لە ماوەی چوار ساڵی ڕابردوو پەرلەمانی كوردستان چوار پرۆژەی لەلایەن ئایین و ئایینزاكان (كاكەیی، ئێزدی، شەبەك و سائیبەی مەندائی) پێشكەش كراوە، بۆ كورسیی كۆتا بۆ ئەوانیش زیاد بكرێن، هەر بۆیە ئێمە لە بری ئەوەی كار بۆ ئەوە بكەین كورسیی كۆتا بۆ پێكهاتە ئایینەكانی دیكە زیاد بكەین، هەوڵەكان دەخەینە گەڕ بۆ ئەوەی كۆتای نەتەوەكان پەك بخرێت، یان هەڵبوەشێنرێتەوە، ئەم جۆرە هەوڵانە خۆی لە خۆیدا سەنگەرگرتن و دوژمنكارییە بەرانبەر ئەو پێكهاتەیە، بۆیە هەر حزبێكی سیاسیی كوردستان بەردەوام بێت لەسەر ئەم سەنگەرگرتنە و سوور بێت لەسەر ئەوەی كورسیی كۆتا نەمێنێت، ئەوا دەبێت دڵنیا بێت ئەو لایەنە هوكار بووە لەسەر سڕینەوەی ناسنامەی پێكهاتەكان.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا چ حزبێكی كوردستانی لە «پارتی، یەكێتی، گۆڕان، یەكگرتوو، كۆمەڵی دادگەری» لە پێكهاتەكانی توركمان و كلد و سریان و ئاشووری و ئەرمەن لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگی وەرنەگرتووە؟ باشە بۆچی بۆ حزبە سیاسییەكان ڕەوایە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكان دەنگ بە لیستەكانیان بدەن، بۆچی كوفرە بۆ پێكهاتەكان لە دەرەوەی خۆیان دەنگیان پێ بدرێت؟ ئایا لە یاسادا هاتووە كە كاندیدی پێكهاتەكان بەگشتی و توركمان بەتایبەتی تەنیا لە بازنەیەكی دیاریكراودا دەنگیان پێ بدرێت، هەر بۆیە ئەگەر دەتانەوێت، ئەمە نەمێنێت، فەرموو یاساكە هەموار بكەنەوە، ئێمەش لەگەڵ هەمواركردنەوەكەی دەبین، بەڵام بەداخەوە پەرلەمانی كوردستان بە بڕیارێكی دادگای فیدڕاڵی پەك خرا، هەر بۆیە ئێمە ئێستا دامەزراوەی یاسادانانمان نییە و ناتوانین یاسا دەربكەین.

كۆتاكانی پەرلەمانی كوردستان بۆ ئەوەی نوێنەریان لە پەرلەمان هەبێت، گرنگن بۆ سەقامگیری و پێكەوەژیان و شكۆی كوردستان لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، كاتێك شاندی وڵاتان و نوێنەرەكانیان دەبینن لە كوردستان مافی پێكهاتەكان پارێزراوە و هەموو حزب و لایەنە سیاسییەكان ڕێزیان دەگرن، ئەوا بە ئاستێكی بەرز سەیری ئەو پێكەوە ژیانەی كوردستان دەكەن.

لایەنێكی دیكە كە هەندێك لە لایەنە سیاسییەكان تۆمەتبارمان دەكەن، بەوەی ئێمە لە پارتی پارتیترین، ئەمە تۆمەتێكە هیچ ڕاستییەكی تێدا نییە، پێكهاتەی توركمان و پێكهاتەكانی دیكەش باوەڕیان بە پەیڕەوێكە كە ئەویش سەقامگیریی هەرێمی كوردستانە، هەر بۆیە لە پێناوی ئەم سەقامگیرییە هەر حزبێكی سیاسی داكۆكی لە مافی پێكهاتەكان بكات، ئێمە هاوپەیمانی لەگەڵ ئەو حزبە دەكەین. هەر بۆ نموونە ئێمە وەك توركمان تەنیا پێنج كورسیمان لە پەرلەمان هەیە، بەپێی پەیڕەوی ناوخۆش 10 پەرلەمانتار مافی ئەوەی هەیە پڕۆژە یاسایەك پێشكەش بكات، باشە ئەگەر ئێمە لەگەڵ حزبێك هاوپەیمانی نەكەین، چۆن دەتوانین پڕۆژە یاسایەك بۆ نەتەوەی خۆمان پێشكەش بكەین؟ بۆیە ئێمە ناچارین هاوپەیمانی دروست بكەین، ئێمە لە خولی ڕابردوو توانیمان دوو بڕیار دەر بكەین، كە بریتی بوون لە «ڕۆژی ڕۆژنامەگەریی توركمانی و ڕۆژی زمان و كەلتووری توركمانی»، لە بەرانبەر ئەو دوو بڕیارە چەند حزبێك كە فراكسیۆنیان هەیە لە ناو پەرلەمان، نەك پشتیان نەگرتین، بەڵكو بایكۆتی دانیشتنەكەیان كرد و ڕێگەیان نەدا ببێتە یاسا و تەنیا وەك بڕیار دەرچوون، كە حاڵەتی لەم جۆرە دەبینین، بەدگومانیمان لا دروست دەبێت، باشە ئەگەر سبەینێ ئەو حزبانە لە جێگەی ئێمە بڕیار بدەن، ئایا چ گەرەنتییەك هەیە كە بڕیار نەدەن لە كوردستان دەرمان بكەن؟ یان هەندێك لە حزبە سیاسییەكانی كوردستان باس لەوە دەكەن و دەڵێن: با پێكهاتەكان لە حزبەكانی خۆیان خەڵك كاندید بكەن بۆ پەرلەمان، لە وەڵامی ئەوانەشدا دەڵێین: ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ مێژووی هەموو خولەكانی پەرلەمان، پێكهاتەی توركمان كاندیدی حزبە توركمانییەكان بوون، ئەوجا یان بە ڕێگەی لیستی تایبەت، یان لیستی هاوپەیمان لە هەڵبژاردنەكان بەشدارییان كردووە، هەروەها ڕێگریش نەبووین كە كەسایەتی بۆ پەرلەمان خۆی كاندید بكات، لەلایەكی دیكەش حزبە سیاسییە توركمانییەكانیش وەك هەموو حزبەكانی دیكەی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی و بەغداش مۆڵەتی یاساییان هەیە.

هەندێك لایەنی دیكە باس لە جیاكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكان دەكەن. پرسیار ئەوەیە ئایا هیچ دەقێكی یاسایی، یان دەستووری هەیە كە ڕێگری بكات لەوەی هاووڵاتییەكی كوردستان دەنگ بە چ هاووڵاتییەكی دیكەی كوردستان بدات، یان هاووڵاتییانی پێكهاتە جیاوازەكان بە هاووڵاتی كوردستان لەقەڵەم نادەن؟ بۆیە گرنگە ڕەچاوی یەكسانی و دادپەروەری بكرێت.

لایەنێكی دیكەی گرنگ كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، ئەویش ئەو پڕۆژە یاسایانە بوو فراكسیۆنە جیاوازەكان پێشكەشی پەرلەمانیان كردبوو، من خۆم سكرتێری پەرلەمانی كوردستان بووم، هەموو پڕۆژە یاساكانم لایە، هەم ئەوانەی داوایان كردبوو بازنەی هەڵبژاردنەكان بكرێنە چوار بازنە، هەم ئەو پڕۆژانەشی كە داوایان كردبوو، پێكهاتەكان دابەشی سەر بازنەكان بكرێن، لەسەر ئەم پرسە ئێمە كێشەمان نییە كە هەڵبژاردنی گشتی لەسەر یەك بازنەیە، یان چوار بازنە، ئەوە زیاتر دەكەوێتە سەر ڕێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە كۆتاكانەوە هەیە، بۆچی دەبێت كۆتا دابەشی سەر بازنەكان بكرێت، ئەمە لە كاتێكدا لەسەر ئاستی عێراق بازنەی پێكهاتەكان یەك بازنەیە؟

بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بڕیار درا، كۆبوونەوەیەك بكرێت كە تیایدا سەرۆكایەتیی پەرلەمان و سەرۆكی فراكسیۆنەكان و نوێنەری پێكهاتەكانی ناو پەرلەمان و دەرەوەی پەرلەمان ئامادە بن، لەو كۆبوونەوەیەدا كە نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئامادە بوون، 25 كەس نوێنەرایەتیی پێكهاتەكانیان دەكرد، لەم 25 نوێنەرە تەنیا دوو كەسیان لەگەڵ ئەوە بوون كە كۆتای پێكهاتەكان دابەشی سەر بازنەكان بكرێت، 23 نوێنەریان لەگەڵ ئەوە بوون كۆتای پێكهاتەكان تەنیا یەك بازنە بێت.

لە دوماهیدا، من وەك كەسێكی یاسایی دەمەوێت، باس لە دادگای فیدڕاڵی بكەم، دەبوو دادگای فیدڕاڵی هەر لە بنەڕەتەوە ئەو داوایەی ڕەت بكردایەتەوە، لە بەر چەند هۆكارێك دەبێت دادگای فیدڕاڵی ڕەچاوی بەرژەوەندییەكانی هەموو پێكهاتەكان بكات بە یەكسانی و دادپەروەری، هەر بۆیە لێرەدا دووپاتی دەكەینەوە، كۆتا بمێنێت، یان نەمێنێت، توركمان نوێنەری ڕاستەقینەی خۆی لە پەرلەمانی كوردستان هەر دەبێت.