پێشەكی

كۆتا لە بنەڕەتدا جیاكارییەكی ئەرێنییە، چونكە كەمینەكان (نەتەوەیی، ئایینی، ڕەگەز، زمان، چینی كۆمەڵایەتی، مەزهەب، نەژاد و...هتد) ناتوانن بە سانایی بگەنە دامەزراوە نوێنەرایەتییەكان، بەمەش ئەوانەی ژمارە و ڕێژەیان هاوكارییان ناكات، تا ڕكابەری لە هەڵبژاردنەكاندا بكەن و تێكڕای هەڵبژاردە بەدەست بێنن، بە شێوەیەكی كاتی كۆتایان بۆ دیاری دەكرێت، واتە بە بێ لەبەرچاوگرتنی ڕێژەیان، كورسییان بە ڕێژەی جیاواز بۆ دادەنرێت. لە لایەكی دی بە هۆی ئەو زوڵم و زۆرداری و پێشێلكارییانەی كە لە قۆناغە مێژووییەكاندا ڕووبەڕووی بوونەتەوە.

 

  دەستوور و كارلێككردنی لەگەڵ پرسە كومەڵایەتی و سیاسییەكان

دەستوور سیستەمی حوكمڕانی دروست دەكات و تایبەتكاری و ئەركەكانی دامەزراوەكان دیاری دەكات و سنوورێكی بابەتی بۆ كارەكان دادەنێت و پەیوەندیی نێوان دامەزراوەكان و گەل ڕێك دەخات.

پرسی بەشداری لە ژیانی گشتی بە هەستیاریی خۆیەوە بە شێوەی جۆراوجۆر لە دەوڵەت و یەكە سیاسییەكاندا بە شێوەی جۆراوجۆر چارەسەر كراوە و، لە بنەڕەتدا نوێنەرایەتییان بووەتە جێی بایەخ. بیرمەندان و دەوڵەتانی دیموكراسی و خودی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ڕێككەوتننامە و ڕاگەیاندنەكاندا، گرنگیی تایبەتیان پێ داوە. مەرج نییە هەموو بابەتە بایەخدارەكان لە گەڵاڵەنامەی دەستووردا بن، یان هەموو بابەتە دەستوورییەكان بە گەڕانەوە بۆ گەڵانامەكە چارە دەبن. لە دەوروبەری ئەو وەسیقەیە بیرۆكە و ڕێككەوتن و پراكتیزەی وەها دێنە ئاراوە، كە كاریگەری لە سەر شڕۆڤەی دادەنێن. بۆیە ئەگەر دەستوورەكان گوزارشت بن لە دامەزراوەكان و دیاریكردنی ڕێساكانی حوكم، ئەوا لە هەمان كاتدا لەگەڵ سیاقە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكەی كارلێك دەكەن. كەواتە دەستوور لە لایەك بابەتی سەربەخۆ و ڕۆشن دەخاتە ڕوو، لایەكی دیكەشی لەگەڵ دۆخە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكە پەیوەستن و لەناو یەكن، كارلێكی هەر دوو لا، كلیلی تێگەیشتنە لە دەستوور وەك دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتی، لێرەوەیە كە تێگەیشتن لە پرسە دەستوورییەكان ئاڵۆزە و بەردەوام لە خوێندنەوەدایە. پرسی كۆتا و كارلێككردنە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیشی لەو ڕوانگەیە بەدەر نابێت.

هەروەها دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان جەخت لە بەشداریی كەمینەكان دەكەنەوە لە دانانی دەستوور و پڕۆسەی دەستوورسازی، ئەمشە ڕەوایی زیاتر بە دەستوور دەدات.

 نەتەوە یەكگرتووەكان و پرسی نوێنەرایەتیی كەمینەكان

پەیماننامەی مافە مەدەنی و سیاسییەكانی ICCPR ساڵی 1996 كە دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1971ـەوە ڕاستاندنی بۆ كردووە، لە ماددەی 27دا جەخت لە مافەكانی كەلتووری و ئایینی و پەرستش و زمانی كەمینە ڕەگەزی و ئایینی و زمانییەكان دەكاتەوە، لە جاڕنامەی نەتەوە یەكگرتووەكانی تایبەت بە مافەكانی ئەو كەسانەی كە لە كەمینەی نەتەوەیی، یان ڕەگەزی، یان دینی، یان زمانی، یان نەتەوەیین، كۆمەڵەی گشتی لە 18ی كانوونی دووەمی ساڵی 1992 دەری كردووە، جەخت لەوە دەكاتەوە كە بەرجەستكردنی مافەكانیان دەبێتە هۆی سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەو دەوڵەتانەی تێیدا دەژین. لە بڕگەی سێیەمدا هاتووە: ئەو كەسانەی لە كەمینەكانن مافی بەشداریی كارایان هەیە لە سەر ئاستی نیشتمانی و هەروەها لەسەر ئاستی هەرێمیش كە ئەوە گونجاو بوو، لە بڕیارەكانی تایبەت بە كەمینەكان، یان ئەو ناوچانەی تێیدا دەژین، بە مەرجێك ئەم بەشدارییە لەگەڵ یاساكانی نیشتمانی ناكۆك نەبێت. ئامانج لە دیاركردنی كورسیی كۆتا، یەكەم پاراستنیانە لە لەناوچوون و هەستكردن بە بوون و مانەوە، دووەمیان پرسی دابەشكردنی دەسەڵاتە كە مەبەستە كورسییەكان لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكان دابەش ببن، تا گەرەنتیی سەقامگیریی دیموكراسی لە كۆمەڵگەیەكی دابەشكراودا بكرێت.

لێژنەی مافی مرۆڤی تایبەت بە نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێت: كەمینە گرووپگەلێكن كە خەسڵەتی جیاوازیان هەیە، كە بە ڕوونی لە ئەوانی دی دەردەكەون لە كۆمەڵگەدا و دەخوازن بەردەوام پارێزگاریی لێ بكەن.

لە ڕێككەوتننامەی ئەورووپی بۆ پاراستنی مافی كەمینەكان هاتووە «چەمكی كەمینە واتە كۆمەڵێك كە ژمارەیان لە دانیشتووانی دیكەی وڵات كەمترە و ڕۆڵەكانیان بە جیاوازیی نەژاد، یان زمان، یان ئایین دەناسرێنەوە، و سوورن لەسەر بەردەوامبوونی كەلتوور، یان ترادیسیۆن، یان داب، یان ئایین، یان زمانیان.

كەواتە سێ هۆكاری سەرەكی هەیە بۆ بوونی كەمینە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا: یەكەمیان جیاوازیی خەسڵەتی كەمینەیەك لە باقی ئەوانی دی. دووەم: دەرككردن بەو جیاوازییانە و ئارەزووكردن لە پاراستنی. سێیەم: كەمیی ژمارە بەرانبەر زۆرینەی ئەوانەی كە لەناو بازنەی زۆرینە هەژمار دەكرێن.

زیاتر لە 30 دەوڵەت كورسیی كۆتایان بۆ كەمینەكان دیاری كردووە و بەشێكی بوونەتە هۆی بوونی هێزی تەواوكاری بۆ وڵات و جۆشدانی یەكێتیی گەل. لەگەڵ ئەوەی لە زۆر وڵاتدا چوارچێوەی دەستووری و یاسایی نەیتوانیوە گەرەنتیی هاوسەنگی و تەواوكاری بكات لە نێوان سیستەم ئەرك و مافی كەمینەكان، ئەمەش وادەكات لە هەندێ شوێن پابەندی بۆ شوناسی لۆكاڵی زیاتر بێت و زیاتر كەمینە پابەند و وابەستەی خۆی بێت و شوناسی گشتیی نەوێت. مافی كەمینە لە دەوڵەتێك بۆ یەكێكی دی جیاوازە و ئەوان وێڕای مافی وەك یەكی هەمووان، مافی جیاكاریشیان دەوێت.

 

 دەوڵەتی عێراق و مافی كەمینەكان

مێژووی عێراق بریتییە لە مێژووی پێشێلكردنی مافی كەمینەكان، ئەگەرچی لە ڕووی دەستوورییەوە لە هەندێ قۆناغدا ئاوڕێك لە مافەكانیان دراوەتەوە، بۆ نموونە: لە پێشەكیی دەستووری عێراقی هەمیشەیی ساڵی 2005دا هاتووە كە هەموو پێكهاتەكان بە بێ جیاوازی دەبن، و دوو جار ناوی پێكهاتە وەك هاومانایەك بۆ كەمینە هاتووە. بەڵام لە ماددەی 9/یەكەم/أ و 12 / یەكەم و ماددەی 49 یەكەم كە تیایدا هاتووە «ڕەچاوی نوێنەرایەتیكردنی سەرجەم پێكهاتەكانی گەلی عێراقیش دەكرێت»، وەك دەلالەتێك بۆ كۆی پێكهاتەكانی گەلی عێراق ناوزەد كراوە. هەروەها لە ماددەی 125دا، لە بەشی چوارەم ئیدارە خۆجێی یەكان، هاتووە كە: «دەستوور مافی كاڕگێڕی و سیاسی و ڕۆشنبیری و فێركردنی نەتەوە جیاوازەكانی وەك توركمان و كلدان و ئاشووری و پێكهاتەكانی دی دەپارێزێت و ئەمەش بە یاسا ڕێكدەخرێت». تا ئەم ساتەش یاسای پاراستنی مافی پێكهاتەكان لە عێراقدا نییە كە ناوی هەموو پێكهاتەكانی تێدا بێت.

هەروەها دادگای باڵای ئیتیحادی عێراق چەندین بڕیاری جیاوازی سەبارەت بە كۆتای پێكهاتەكانی عێراق دەر كردووەو، لە كۆتا بڕیاریدا ژمارە 43/ 2021 كە لە 22ی شوباتی 2022 بە تێكڕای دەنگ بڕیاری لێ دراوە، جەخت لەوە دەكاتەوە، كە كۆتای پێكهاتەكانی ئێزیدی و كوردی فەیلی و شەبەك هاوتای كۆتاكانی دی بن و، داوای لە ئەنجومەنی نوێنەران كردووە، كە وەك هەردوو پێكهاتەی كریستیان و سابیئی یەكسان بكرێن، ئەمەش یەكسانی لە ژمارە نەگەیاند بە قەدەر ئەوەی بۆ كەمینەكان، عێراق یەك بازنەیە، هەر ئەمەش بوو كە دادگای ئیتیحادی ژمارە 73 و هاوپێچەكانی خاڵی ج بڕگەی یەكەم لە ماددەی 9ی یاسای ژمارە 4ی ساڵی 2023/ یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاكان و قەزاكانی ژمارە 12ی ساڵی 2918ی هەڵوەشاندەوە، كە كورسیی كۆتای كریستیانی لە ئاستی عێراقدا دابەش كردبوو، دوو لە هەرێمی كوردستان و ئەوانی دیكەش لە ئاستی سنووری عێراق جیا لە هەرێم.

 لە هەرێمی كوردستان:

1-  لە یەكەم بڕیاری بەرەی كوردستانی بۆ یاسای هەڵبژاردن ژمارە 1ی ساڵی 1992 كە لەلایەن بەرەی كوردستانییەوە دەرچوو، كورسیی كۆتا بۆ پێكهاتەكان دانەنرابوو، بەڵام لە ڕۆژی چوارشەممە بەرواری 8/4/1992 بەرانبەر 19ی نەورۆزی 2692ی كوردیدا، بڕیاری دەركرد كە تەنیا بۆ خولی یەكەم پێنج كورسی لە پەرلەمان بۆ پێكهاتەی (كلدانی، كاسۆلیك، نەستوری و سریان)ی دیاری بكرێت، كە وەك لە بڕیارەكەدا هاتووە لە بازنەی هەڵبژاردنی تایبەتیدا دەپاڵێورێن، بەڵام توركمانەكان بە هۆكاری تایبەت بەشدارییان نەكرد و نەیانویست بەشداری بكەن.

2- جێگەی سەرنجە كە ئەگەرچی یاسای ژمارە 1 ی ساڵی 1992 یان بڕیاری بەرەی كوردستانی كورسیی كۆتای بۆ پێكهاتەی توركمان، یان عەرەب دیاری نەكردووە، بەڵام لە هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ساڵی 2004 دا هاتووە كە بڕگەی 3 ی ماددەی 36 هەموار دەكرێت و هاتووە كە: ئەگەر حزبێ لە ناو كۆمەڵە حزبێكدا كە هەموویان بە ناوی یەك نەتەوەوە ڕكابەری دەكەن، (توركمان، كلدان، ئاشوری، ئەرمەنی، عەرەب) مام ناوەندی (معدل) هەڵبژاردنی بەدەست نەهێنا، ئەوە لەو بارەدا كام حزب لە حزبەكانی ئەو نەتەوەیە زۆرترین دەنگی هێنابێت، كورسییەكی دەدرێتێ. هەروەها هەر لە هەمواری سێیەمدا ژمارەی كورسییەكان دەكرێتە 111 كورسی.

3- لە هەمواری چوارەمی یاسای هەڵبژاردن لە ساڵی 2009دا، ماددەی 36 ی دووبارە دادەنرێت و پێنج كورسی بۆ پێكهاتەی كلدان سریان ئاشووری و پێنج كورسی بۆ توركمان و یەك كورسی بۆ ئەرمەن دادەنرێت و، هاتوووە كە: دەنگدەرانی ئەو پێكهاتانەی باس كران، پاڵێوراوی پێكهاتەكە هەڵدەبژێرن.

4- یاسایەكی هاوچەرخ بۆ مافی پێكهاتەكان لە ساڵی 2015 دەرچووە.

دوای 2005 ئەگەرچی بۆ سەرجەم كەمینەكان لە كۆی 329 كورسیی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نۆ كورسیی كۆتا بۆ پێكهاتەكان دیاری كراوە، پێنج كورسی بۆ پێكهاتەی كریستیان و چواریش بۆ كریستیان و ئێزدی و فەیلی و شەبەك و سابیئەی مەندایی دانراوە، وێڕای سەرنجی یاساییمان لە سەر ژمارە و بوون و نوێنەرایەتییان، بەڵام دۆخی ئاسایش و خراپ بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق و ئاڕاستەكانی كردەوە تیرۆریستییەكان و ڕێكخراوە تیرۆریستەكانی دژ بە پڕۆسەی ئازادكردنی عێراق، كاریگەری نەرێنی كردە سەر بوون و مافی كەمینەكان.

 

 پێوەری دانانی كۆتای كەمینەكان

لە بنەڕەتدا دیموكراسییەت لە گەلەوەیە بۆ گەل، مەبەستیش لە پەرلەمان ئەوەیە كە نوێنەرایەتیی ڕاستەقینەی گەلی تێدا بكرێت و دەبێ نوێنەری هەموو چین و توێژ و پێكهاتەكانی گەلی دەوڵەت، یان كیانی سیاسی وەخۆ بگرێت، هەر ئەمەش وا دەكات كە ئەو پێكهاتانە بتوانن هێڵی گەیاندن و پەیوەندی بن لە نێوان هاونیشتمانییان و دەسەڵات، بەتایبەت دەسەڵاتی ڕاپەڕاندن. هەروەها بوونی نوێنەر لە هەموو پاشخانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی جیاواز لە لایەك هانی هاونیشتمانی دەدات كە كارایی لە پڕۆسەی سیاسیدا هەبێت و لە هەمان كاتدا وێنەیەكی ڕاستەقینەی ڕەوا لە دیدی هاونیشتمانییەوە دەداتە پەرلەمان. ئەمەش سەقاگیری و هاڕمۆنی و نەبوونی جیاوازی دێنێتە دی و دۆخی گەشەپێدان دەخەمڵێنێت و، نەرم و نیانییەكی زیاتر دەبەخشێت بۆ لە ڕوو وەستان لە هەمبەر ئاریشە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان. هەر بۆیە بۆ هەموو پەرلەمانێك گرنگە كە بەسەر ئەو كۆسپانەدا زاڵ بێت، كە دەبێتە ڕێگر لە بەردەم بەشداریی سیاسی و ژیانی گشتی.

چەند شێوازێك هەیە بۆ نوێنەرایتیپێكردنی كەمینەكان لە پەرلەماندا، لەوانە:

‌أ- یاسای حزبەكان: لە هەندێ دەوڵەتدا كە یەك نەتەوە، یان یەك ئایین نییە، بە پاساوی كێشە دروستكردن بۆ سەقامگیریی سیاسی و پرسی جیابوونەوە، ڕێگە دەگیرێت بە دروستكردنی حزب لەسەر بنەمای زمان، یان ڕەگەز، یان ئایین، بەڵام بوونی حزب كە نوێنەرایەتیی كەمینە بكات بۆ پەرلەمان، بایەخی خۆی هەیە. بۆیە دەبێ یاسای حربەكان خاڵی بێت لە لەمپەری لەم شێوەیە. لای خۆمان وادەبینین كە یاسای حزبەكانی عێراق ژمارە 35ی 2015 دەكرێت بەو ئاراستەیە شرۆڤە بكرێت و پەڵپی پێ بگیرێت كە نابێت حزب لە سەر بنەمای زمان و نەتەوە و.. هتد دابمەزرێت.

‌ب-  یاسای هەڵبژاردن: دەكرێت سیستەمی هەڵبژاردن بە شێوەیەك دابڕێژرێت كە دەرفەت بداتە كەمینەكان تا نوێنەریان هەڵبژێرن، بەمەش سیستەمی سیاسی دیموكراسی دروست بەرجەستە دەبێت. لە خوارەوە هەندێ ڕێكار دەخەینە ڕوو كە نوێنەرایەتی ئاسان دەكات:

- كورسیی تایبەت: بە بێ لەبەرچاوگرتنی دەرئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمان، ئەم ڕێكارە وادەكات، كەمینە بە سانایی بگاتە پەرلەمان. بۆ نموونە لە ئۆكرانیا ئەو كەمە نەتەوانەی كە ژمارەیان دەگاتە 1.5% ی دانیشتووان ئەوا لە نێوان 1 تا 3 كورسیی پەرلەمانیان دەبێت.

- بواردنیان لە كۆتی هەڵبژاردن: لێبووردن لە كەمینەكان لەو ڕێژەیەی كە وەك مەرجی دەنگهێنان بۆ چوونە ناو پەرلەمان دادەنرێت، كە زیاتر لە نێوان 3و5و7%دایە، خزمەتی وێنە گەورەكەی دیموكراسییەت و مۆزاییكە مەزنەكە دەكات. بۆیە لە سربیا حزبەكانی كەمینەكان ئەم ڕێژەیە نایانگرێتەوە كە لە 5%ی بۆ دانراوە.

- دانانی پشك: وەك چۆن پشك و كۆتا لە نێوان هەر دوو ڕەگەز دادەنرێت، بە هەمان شێوە دەكرێت پشك و بەشی كەمینەكان لە ناو یاسای هەڵبژاردن دابنرێت و حزبەكان ڕێژەیەك لە پێكهاتە كەمینەكان دابنێن.

- رێكاری پەرلەمانی: پەرلەمانەكان دتوانن نوێنەرایەتیی كەمینەكان لە بابەتە گرنگ و جێی بایەخی گشتی و تایبەتی ئەوان بەشداری پێ بكەن و ڕێكخستنی پەیڕەو بە شێوەیەك بێت كە ئەم مافەیان بۆ بەدی بێنێت:

• ڤیتۆ: لەو بابەتانەی تایبەتە بە خۆیان ڤیتۆیان ببێت. نموونە لە سلۆڤینیا دوو پێكهاتەی نیشتمانی دەتوانن ناڕەزاییان هەبێت لەسەر ئەو یاسایانەی كە مافە دەستوورییەكانیان پێشێل دەكات.

• پێكهێنانی لێژنەی پەرلەمانی تایبەت بە پێكهاتەكان: لێژنەی هەمیشەیی، یان فەرعیی پەرلەمانی بۆ پرسی ئەو یاسایانەی پەیوەستە بە خۆیان، یان لە بوارەكانی دیكەی مافەكانی مرۆڤ، دەتوانرێت نوێنەرایەتی و بوونیان نیشان بدات.

• ڕاوێژكردن: دەكرێ پەرلەمانەكان پابەند بكرێن بە ئەنجامدانی ڕاوێژ لە گەڵ كەمینەكاندا، كاتێ یاسایەكی پەیوەست بە ئەوان دەبێت. بۆ نموونە لە خوارووی ئەفریقیا كاتی دەنگدان لەسەر یاسایەك كە پەیوەست بێت بە داب و نەریتی كۆمەڵە كەمینەیەك، دەبێت یاسایەك بچێتە لای ئەنجومەنی نیشتمانی و لای ئەندامانی تایبەت بەم پرسە دیراسە بكرێت، یان دەكرێت دانیشتنی گوێگرتنیان بۆ ئەنجام بدرێت و لە پەرلەمان چین و توێژەكانیان گفتوگۆیان بۆ ئەنجام بدرێت، یان نووسینیان لێ وەربگیرێت، یان گفتوگۆ لە گەڵ شارەزایانیان بكرێت و سەردانی مەیدانیی ئەندامانی پەرلەمان ئەنجام بدرێت.

• دەنگدانی زۆرینەیەكی شیاو: بەو مانایەی كە ڕێكارێكی دەنگدانی جێگرەوەیە و قورسایی زیاتر دەداتە دەنگی نوێنەری كەمینەكان.

• ئامادەیی بوون و ڕەمزی، بەم ناوە ئەم ناونیشانە ناوزەد كراوە، كە خۆی لە قسەكردن بە زمانی زگماكی خۆیان دەبینێتەوە لە ناو پەرلەمان، یان بایەخدان بە بۆنەكانیان و كاراكردنی ڕۆڵیان لە ڕێگەی ڕاهێنانەوە، ئەم شێوازە نەرمانەی كاركردن دەتوانێت وا بكەن كە نوێنەرایەتیی كەمینەكان دیار بێت.

‌ج- دانانی تۆماری تایبەت: وەك ئەوەی بۆ ماوەرییەكان لە نیوزلەندا دانرا، كە تەنیا یەك تۆمار هەبوو بۆیان، بەڵام دواتر تۆماری گشتیی نیشتمانییشیان بۆ كرایەوە و تۆمار بووە ئیختیاری كە داوای خودی ماوەرییەكان بوو، چونكە پێیان وابوو جیاكارییە، حەزیان بە جیاكاری نەدەكرد، واتە هەم 7 كورسییەكەیان هەیە، هەمیش دەتوانن لە ناو لیست و حزبەكانی دیكە خۆیان بپاڵێون.

‌د- بوونی حزبی سەروو نەتەوەیی: دامەزراندن و بوونی حزبی فراوان لەسەر بنەمای هاونیشتمانی و دواتر جێكردنەوەی پێكهاتە لە ناو حزب و كایەكانی دیكەی ڕكابەریی، وادەكات بایەخ بە بەرژەوەندی و بوونی پێكهاتە بدرێت.

 

 ژمارەی كورسی:

پرسیاری سەرەكی ئەوەیە: ئایا دەبێت گرووپێك، یان كەمینە چەند كورسیی كۆتای بۆ دابنرێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دوو ئاراستە هەیە:

یەكەم: پێوەری ژمارە: ئەم ڕایە پێی وایە دەبێت ژمارەی كورسی بە شێوەیەك بێت كە گونجاو بێت لە گەڵ ژمارەی گشتیی دانیشتووان.

دووەم: پێوەری بوون: ئەم پێوەرە پێی وایە كە لانی كەمی كورسی كە بتوانی گوزارشت لە بوونی ئەو گرووپە و پرسەكانیان بكات، بە شێوەیەكی كارا.

دەكرێ نموونەی هەندێ دەوڵەت وەربگرین كە جۆری میكانیزم و ژمارەی كورسیی پێكهاتە كەمینەكان بخاتە ڕوو، بۆ ئاشنابوونی زیاتر سەیری خشتەكە بكەن.

 

 كۆبەند

دەبێت دەستووری كۆمەڵایەتی و سیاسیی ژیان پابەند بێت بە ڕێگەنەدان لە پەراوێزخستنی پێكهاتەكان و مافەكانیان و خواستی ڕاستەقینە هەبێت بۆ بەرجەستەكردنی گرفتەكانیان و لە جیاتی كارئاسانی ڕووبەڕوی كێشە نەكرێنەوە، تا بكرێت دەست بە سەقامگیرییانەوە بگیرێت و ئنتیگرەیشن لە پاڵ بوونی فرەیی بە هەند وەربگیرێت. پرسی گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن بۆ ئاریشە و خواستەكانیان ئەولەوییەت بێت و، كۆمەڵگەی مۆدێرن لە ڕوانگەی دیموكراسیی گونجاو لە گەڵ دیموكراسی و قۆناغ لەگەڵ پرسەكانیان ئاوێزان بووە. نابێت ڕووبەڕووی تۆمەت و پەراوێزخستن و سەنگەرلێگرتن ببن.

هەرێمی كوردستان چ لە پڕۆژەی ئامادەكراوی ساڵی 2009 و چ لە یاسای بەركار و لە مومارەسە و بەیەكەوە ژیاندا، سیمایەكی جوانی حوكمی مەدەنی و هزری دیموكراسی گەلی كوردستان دەنوێنێت.

سەرچاوەكان:

یاسای ژمارە 1ی ساڵی 1992 ی هەمواركراو ـ یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان

یاسای حزبەكانی عێراق ژمارە 35ی ساڵی 2015 كە لە وەقایعی عێراقی ژمارە 4383 لە 12 تشرینی یەكەم ساڵی 2015 دا بڵاو كراوەتەوە.

دەستووری عێراق 2005.

Parlıaments &Minorities and Indigenous Peoples، agora، portal for Parliamentary development.

Farhad Hassan Abdulla &Hawre hasan Hama، Minority Representation and Reserved Legislative Seats in Iraqi Kurdistan.

ویل كیملیكا، المواطنة متعدد الثقافات، ترجمة عبدالنور خراقي، الجامعة الأمریكیة في بغداد، بیروت، ط1، 2021.

 

 

ڕێژە
ژمارەی گشتیی كورسییەكانی پەرلەمان
جۆری میكانیزم
دەوڵەت
2
80
9 كورسی كریستیان

3 شەركەس

6 بەدو
ئوردون
7
88
6 كریستیان

1 سامرین
فەلەستین
 
603
نەبوونی ڕێژەی 5% بۆ كەمینەكان
ئەڵمانیا
 
450
بازنەی هەڵبژاردنی داخراو بۆ گرووپی كەمینە ڕەگەزی
ئۆكڕانیا
 
435
بازنەی داخراو بۆ ئەوانەی بنەچە ئەفریقی و لاتینین
ئەمریكا
 
274 
5 كورسی بۆ زنجبار
تانزانیا
11
179
2 كۆتا بۆ كەنداوی ئالفا و هەڵاوێردنی حزبەكانی كەمینەی ئەڵمانی لە ڕێژەی 2%
دانیمارك