(*) 

 

ڕۆژهەڵاتی «ناوەڕاست» دەستەواژەیەكی بەكارهێنراوی ئەوروپییەكانە بە گوێرەی جوگرافیای خۆیان دایانتاشیوە، ئەو ناوچەیە خودان خەسڵەتی جۆراوجۆری جوگرافی و مێژوویی و ئابووری و جیۆپۆلەتیكییە، كە وای كردووە ببێتە چڕترین ناوچەی دونیا لە پەرەسەندنی سیاسی و گۆڕانكاریدا، ناوچەكە جێگەیەكی زۆر گرینگی ستراتیژیی هەیە و سێ كیشور پێكەوە دەبەستێتەوە، هەر سێ ئایینە ئاسمانییە دیارەكانی ئێستای دونیا (جوو، مەسیحی، ئیسلام) لەوێندەرێ دەركەوتوون. هەرچەندە زمانی عەرەبی لە هەمووان بەربڵاوتر بە دەڤەرەكەدا بڵاو بووەتەوە، بەڵام زمانەكانی «فارسی و توركی و كوردی و پشتۆ و بەلوچ» و هی دیكە بوونی بەرچاویان هەیە و كەلتووریان زیاتر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخشیوە، لە بواری ئابووریشدا ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بە نەوت و گازی سرووشتی و كانزای جۆراوجۆر و یەدەگی زۆریشی لەو سامان و كانزایانە مایەی چاوتێبڕینی زلهێزەكانی دونیا و بەردەوامبوونی گرژی و تێكچڕژان و دەبەریەكڕاچوونی زیاتری بەرژەوەندییەكانە.

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەو بیچمەی ئێستای پتر زادەی سەدەی بیستەمە، لەو ناوچەیەدا دەوڵەت و قەوارەی جیاجیا هەڵكەوتن، ئەوەی لە سایكس-پیكۆ، زلهێزەكان و دواتر براوەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی نەیانتوانی بیسەپێنن، پاشان بە زەبر سەپاندیان-دروستكردنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە فەڵەستین 1948- بە نموونە، گۆڕانكاریی دیكەش لە سۆنگەی كۆتایی جەنگی سارد 1989-1991 هاتنە گۆڕێ و مەسەلەی دەستكاریكردنی سنوورەكانیان هێنایە گۆڕێ و دەوڵەتی نوێ لە بڤەوە بوو بە بكە، لەم ناوچەیەدا بەردەوام ململانێ و ئاڵۆزیی درێژخایەنی تێدایە، بەتایبەتی ململانێكانی ئیسرائیل و فەڵەستین و پرسەكانی سووریا- عێراق- ئێران و وڵاتانی جۆراوجۆری دیكەش دەگرێتەوە. هەروەتر دۆزی كوردیش ئەگەر پێشتر زۆر لە ئالی سیاسی بەهەند وەرنەگیرابێ، بەڵام ئێستا كەس ناتوانێت ڕەهەند و كاریگەرییەكانی پوشبەسەر بكات، هۆكارە سەرەكییەكان كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتین لە:

- ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین: كە سەنتەری ناكۆكی لەسەر خاك و ناسنامەی نەتەوەیی و دەوڵەتدارییە.

- دابەشبوونی تایەفی- ئایینی: ناوچەكە دابەشبوونی بەرچاوی سوننە و شیعەی هەیە، كە كاریگەریی لەسەر ململانێكان هەیە.

- دۆزی كورد: كە لە دڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنیا دامێنگیری ئەو چوار دەوڵەتە نییە كە كوردستانیان بەسەر‌دا دابەش كراوە، بەڵكو ڕەهەندی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە، دیارە هەلومەرجی هەرێمی كوردستانی عێراق جیاوازە،‌ حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سیاسەتی ئیداری و سەربازی و ئابووریی خۆی كار دەكات، بەڵام گرژییەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەندیی عێراق لەسەر داهاتی نەوت و دەسەڵات و سەروەریی فیدڕاڵییانە و ناكۆكییەكان لەسەر ناوچە دابڕێنراوەكان و خواستەكانی سەربەخۆیی حكومەتی هەرێم بەردەوامن و ئاسۆی چارەسەریان تەڵخ و تەماوییە. لە كوردستانی ڕۆژئاوا هێزە كوردییەكانی وێندەرێ بەتایبەت هێزەكانی سووریای دیموكرات (هەسەدە) كۆنتڕۆڵی بەرچاویان بەسەر بەشێكی بەرچاوی كوردستانی ڕۆژئاوا و باكووری سووریادا هەیە، هەرێمێكی نیمچە ئۆتۆنۆمییان دامەزراندووە كە بە ڕۆژئاڤا ناسراوە و ئاراستەی تێكۆشانیان خستووەتە سەر مۆدێلی كۆنفیدڕاڵیزمی دیموكراتیك، ئەو دەڤەرەی ئەوان لێی باڵادەستن، هەم لە لایەنی ستراتیژی و هەمیش لە ئالی ئابوورییەوە لە بایەخدارترین هەرێمەكانی سووریایە، پەیوەندیی نێوانیان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی تازەی دیمەشق و حكومەتی توركیا تا ئێستا ئاڵۆزە، بەتایبەتی توركیا تاقمە كوردەكانی وێ  بە پەیوەست بە پەكەكە (پارتی كرێكارانی كوردستان) دەزانێت، كە بە ڕێكخراوێكی تیرۆریستی دادەنێت.

- توركیا:  كورد لە توركیا كە زۆرترین ڕێژەیان هەیە لە چاو پارچەكانی دیكە، هەرچەندە لە سەرەتای دامەزراندنی كۆماری توركیاوە ڕۆڵیان بەرچاو بووە بۆ پاڵپشتیی دامەزرێنەری كۆمار، بەڵام لە دەستكەوتەكان دەستخەڕۆ كران، بۆیە كورد لەوێ لە مێژە ڕووبەڕووی سەركوت و سنوورداركردنی ماف بوونەتەوە، دەوڵەتی توركیا بێ سڵكردنەوە دژایەتیكردنی نەتەوەخوازی كوردی بە ئەركێكی نەتەوەیی و نیشتمانی زانیوە، پێشهاتە سیاسییەكانی ئەم دواییە پێدەچێت توركیاش وا لێ بكات كە بگاتە ئەو قەناعەتەی لەم مەسەلەیەدا خۆی بگونجێنێ.

- لە ئێران: كورد ڕووبەڕووی هەڵاواردن و سنوورداركردنی بەرچاوی مافە كەلتووری و سیاسییەكان بووە تەوە. حكومەتی ئێران بزووتنەوە و پارتە سیاسییە كوردییەكانی سەركوت كردووە و خامۆشییەك كە لە ئالی كوردی وێندەرێ هەیە، هی ڕازی بوون نییە، بەڵكو هی سەركوت و نەبوونی دەلیڤەیە. كورد لەوێ ڕووبەڕووی هەڵاواردنی نەتەوەیی و جیاكاریی تایەفی بووەتەوە.

- بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكانی زلهێزەكان، لەوانەش ئەمریكا و ڕووسیا و یاریزانە ناوچەییەكان..

- هۆكارە ئابوورییەكان: سامانی نەوت و نایەكسانیی ئابووری بەشدارن لە ناسەقامگیری..

 ڕۆڵی توركیا لە دۆسێی سووریادا

ئەمریكا لە مامەڵەكردن لەگەڵ توركیا كە ئەندامی هاوپەیمانی ناتۆیە، بەدوای هاوسەنگییەكی لەباردا دەگەڕێت و لە هەمان كاتدا بەهۆی سیاسەتی توركیا لە سووریا و پەیوەندییە ئاڵۆزەكانی توركیا و هەندێك وڵاتی عەرەبی ڕووبەڕووی ئاستەنگ دەبێتەوە. هێشتا مەلەفی سووریا ئاڵۆزە بەو پێیەی ئەمریكا پاڵپشتیی هێزەكانی سووریای دیموكرات دەكات كە لەلایەن كوردەوە ئاراستە دەكرێن كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی توركیادا ناكۆكە، توركیاش پاڵپشتی بەرەی ئازادیی شام دەكات، كە هەندێك لەو هێزانە لە لیستی تیرۆری ئەمریكادان.

دوای پتر زەقبوونەوەی ڕۆڵی توركیا و بەتایبەت پاش كەوتنی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا لە  8/12/2024 هەندێك پێیان وایە ئەگەری دەركەوتنی دەوڵەتی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هێشتا زۆر نییە، هەرچەندە گومانی تێدا نییە كە ئەو پەرەسەندنانە جێپەنجەی خۆیان لەسەر ناوچەكە بەجێ دەهێڵن، لە ئەنجامدا گۆڕانكاریی گرینگی ناوچەیی و تەنانەت جیۆسیاسیشی لێ دەكەوێتەوە، بەڵام هەناسەی سیاسی توركیا بەرگەی تەنگەنەفەسیی سەرهەڵدانی قەوارەیەكی سەربەخۆی كوردی ناگرێت، بەدوور نازانرێت ئەمریكا، یان هەر ئەندامێكی دیكەی ناتۆ پشتگیری لە دەستپێشخەرییەكی لەو شێوەیە بكەن، چونكە كورد هاوپەیمانێكی گرینگ بووە بۆ ئەمریكا و هەروەتر ناتۆش، بەتایبەتی لە شەڕی دژی تیرۆر، بەڵام پەیوەندیی ستراتیژی لەگەڵ توركیا كە خۆی ئەندامی ناتۆیە، بۆ هەموو لایەك گرینگتر دەبێت، ڕووسیاش كە پێش ڕوخانی ئەسەد هاوكارییەكانی لەگەڵ كورد لە سووریا زیاد كردبوو، ئەو یەپەگە و پەكەكە وەك ڕێكخراوی تیرۆریستی ناناسێت و لە ساردبوونەوەی پەیوەندییەكانی ڕووسیا و توركیا، بووژانەوەی پەیوەندییەكانی ڕووسیا و كورد ڕووی داوە، بەڵام بەرژەوەندییەكانی ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەتی لە سووریا تا ڕادەیەك سنووردارە، هەرچەندە ڕوسیا پشتی ڕژێمی بەشار ئەسەدی بەردا، بەڵام دەشێ بوونی خۆی لە ناوچەكە بە شێوازی دیكە درێژە‌ پێبدات..

چاوەڕوان دەكرێت كوردی ڕۆژئاوا دوای كۆتاییهاتنی ململانێكانی ئەو وڵاتە، پتر لە مافی ئۆتۆنۆمی بەهرەمەند بن، بەڵام داواكارییەكانیان بۆ سەربەخۆیی تەنیا كاتێك سەركەوتوو دەبێت كە سووریا وەك وڵاتێك بە تەواوی لە گرێژنە بچێت، دیارترین ئالنگارییەكانی پێش ئەوان ئەوەیە كە چۆن بتوانن درێژە بەو سیستمی حوكومڕانییە بدەن كە هەیانە، ئەگەر بشكرێت هەم لە ئالی ئاسۆیی و هەم لە لایەنی ستوونی پەرەی پێ بدەن، نەخشەی سیاسیی سووریای دوای ئەسەد ئەگەر بە پێودانگی بەرەی نێوخۆیی بێت، یا ئیسلامی پەڕگیر یان عەرەبچیی شۆڤێنی و تایەفی، یانیش هەردووكیان ڕەنگڕێژی دەكەن، خۆ ئەگەر بە پێودانگی هەرێمی و ناوچەیی بێت ئەوا توركیا یاریكەری سەرەكی و عەرەبی كەنداویش بەتایبەتی قەتەر هەمەكارەیی و نەخشەسازیی بۆ دەكەن، پێم وابێ ڕۆڵی زلهێزە نێو دەوڵەتییەكان كەمتر دەبێت، لە هەموو ئەو بیاڤ و بوارانەشدا ئاسۆیەكی ڕوون بۆ كوردی وێندەرێ زۆر ڕۆشن نییە، بەتایبەت كە توركیا زۆر بە ڕوونی ئەوەی خستووەتە ڕوو كە لە ڕووی سەربازییەوە دژایەتیی هەر هەنگاوێك دەكات ئاراستەكەی بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی بێت.

 دۆخی سووریا ئاڵۆز و فرەلایەنە، شەڕێكی ناوخۆ و ئەكتەرەكانی ناوخۆ و نێودەوڵەتی بوون

-  لەو هەرایەی سووریادا چەندین گرووپ تێوەگلان كە هەریەكەیان ئامانج و هاوپەیمانیی جیاوازیان هەیە، ئێستا كە ڕژێمی ئەسەد كەوتووە، ئاسۆی ڕوونی سووریا دەرنەكەوتووە و میلیشیاكان هەمەكارەن و پێكهێنانی حكومەتی مەدەنی و دیموكرات و پشتبەستو بە هەمەچەشنی و فرەیی كۆمەڵگەی سووری جارێ ماویەتی، ململانێی سووریا گرژییە جیۆپۆلەتیكییە فراوانترەكان نیشان دەدات و پرسیاری قووڵ لەبارەی حوكمڕانی، سەروەری و ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە چارەسەركردنی قەیرانە مرۆییەكاندا دەورووژێنێت.

- هەرچی ئێرانە ڕووبەڕووی دیمەنێكی سیاسیی ئاڵۆز دەبێتەوە، كە ڕایەڵەكانی بە مەیدانخوازیی جۆراوجۆر تەندراون، لەوانە: حوكمڕانیی تاكڕەوانە كە هەڵوێستەكانی بەرامبەر ئازادییە سیاسییەكان و ناڕەزایەتییە مەدەنییەكان ڕوونە، ئەمەش گرژی لە نێوان حكومەت و خەڵك لەلایەك و دەوڵەت و تاقمە چاكسازیخوازەكاندا دروست دەكات. ئەم هۆكارانە یەك دەگرنەوە و ژینگەیەكی سیاسیی ناجێگیر دروست دەكەن، كاریگەرییان لەسەر هەردوو سەقامگیریی ناوخۆیی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەبێت.

- هەرچی دۆخی عێراقە ئەوا ئەو ئالنگارییانەی ئەمڕۆ ڕووبەڕووی دەبنەوە ئاڵۆز و فرەلایەنەن، هەندێك لە پرسە سەرەكییەكان بریتین لە: ناسەقامگیریی سیاسی، نیگەرانییە ئەمنییەكان و ئاستەنگە ئابوورییەكان، بەتایبەتی كە ئابووریی عێراق زۆر پشت بە هەناردەكردنی نەوت دەبەستێت، ئەمەش وای كردووە بەرەوڕووی تاكڕەهەندیی هەناردەكردن ببێتەوە.

 كورد بە دۆزێكی ڕەوا دەمێنێتەوە

دۆخی كورد وێڕای هەموو ئەو پەرەسەندنانە بە دۆزێكی ڕەوا دەمێنێتەوە، لە توركیا كە حكومەت بانگەشەی دەستكردن بە دیالۆگی دەكرد، كەچی ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ، لەگەڵ كوردانی نێوخۆیدا لێكتێگەیشتنێكی وای نییە كە هیوای لەسەر هەڵچنرێت، لەلایەكی دیكەش لە گەڵ كوردانی دەسەڵاتداری سووریا كە هاوسنووریانن، ناكۆكە و دانویان پێكەوە ناكوڵێت، لە عێراقیش فۆڕمی نوێی حوكمكردن و كێشەی خاك و متمانە لەگەڵ حكومەتی هەرێم پێویستی بە جارێكی دیكە بەخۆداهاتنەوە و بیركردنەوە دەبێت، بۆ ئەوەی بەشداری و چارەنووسی گەلی كورد لە نێو دەسەڵاتداریەتیی ئەو وڵاتانەی تێیدا دەژین مسۆگەر بكرێت.

ئەوەی كە بەڕۆشنی دەكرێ تا ڕاددەیەك ئاسۆیەكەی ببینین، ئەوەیە كە دۆزی كورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەم شێوەیە نامێنێتەوە كە پتر لە سەد ساڵە كۆت و بەند كراوە، بەڵكو بەرەو دروستكردنی قەوارە و سەربەخۆیی دەچێت، جا ئەو قەوارەیە لە كوردستانی باشوور دەست پێ بكات یان لە ڕۆژئاوا یان پارچەكانی دیكە، ئەمساڵ دەست پێ بكات یان چەندان ساڵی دیكە، ئەو قەوارەیە سەرەتا فیدڕاڵی بێت یان كۆنفیدڕاڵی، چونكە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ كە ئەمریكا و ئیسرائیل دەیانەوێت چوارچێوەبەندیی بكەن، نابێ بەو شیوەیە بەردەوام بێت كە كۆلۆنیالیزمی نەریتی (الأستعمار التقلیدي) پێكی هێناوە، كەمینەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی كەمینە ئەتنییەكان، ئێستا زۆر لە جاران زیاتر بایەخیان پێ دەدرێت، ئاخر ئەوان دەیانەوێت لە سنووری خۆیاندا بۆ خۆیان سەربەخۆبن، هەم نابنە مەترسی بۆسەر ئەوانی دیكە و هەمیش پتر ئامادەن بۆ تڤلیبوونی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ساز لەگەڵ دونیا و دیدگای هاوچەرخ.

 كورد چۆن براوەبێت:

پێویستە كورد تەبایی نێوخۆیی بكاتە چەقی ستراتیجیی هەنگاونان و كار، دەبێ باوەڕ بەوە بهێنین كە هەریەك لەو دەوڵەتانەی كوردستانی بەسەردا دابەش كراوە، دۆخی تایبەت بە خۆی هەیە، كوردی هەر پارچەیەك پێویستە بۆ خۆیان ئەو ڕێوشوێنەی بۆیان گونجاوە لە پێناوی بەدەستهێنانی مافەكانیاندا وەگەڕ بخەن، زۆر پێویستە لە قۆناغی داهاتوودا هەموو سیاسەتمەداران خۆیان هەمەكارە و هەمووشت نەبن، بەڵكو سوود لە ڕاوێژ و ئەزموون و تێگەیشتنی شارەزایان و مامۆستایانی زانكۆ و سەنتەرەكانی توێژینەوە ببینن، هەموو هەنگاوێكیان بە خوێندنەوە و تێگەیشتنی قووڵ بێت كە سەرجەم ڕەهەندەكانی هەنووكەیی و ئاییندەیی‌ بە كەڵك وەرگرتن لە ئەزموونی مێژوو لەبەر چاوبگرن، كورد چەند پەرە بە دۆستایەتیی میللی و سیاسیی خۆی بدات لەگەڵ وڵاتانی سەردەستە (چ گەل چ دەوڵەت) هەر كەمە، چونكە ئێستا لە نیشتمانە فراوانە ددانپێدانراوەكەدا هاوبەشمانن و لە ئایندەشدا ئەگەر زۆریش نزیك نەبێت، ئەوە دراوسێمانن و جوگرافیاش جێگیرە، دەبێ سیاسەت بە گوێرەی ئەو جێگیرییە دابڕێژرێت نەك بە پێچەوانەوە، هەروەتر پێویستە لەگەڵ زلهێزەكاندا پەیوەندیی هاوسەنگ هەبێت كە ڕایەڵەی بەرژەوەندییان چ لە نێو كوردستان و چ لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كوردستانی بەسەردا دابەش كراوە، لەبەرچاو بگیرێت و زۆر كار لەسەر ئەوە بكرێت كە كورد وەكو خاوەنی دۆزێكی ڕەوا لەلایەن ئەمریكاوە بناسرێت و هاوسەنگەری لە شەڕی دژی تیرۆر بكرێتە پردی دروستكردنی هاوئاهەنگی بۆ چارەسەركردنێكی ڕەوای دۆزی كورد، كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەرگیز بەبێ چارەسەركردنی ئەو دۆزە مێژووییە ئۆقرەیی و سەقامگیری بەخۆوە نابینێت، بۆیە سەردەمی داهاتومان هێندەی سەردەمی خەباتی سیاسی و دانوستانە، هێندە هی پارتیزانی و سەنگەر لێكدیگرتن نییە،‌ كە سەد ساڵە ئێمە و ئەوانیشی (دەوڵەتانی كوردستان بەسەردا دابەشكراو) تژی كردووە لە قوربانی و قڕكردن و قۆرخكاریی سیاسی و، قەتیسمان لە دامێنی ئاشتی و ئاوەدانیدا شایستەیە، كە دیارە كورد لە هەموویدا هەر ستەملێكراو و وڵات پاماڵكراو و مافخوراو بووە، ئەوەی كردبێتی لە پێناوی مانەوە و پاراستنی شوناس و شكۆ و شیاوی نەتەوەیی و مرۆییانەی خۆیدا بووە.

 

(*)

پرۆفیسۆری مێژوو له‌ كۆلێژی ئاداب-  زانكۆی سەڵاحه‌دین