پرۆسەی سیاسیی عێراق و ئەو ناسەقامگیرییەی بەخۆیەوە بینیوە، كاریگەریی توندی لەسەر بارودۆخی ئابووری و دارایی دروست كردووە، ئەوەتا وێڕای ئەوەی بەهای بەرمیلێك نەوت سەرووی 80 دۆلاری تێپەڕاندووە و ئەم وڵاتە خاوەنی یەدەگێكی دراوی گەورەیە و یاسای بودجە پەسەند كراوە، كەچی وا بۆ چوار مانگ دەچێت، بودجەكە جێبەجێ نەكراوە. بۆ ئەم پرسە و چەند تەوەرەیەكی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان چەند پرسیارێكی ئاراستەی دكتۆر محەمەد شەعبان شارەزا و پسپۆری ئابووری كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* عێراق ئەگەرچی وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە سامانی ژێر زەوی و سەر زەوی و، تەنانەت بەهای بەرمیلێك نەوت گەیشتووەتە ئاستێكی پێوانەیی لە سەرووی 80 دۆلار و لە ڕووی داراییەوە خاوەنی یەدەگێكی گەورەی نەوتە، بەڵام وا نزیكەی چوار مانگە یاسای بودجەی پەسەند كراوە، كەچی دۆخی ئابووری و بەهای دینارەكەی و تەنانەت خەرجكردنی بودجەكەشی وەكو پێویست نییە، وەكو پسپۆرێكی شارەزا لە بواری دارایی و ئابووریدا خوێندنەوەت لەسەر ئەمە چییە؟

- عێراق دەوڵەتێكی بە زۆر بە یەكەوە لكێندراوە و سەروەرییەكەی لە دەست خۆیدا نییە، وڵاتێكە لە دروستبوونیەوە تاكو ئێستا كودەتا و شەڕ و ئاشووبی تێدایە، بۆیە بەردەوام ئابوورییەكەی بووەتە قوربانیی سیاسەتی چەوت و گەمارۆ و شەڕ و ئاشووب، ئەم وڵاتە بە ڕێژەیەكی زۆر بەرز لە سەرووی 90% پشت بە داهاتی فرۆشتنی نەوت دەبەستێت، واتا ئابوورییەكی تاكە سەرچاوەی نەوتە (رەیعی)یە، ڕاستە كاتێك بەهای نەوت لە ئاستی جیهانی بەرز دەبێتەوە، لە ڕووی ڕووكەشەوە بۆ ماوەیەكی كەم وڵاتەكە دەبێتە خاوەنی سیولەیەكی نەختینەیی باش، بەڵام چونكە خاوەنی بەڕێوەبردنێكی باش و حوكمڕانییەكی مۆدێرن و دوور لە دەستێوەردان نییە، ناتوانێت سوود لەو داهاتە گەورەیە وەربگرێت كە لە ئاكامی بەرزبوونەوەی بەهای نەوت دەستی دەكەوێت. من كەسێكی سیاسی نیم، زیاتر باسی دۆخی ئابووری و دارایی دەكەم، بەڵام ئەوە باش دەزانم وێرانیی سیاسی و ناسەقامگیری و شەڕ و نائارامییەكان چ زیانێكی بە ئابووریی وڵات و هەرێم و بار و گوزەرانی خەڵك گەیاندووە، بە ڕاددەیەك لە ساڵی 2005 تاكو ئێستا عێراق سەقامگیریی بەخۆیەوە نەبینیوە. من پێشتریش لە دووتوێی لاپەڕەكانی گۆڤارەكەتان گوتوومە: «ڕاستە بەهۆی بەرزیی بەهای نەوت لە ڕووی داراییەوە تا ڕاددەیەك بارودۆخی عێراق خراپ نییە، بەڵام لە ڕووی ئابووری و وەبەرهێنان و بەڕێوەبردنەوە وڵاتێكی زۆر وێرانە و ژینگەیەكی سیاسی و ئابووریی سەقامگیر لە ناو عێراقدا نییە»، وا بۆ چوار مانگ دەچێت بودجە پەسەند كراوە، كەچی بە ناوی ئینفاقی فیعلی و لاوازیی جێبەجێكردنی بودجەی وەبەرهێنان و نەدانی پارە بە پارێزگاكان و پترۆدۆلار، بودجەكە نەچووەتە قۆناغی جێبەجێكردن و زیانێكی گەورەشی بە گەیشتنی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەكە گەیاندووە، بە ڕاددەیەك بەردەوام شاندەكان دەچنە بەغدا و لێگەیشتنی باشیان لە نێواندا هەیە، كەچی لەو لاوە گرفت و ئاستەنگێكی دیكەمان بۆ دروست دەكرێت.

* بەڵام حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لەژێر فشاری شەقام و لایەنەكان بۆ سەركەوتنی ئەو حكومەتەی كە لە ئاكامی هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت دروست بووە، خوازیارە لە چارەسەركردنی كێشە و گرفتەكاندا سەركەوتوو بێت، بەتایبەتی چارەسەری كێشەكانی لە گەڵ هەرێمی كوردستان، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا حكومەتەكەی سوودانی دەتوانێت بەسەر ئاستەنگ و لەمپەرەكاندا سەركەوێت؟

- حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی خوازیاری كێشە و گرفت نییە و كۆمەڵێك كارنامە و بەرنامەی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیی لە بەردەستدایە، بە دڵنیاییەوە دەیەوێت تێیدا سەركەوتوو بێت، ئەمەش لە كاتێكدا هەڵبژاردنی پارێزگاكانی لە بەردەمدایە، هەروەها هەوڵێكی شەرمنانە هەیە بۆ كەمكردنەوە و چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا، لەمەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر لە ساڵی 2019 نزیكبوونەوە و گەڕانەوەی بۆ بەغدا نەشاردووەتەوە، واتە خواستێكی دوولایەنە هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، لانیكەم دروست نەكردنی كێشە و ئاڵۆزیی لەوەی زیاتر كە هەیە، پرسیارەكەتان ئەوەیە ئایا ئەم حكومەتە دەتوانێت بەسەر ئەو هەموو كێشە و ئاستەنگ و لەمپەرانە سەركەوتوو بێت، كە بەبێ چارەسەر ماونەتەوە؟ بێگومان لێرە و لەوێش جموجووڵێك هەیە و بەڵێن و بەرنامەش هەیە، سۆزێكی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەكی باشی ئیقلیمییش پەیدا بووە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییش پاڵپشتی چارەسەركردنی كێشەكانی بەغدا لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكەن، بەڵام سەیر لەوەدایە بۆچی لە ڕووی كردارەوە جێبەجێكردنی گەورەترین بودجە هەنگاوی گەورە و خێرای بۆ نانرێت، پاساوی پارەداركردنی بودجە پاساوێكی زۆر لاوازە و ناكرێت پارێزگا و هەرێم و خەڵكی عێراق پارەی بودجەی وەبەرهێنان و بودجەی پارێزگا و پترۆدۆلاریان بۆ خەرج نەكرێت. عێراق تەنیا لە بواری پێدانی مووچە بە فەرمانبەرانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان جیاوازە، لەمەشدا هەرێم و مووچەخۆرانی باجێكی قورسیان كەوتووەتە سەر شان و وێڕای بوونی كەموكورتییەكان لە هەردوو لا، بابەتی مووچە تێكەڵ بە بەرژەوەندیی ئیقلیمی و حزبی و شەخسی و بگرە مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم بە سیاسی كراوە. ئێ خۆ ناكرێت هەرێمی كوردستان بە قەرز و سولفە پشكەكەی پێ بدرێت و مووچەخۆران چاوەڕوانی دانوستاندنی شاندەكانی هەرێم و گفتوگۆكانیان بن لەگەڵ هاوتا عێراقییەكانیاندا، خۆ ئەگەر ئەو قەرزە 700 ملیار دینارەش لە كاتی خۆیدا بۆ هەرێمی كوردستان بنێردرێت و سێ قەرزی دیكەشی لەگەڵدا بێت كە 2 تریلیۆن و 100 ملیار دینار دەبێت، ئەوا هەرگیز حكومەتی هەرێمی كوردستان لە توانایدا نابێت مووچە و بەرنامە و پرۆژە خزمەتگوزارییەكان و وەبەرهێنان و پێداویستییەكانی بەو قەرز و سلفەیە جێبەجێ بكات، هەموو ئەم گرفت و كێشە داراییانە لە میواندارێتیی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بۆ هەردوو وەزیری پلاندانان و دارایی باسی لێوە كرا و پاساو و بۆچوونەكانیان زۆر لاواز بوون، بەوەی گرفتی نەختینەیی هەیە و بڕە پارەی بەردەستیان نییە، عێراق هەموو كێشەیەكی هەیە، تەنیا گرفتی سیولە نەبێت. ئەگەرچی من پێم وایە دوا جار لە ژێر فشاری شەقام و هەرێم و پارێزگاكان و كێبڕكێی حزبیی نێوان حزبە شیعەكان بە هەردوو باڵی سەدری و ئیتاری تەنسیقی، بودجەكە خەرج دەكرێت و جێبەجێ دەكرێت، بەڵام ئایا بەپێی بەرنامەی ڕێكوپێكی ئابووری و دوور لە بەرژەوەندیی حزبی و گەندەڵی و دەست بەسەرداگرتنی پشكی میلیشیاتەكانەوە دەبێت، یان بە شێوەیەكی زانستی و ئابووری؟ وەڵامدانەوەی ئەمەش ئاسانە، لە غیابی بوونی فەلسەفە و سیاسەتی ئابووری و دیدگەیەكی ڕوون، بەتایبەتی كە وەزارەتە داراییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانیش وەزارەتێك نین پلان و ستراتیژییەتیان هەبێت، ئەوا تەنیا سەرقاڵی پرۆسە حیسابییەكەن، بۆیە لەم بێ سەروبەرییە و نەبوونی ناوەندێكی بڕیار و بوونی ئەجیندەی دەرەكی و فشاری هەرێمی، زۆر زەحمەتە هەرێم و بەغدا بگەنە چارەسەری بنەڕەتی و كۆنكرێتی، بەڵكو هەر لە دەوری چارەسەرە كاتییەكاندا دێن و دەچن.

* كەواتە وەكو كەسێكی شارەزا و پسپۆڕ لە بواری دارایی و ئابووریی عێراقدا، كە بەدواداچوونێكی باشت لەسەر مێژوو و واقیعی ئێستای دۆخی عێراقیش هەیە، ئایا ئومێدێك هەیە ئەم بارودۆخەی ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستان باش ببێت؟

- سیاسەتمەداران و بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەرگیز نابێت لە چاوەڕوانی باشبوونی دۆخی ئابووریی عێراقدا بن، تەنانەت ڕاستە لە ژێر گوشاری نێودەوڵەتی و ئەمریكا تا ڕاددەیەك پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، بەتایبەتی لەگەڵ دامەزراندنی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی تا ڕاددەیەك باشە، بەڵام دەبێت هەمیشە ئەوەمان لە یاد بێت، سەرۆك وەزیرانی عێراقیش هەڵبژێردراوی لایەنە سیاسییەكانی ناو هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتن، كە ئیتاری تەنسیقی باڵادەستە تێیدا و، نەشیانشاردووەتەوە كە لایەنگریی ئێران دەكەن، بۆیی دوا جار ئەوە هێزی ئیقلیمییە ئاراستەی دەكات و بڕیارەكانی لەوێوە بۆی دەردەچێت، من پێم وا نییە بارودۆخی عێراق لەمەی ئێستا كە هەیە باشتر بێت، هەركاتێك ترووسكاییەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوەند لەگەڵ هەرێم دەردەكەوێت، بە دەیان لەمپەر و ئاستەنگی بۆ دروست دەكرێت، بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی و داگای ناوبژیوانانی پاریس و هەڕەشە و ئاستەنگەكانی وەزارەتی دارایی بۆ نەناردنی قەرز و سلفە و مووچە، بە بیانوو و پاساوی جۆراوجۆر، هەمووی بەڵگەن بۆ ئەو پەیوەندییە هەستیار و ناسك و خراپەی كە لە نێوان هەرێم و ناوەنددا هەیە، خۆ ئەگەر دژایەتیكردنی هەرێم بووەتە بانگەشە و دروشم بۆ لانگران و دەنگدەرانی عێراق، ئەی خۆ لە ساڵی 2025ـەوە هەڵبژاردنی عێراق هەیە و ئەو كات ڕەنگە دژایەتیكردنی هەرێم زیاتر بووبێت، لە ئێستادا لە عێراقدا چەمكی سەیر و سەمەرەی وەكو ئینفاقی فیعلی و تەفسیری جیاواز بۆ دەستوور و جێبەجێنەكردنی ڕێككەوتنەكان و پەنابردن بۆ دادگای فیدڕاڵی دەركەوتووە، پرۆسەكە لە گەمەیەك دەچێت كە لایەنێك گفتوگۆ و دانوستاندن دەكات و گرووپێكی دیكە تەفسیر و دیدگەی جیاوازیان بۆ ئەم پەیوەندییە هەیە، بەتایبەتی كە دەبینن هەرێمی كوردستان لاوازە و ناتەبایی و نەبوونی یەكدەنگی ڕووی لە هەڵكشانە.

* كەواتە ئەوەی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا دەكرێت هەر لە ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت و بڕیارە یەك لە دوای یەكەكانی دادگای فیدڕاڵی و ڕاگرتنی قەرز و سولفە و، تەنانەت جێبەجێنەكردنی پێدانی پشكی هەرێم لە بودجە، هەمووی دەچێتە چوارچێوەی لاوازكردنی ئابووریی هەرێمی كوردستان و شەڕێكی ئابوورییەوە؟

- ئەگەر وەزارەتی دارایی عێراق قەرزەكانیش لە كاتی خۆیدا بنێرێت، كێشە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بەردەوام دەبێت، هاووڵاتیان و مووچەخۆران هیچ گوناهێكیان نییە و خراونەتە ناو گەمەی سیاسی و ململانێی لاوازكردنی ئابووریی هەرێم و شەڕێكی ئابووری، كە بۆ لاوازكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان لە هەرسێ دەوڵەتە زلهێزەكەی دراوسێی عێراق و ناوەند پیلانی بۆ دادەڕێژدرێت. عێراق لە ڕووی میلیشیاتی چەكداری و ناسەقامگیریی بەهای دینار بەرانبەر دۆلار و لاوازبوونی بەهاكەی و دژایەتیكردنە بەردەوامەكانی هەرێم، هەمووی زەنگێكی مەترسیدارە بۆ لاوازبوونی حكومەتەكەی سوودانی، كە دواجار ڕەنگدانەوەی توندی لەسەر هەرێمی كوردستان و پاراستنی ماف و شایستە داراییەكانی خەڵكی عێراق بە گشتی و بە هەرێمی كوردستانیشەوە دەبێت.

* باسی لاوازیی ئابووریی عێراق و ناسەقامگیری سیاسیت كرد، ئایا ئابووری و دۆخی دارایی هەرێمی كوردستان چۆن دەبینیت؟

- بەهێزیی هەموو گەلێك لەم سەردەمەدا لە پاراستنی سەقامگیریی سیاسی و ئابوورییەكەیدایە، ئەمەش هەر وا لە خۆڕا نایەتە بەرهەم، بە سەركردەیەكی كاریزما و واقیعبین دێتە بەرهەم، كە توانای هەبێت، هەموو هێزە نیشتمانی و نەتەوەییەكان كۆ بكاتەوە و ڕووبەڕووی هەموو جاشایەتی و بەكرێگیراو و هێزە نەخوازراوەكان ببێتەوە و كۆتایی بە گەندەڵكارە گەورەكان بهێنێت، حكومەت دەبێت پارێزەری خەڵك و خەمخۆر و دڵسۆزی مووچەخۆرانی بێت و، لە سەر بنەمای ئەرك و ماف كار بكات و واقیعبین بێت لە چارەسەركردنی كێشەكانی، نەوەكو ئەو بڕیارە سەیر و سەمەرانەی كە لە وەزارەتەكانەوە بێ دیراسەتێكی بەكەڵكی ئابووری دەردەچێت و بۆ ماوەیەكی كەم وەكو بڵقی سەر ئاو پێش جێبەجێكردنی هەڵدەوەشێتەوە، دۆخ و ململانێ نێودەوڵەتی و ئیقلیمی و حزبییەكانی نێوخۆی هەرێم جووڵەی خێرا و وریایانەی دەوێت، هەنگاوی یەكەمیش دەبێت لە خۆتەوە دەست پێ بكەیت و بیگوازیتەوە نێو پرۆسەی سیاسی و ئابووریی هەرێمی كوردستان، مەبەستم لە هەردوو هێزی پارتی و یەكێتییە كە بە واقیعی لە دوو زۆندا خاوەنی دەسەڵاتی ڕەهان و بەرپرسیارێتیی مێژوویی و نەتەوەییان لەسەر شانە و نابێت موجازەفە بە خۆیان و نەتەوەكەیانەوە بكەن.