هاوسەرگیریی پێشوەختەی كچان، هەمیشە كاریگەری خراپ و نەرێنی لەسەر داهاتوویان دروست دەكات، بەتایبەتی كە زۆربەیان دەستبەرداری خوێندن دەبن و لە داهاتوودا ناتوانن خاوەن داهات و ئابووریی سەربەخۆیان ببن. لە كاتێكدا لە ڕێككەوتننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی منداڵ كە لە ڕێكەوتی (20ی نۆڤەمبەری 1959) دەرچووە، لە ماددەی (19)دا، باس لە پاراستنی مافەكانی منداڵ دەكات و هۆشداری دراوە لە ئەنجامدانی هەر توندوتیژییەك بە هەموو جۆرەكانیەوە دەرهەق بە منداڵان، هاوسەرگیریی پێشوەختیش بە جورێك لە توندوتیژی و پێشێلكاریی مافەكانی منداڵ هەژمار دەكرێت. ئەگەرچی لە كوردستاندا ڕێكخراوەكانی پاراستنی مافی مرۆڤ بە لۆكاڵی و نێودەوڵەتییەوە، ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە لە زیانەكانی بەشوودانی كچانی منداڵ و ڕێگریكردن لەو جۆرە هاوسەرگیرییە، بەڵام لێرە و لەوێ وەكو حاڵەت كچانی خوار تەمەنی یاسایی بە شوو دەدرێن، زیاتریش لە نێو ئاوارەكان و خێزانە هەژار و كەمدەرامەتەكان ئەو حاڵەتانە ڕوو دەدەن. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان زیاتر ئەو پرسە كۆمەڵایەتییە تاوتوێ دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

تانیا جەمال سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات، «هاوسەرگیریی پێش وەخت بە لای هەندێكەوە پێش 18 ساڵی دەگرێتەوە، بەپێی شەریعەتیش لە 15 ساڵییەوە لە ڕێگەی وەلی ئەمرەوە دەتوانرێت كچ بە شوو بدرێت، ئەگەر ڕای خۆی لەسەر بێت، لە هەردوو حاڵەتدا هاوسەرگیری پێش 18 ساڵی جگە لەوەی لێكەوتەی تەندروستی و دەروونی لێ دەكەوێتەوە، كە ئەو كچە ئامادە نییە بۆ شووكردن و منداڵبوون، لێكەوتەی كۆمەلایەتیشی لێ دەكەوێتەوە، كە ئامادەی ژیانێكی نوێ و بەخێوكردنی منداڵ و تێكەڵبوون لەگەڵ ماڵە خەزووران و دروستكردنی پەیوەندیی نوێ و هەڵگرتنی بەرپرسیارەیتی ماڵ و.. هتد نییە. هەموو ئەمانە ئەركی قورسن و هێشتا لەو تەمەنە ئامادە نەكراوە بۆ ژیانێكی لەو جۆرە، لەبەر ئەوە دەرئەنجامی زۆر باشی نابێت و، هاوسەرگیرییەكە دەبێتە كێشە بۆ خۆیان و خانەوادەكەیان و لە كۆتاییشدا بۆ كۆمەڵگە، بەتایبەتی كە ئێستا هەموو كێشەیەكی بچووك و گەورە بە بێ ڕەچاوكردنی لێكەوتەكانی دەبێتە هەواڵی بە پەلەی سۆشیال میدیا».

تانیا جەمال جەخت لەوە دەكاتەوە كە «میكانیزمی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم جۆرە هاوسەرگیرییە پەیوەندیی بە هۆشیاركردنەوەی خەڵك هەیە و پێویستە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانی لەو بوارەدا ڕۆڵی خۆیان ببینن»، نموونەشی بەوە هێناوە كە «وەزارەتی پەروەردە لە قوتابخانەكاندا باس لە مەترسییەكان و بەرپرسیاریەتییەكانی هاوسەرگیری بكەن، بۆ قوتابیان و بەتایبەتیش بۆ كچان، هەروەها لە ڕێگای كۆبوونەوەیان لەگەڵ دایك و باوكان ئەو بابەتانە بخەنە بەرنامەی و باسی دروستی مامەڵەیان و پەیوەندییان بە كچەكانیانەوە بۆ بكەن. پێویستە وەزارەتی ئەوقاف لە ڕێگەی پیاوانی ئایینییەوە باس لە گرنگی و پیرۆزیی هاوسەرگیری بكەن و ئەوە لە گەنجان تێبگەیەنن كە هاوسەرگیری تەنیا جووتبوون و منداڵبوون نییە و زۆر لەوە گەورەتر و گرنگترە و پێویستە ئەو دوو كەسەی بیر لە هاوسەرگیری دەكەنەوە، لە هەموو ڕوویەكەوە ئامادە بن. هەروەها ڕاگەیاندنیش ڕۆلی خۆی بگێڕێت و لە ژێر چاودێریی كەسانی پسپۆڕ بەرنامە و هەواڵەكانیان بڵاو بكەنەوە. جگە لەوەی وەزارەتی كار لە ڕێگای توێژەران و پسپۆڕانی وەزارەتەكەی سەردانی مەیدانی خێزانەكان بكەن و توێژینەوە و دیراسە و هۆكاری مەترسییەكان بخاتە ڕوو. لە كۆتاییدا دەكرێت، بە توانا و هەوڵی هەموو لایەك ڕێگری لەم بابەتە بكرێت كە خەریكە لە دیاردەش دەردەچێت».

 حاجی عزەدین ڕاوێژكاری یاسایی لە ڕوانگەی یاساوە ئەم پرسە شرۆڤە دەكات و دەڵێت: «هاوسەرگیری گرێبەستێكی ئارەزوومەندانەیە، پێویستە لەلایەن دوو كەسی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو ئەنجام بدرێت، بۆیە شەرع و یاسا كۆمەڵێك مەرجیان بۆ داناوە، بەتایبەتی لێهاتوویی (أهلیة) كە پشت دەبەستێ بە تەمەنی كەسەكان، ئەگەر هیچ ڕێگریەكی یاسایی و عەقڵی نەبێت. بۆیە دەبێت بە ڕەزامەندیی تەواو بێت و هیچ كەسێك بۆی نییە بەبێ پاساو و بە ناڕەوا ڕێگری بكات لەكەسێك (نێر بێت، یان مێ) بۆ ئەوەی هاوسەرگیری بكات، ئەگەر هاتوو لێهاتوویی و توانای جەستەیی هەبێت و تەمەنی یاسایی ڕێگەپێدراو بێت بۆ پڕۆسەكە.

ئەو یاسانانە گوتیشی: «وەك بنەڕەت هەر كەسێك تەمەنی 18 ساڵی تەواو كردبێت و هیچ ڕێگرییەك نەبێت، دەتوانێت هاوسەرگیری بكات، بەڵام لە ماددەی (8) یاسای باری كەسیی بەركار ڕێگەی داوە بەوانەی تەمەنی (16) ساڵیان تەواو كردووە، لە دادگا داوای هاوسەرگیری بكەن، و دادوەر بۆی هەیە ڕێگە بدات ئەگەر دەركەوت لێهاتوویی و توانای جەستەیی هەیە، لە دوای ڕەزامەندیی بەخێوكارەكەی (سەرپەشتیار) شەرعی، ئەگەر هاتوو بەخێوكار ڕێگر بوو، دادوەر داوای لێ دەكات، لە ماوەیەكی دیاریكراو ڕەزامەند بێت، ئەگەر ڕەخنەی نەگرت لە پڕۆسەكە، یان ڕەخنەكەی جێگەی بە هەندوەرگرتن نەبوو، دادوەر ڕێگە دەدات بۆ ئەنجامدانی هاوسەرگیری. هەروەها ئەوانەی تەمەنی (15) ساڵیان تەواو كردووە، ئەگەر ئەوپەڕی پێویستی لە ئارادا بێت و لێهاتوویی و پێگەیشتووییان هەبێت و لە ڕووی جەستەیی توانایان هەبێت، بە ڕەزامەندیی بەخێوكار دادوەر ڕێگە دەدات بۆ ئەوەی هاوسەرگیری بكەن».

ئەوەشی خستەڕوو كە «بۆ ڕێگریكردن لە هاوسەرگیری، یاسا سزای داناوە، تاكو هیچ كەسێك نەتوانێت ببێتە زۆر بكات، یان ڕێگری لە ئەنجامدانی هاوسەرگیری بكات، كە لە دەقی ماددەی (9)ی یاساكە هاتووە.

١- نابێت هیچ خزمێك، یان كەسێكی بیانی یەكێك ناچار بكات، (نێر بێت، یان مێ) بۆ هاوسەرگیری بە بێ ڕەزامەندیی خۆی و گرێبەستی بەزۆرداری بەنادروست دادەنرێت، ئەگەر نەچووبێتە پەردە و لەگەڵی جووت نەبووبێت و ئەگەر چووبێتە پەردەوە ڕادەگیرێت.

هەروەها كەسێك لە خزمان، یان جگە لەوانیش ڕێگە لە یەكێك بگرێت كە شایستەی هاوسەرگیرییە بەپێی حوكمەكانی ئەم یاسایە بۆ هاوسەرگیری.

٢- هەر كەسێك سەرپێچی حوكمەكانی بڕگە(1)ی ئەم ماددەیە بكات، سزا دەدرێت، بە زیندانیكردن بۆ ماوەیەك لە دوو ساڵ كەمتر نەبێت و لە پێنج ساڵ زیاتر نەبێت، ئەگەر لە خزمەكانی پلە یەك بێت، بەڵام ئەگەر سەرپێچی كار لە ئەوان نەبوو، سزاكەی زیندانیكردن دەبێت بۆ ماوەیەك لە سێ ساڵ كەمتر نەبێت، یان بەندكردن بۆ ماوەیەك لە 10 ساڵ زیاتر نەبێت. هەروەها دایك بە سەرپەرشتیار دادەنرێت، لە پڕۆسەی هاوسەرگیری، ئەگەر هاتوو مێردەكەی مردبێت، یان دیار نەبێت (بێسەروشوێن) بێت، دایك خۆی منداڵەكەی بەخێو كردبێت و لەلای خۆی بێت.

كەواتا پرسی سەرپەرشتیاری (ولی) تەنیا بۆ (نێر) پیاو نییە، بەڵكو لەو حاڵەتانەی سەرەوە دایك بە سەرپەرشتیار دادەنرێت و هیچ یەكێك لە خزم و كەس و كار بۆیان نییە ڕێگری، یان زۆرداری لە هاوسەرگیری كەسێك بكەن. بەڵام لە هەر سێ حاڵەتەكە، یەكەم تەمەنی یاسایی دیاری كراو كە تەواوكردنی (18) ساڵی و دووەم (17) ساڵی و سێیەم گەیشتن بە (16) ساڵی، پێویستە پڕۆسەی هاوسەگیری لە دادگا ئەنجام بدرێت و، لە هەردوو حاڵەتی دووەم و سێیەم بە ڕەزامەندیی دادوەر دەبێت، بە پێچەوانەوە سزایی یاسایی دەسەپێندرێت لەسەر سەرپێچیكار لەبارەی نەگرتنەبەری كارڕایی یاسایی بڕیار لێدراو بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەكە.

كەواتە یاسا مەرج و ڕێوشوێنەكانی ئەنجامدانی گرێبەستی هاوسەرگیری دیاری كردووە، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانە پرۆسەی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگا و بەتایبەتی لە تەمەنی منداڵی بەردەوامە، بە هۆكار و پاساوی جۆراوجۆر، لەوانە: دابونەریت، هەڵەتێگەیشتن لە ئایین، لاساییكردنەوە، خۆشەویستیی ڕووكەش، بەرژەوەندی و سامان، ترس لە قەیرەیی، هەژاری و بێكاریی بەخێوكاری خێزان، نەخوێندەواری و وازهێنان لەخوێندن، ناوشیاریی دایك و باوك و.. هتد.

میكانیزمی بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیشە بەمجۆرە خستەڕوو:

خێزان بنەمای دروستبوونی كۆمەڵگەیە، دروستی و ئارامیی خێزان خۆشگوزەرانی و جێگیری و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی دەهێنێتەدی، بۆیە پێویستە بەرەنگاری هەر كێشە و ئاڵنگارییەك ببینەوە بۆ ئەوەی خێزانێكی ئاراممان هەبێت و دواتریش كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو. هەروەها بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە پێویستی بە كاری دەستەجەمعی و هەماهەنگی لەنێوان لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەت و ڕێكخراوەكان و میدیا و چالاكانی كۆمەڵگە هەیە بۆ كاركردن لە ڕووی:

وشیاركردنەوەی كۆمەڵگە لە ڕێگەی دامەزراوە فەرمییەكانی حكومەت و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە بارەی لێكەوتەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت. ڕاگەیاندن ڕۆڵی كارای هەبێت، لە ڕێگەی بەرنامە و پڕۆگرامی بەردەوام لەسەر ئەم پرسە بە میوانداریی كەسانی شارەزای بوارەكە. مامۆستایانی ئایینی پرۆسەی هاوسەرگیری بە وردی شی بكەنەوە، بۆ ئەوەی ئایین نەبێتە پاساوی ئەنجامدانی، كە لەبنەڕەتەوە بۆ خۆشگوزەرانیی خەڵك هاتووە، نەك دروستكردنی كێشە. وەزارەتی پەروەردە هاوكار و یارمەتیدەری خێزانەكان بێت و كارئاسانی زیاتر بكات، بۆ ئەوەی كچان لە خوێندن بەردەوام بن. وەزارەتی خوێندنی باڵا لە ڕێگەی توێژینەوەی زانستی پشتبەست بە ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەری، چارەسەری گونجاو بۆ ئەم پرسە دەستنیشان بكات. وێڕای جێبەجێكردنی یاساكان وەك خۆی و سزادانی هەموو ئەوانەی سەرپێچی حوكمەكانی دەكەن».

بەهزاد تاهیر سەلیم، مامۆستای زانكۆیە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هۆكارەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت زۆرن و كەلتوور و دابو نەریت و ئایین و هەندێ هۆكاری دیكە كاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر دیاردەی هاوسەرگیریی پێشوەخت هەیە. بۆ نموونە یەكێك لە هۆكارەكان كە پەیوەندی بە دابونەریت و ئایینەوە هەیە، بریتییە لە تێكەڵنەبوونی ڕەگەزی نێر و مێ لە نێو كۆمەڵگە و ئاسایی نەبوونی حەز و ئارەزوویان، ئەمەش وادەكات، كەسەكان زووتر بڕیار لەسەر هاوسەرگیری بدەن. هەروەها یەكێك لە هۆكارەكان بریتییە لە حەزی دایكان و باوكان بۆ هاوسەرگیریی پێشوەختی منداڵەكانیان، بۆ ئەوەی تووشی كاری بەدڕەوشتی و سێكسی ناشەرعی نەبنەوە، بە تایبەت بۆ كچەكانیان. هۆكاری دیكە بۆ ئەم پرۆسەیە بریتییە لە كەوتنە داوی خۆشەویستی لە نێوان كوڕان و كچان لە تەمەنی زۆر بچووك، كە دیسان هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ دابونەریت و بەربەستە ئایینییەكان و لێكجیاكردنەوەی كوڕان و كچان لە ناوەندەكانی خوێندن، كە وادەكات ئەو دوو ڕەگەزە لە تەمەنێكی بچووكدا زۆر تامەزرۆی تێكەڵاوی و ناسینی یەكتر بن و بڕیار لە پرۆسەی هاوسەرگیری بدەن.»

ئەو مامۆستایەی زانكۆ گوتیشی: «هاوسەرگیریی پێشوەخت تەنیا لەو كۆمەڵگەیانە بوونی هەیە كە ژیان و ئازادیی تاكەكان بە بۆنەی كۆمەڵێك قەید و شەرتی دینی و دابونەریتی تەسك كراوەتەوە، ئەگەر سەیری خەریتەی جیهان و سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵاتان بكەین، زۆر بە ڕوونی بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە هۆكارەكانی چین و بۆ چارەسەركردنی ئەم دیاردەیە پێویستە كار لەسەر عەقڵییەتی خەڵكی ئەو وڵاتانە بكرێت و شێوازی بیركردنەوەیان لە هەمبەر ژیان و ئازادیی تاكەكان و هەندێ بیرباوەڕی سەقەت وەلابنێن». گوتیشی: «ڕێژەی جیابوونەوە لەو جۆرە هاوسەرگیرییانەدا یەكجار زۆرە و هۆكاری سەرەكیشی بریتییە لە نەسازان. لەدەستدانی دەرفەتی خوێندن و ناچاركردن بە ژیانی كۆلەمەرگی و چەندان خراپیی دیكەی ئەو دیاردەیە دەتوانین باس بكەین. بۆ خۆڕزگاركردن لەو دیاردەیە پێویستە خۆمان ڕزگار بكەین لە كۆمەڵێك لە قەید و شەرت و دابونەریت كە نەتەنیا لەو بوارە، بەڵكو لە زۆر بواری دیكەش گورزی زۆر گەورەی لێ داوین».

دوریا شێروانی چالاكی مەدەنییە و ئەویش یەكێكە لەو هەزاران كەسەی كە دژی هاوسەرگیریی پێش وەختەن و هۆكاریشی بۆ «دابونەریتی كۆمەڵگە و چاولێكەریی گەنجان و نەبوونی هۆشیاریی پێویست لەبارەی پڕۆسەی هاوسەرگیری دەگێڕێتەوە. هاوكات دەڵێت: «هاوسەرگیری تەنیا كراسێكی سپی و ئاهەنگگێڕان نییە، بەڵكو بەرپرسیاریەتییەكی گەورەیە كە ڕاستەوخۆ و بەردەوام كاریگەری لەسەر ڕەوتی خێزان و كۆمەڵگە دەبێت، بێگومان كاریگەری نەرێنیشی زۆر دەبێت، لەوانە جیابوونەوەی هاوسەران و تێكچوونی شیرازەی كۆمەڵگە و بوونە قوربانیی منداڵەكان لە نێوان ناكۆكی و جیابوونەوەی دایك و باوكیان، بۆ چارەسەری ئەم بابەتەش دامەزراندنی ناوەندێكی فراوانی هۆشیاری بۆ هاوسەران و دروستكردنی لیژنەی هۆشیاری لە دادگاكان زۆر پێویستن. وێڕای ئەوەش لە سوشیال میدیا و كەناڵەكانی ڕاگەیاندنەوە دەبێت كاری جددی بكرێت و كۆڕ و سیمینار لە لادێ و ناوچە دوورە دەستەكان ئەنجام بدرێت، بۆ ئاگاداربوون لە مەترسیی ئەم بابەتە لە ڕووی تەندروستی و كۆمەڵایەتییەوە .» گوتیشی: «كاردانەوەی هاوسەرگیریی پێش وەختە، پەشیمانبوونەوە و دواكەوتنە لە پڕۆسەی خوێندن و خودپێگەیاندن، زۆر جاریش جیابوونەوەی هاوسەران و كێشەی كۆمەڵایەتی و خیانەتی هاوسەری و زەرەرمەندبوونی منداڵەكانی لێ كەوتووەتەوە».