ڕۆژی جیهانیی دروستیی دەروونی، 10ی تشرینی یەكەمی 2023 لە ژێر دروشمی "ئەقڵمان، مافەكانمان".
World Mental Health Day, October 10, 2023 "Our minds, our rights.

 

مافەكانی تاكی كورد لە بارودۆخە دەروونییەكان لە كوێن؟
وەك مرۆڤ تەندروستیمان و تەندروستیی ئەو كەسانەی كە گرنگی پێ دەدەین، بابەتی نیگەرانیی ڕۆژانەمانە. بەبێ گوێدانە تەمەن، ڕەگەز، لایەنی كۆمەڵایەتی، ئابووری، یان نەتەوەییمان، ئێمە تەندروستیی خۆمان و ئازیزانمان بە گرنگترین و سەرەكیترین سەرمایەی خۆمان دەزانین، لە بەرانبەردا نەخۆشی دەتوانێت ڕێگریمان لێ بكات لە چوونە قوتابخانە، یان بۆ كار، لە گرنگیدان بە بەرپرسیارێتییە خێزانییەكانمان، یان بەشداریكردنی تەواو لە چالاكییەكانی كۆمەڵگەكەماندا. بە هەمان شێوە ئێمە ئامادەین قوربانیی زۆر بدەین، ئەگەر تەنیا ئەوە گەرەنتی تەمەنێكی درێژتر و تەندروستتر بێت بۆ ئێمە و خێزانەكانمان.
بە گوێرەی ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی(WHO)، تەندروستی حاڵەتێكە لە سەلامەتی جەستەیی، دەروونی و كۆمەڵایەتی و تەنیا نەبوونی نەخۆشی نییە، بەڵكوو هەستكردنە بە ئارامی و ڕەزامەندییشە لە ژیان.
بە شێوەیەكی گشتی لە جیهاندا لە هەر هەشت كەسێكدا یەكێكیان لە بارودۆخی خراپی دەروونی دەژیت، كە دەتوانێت كاریگەری لەسەر تەندروستیی جەستەیی و چۆنیەتی پەیوەندیكردنی لەگەڵ كەسانی دیكە و بژێویی ژیانی هەبێت. دروستیی دەروونی مافێكی سەرەتاییە بۆ هەموو مرۆڤەكان، هەر كەسێك و لە هەر شوێنێك بێت، مافی بەرزترین ئاستی دروستیی دەروونی هەیە، كە ئەمەش دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت وەك مافی پاراستنی لە مەترسییەكانی نەخۆشییە دەروونیەكان، مافی چاودێریی بەردەست، دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەكانی تەندروستی وەك پزیشك و نۆرینگە و دەرمانی كوالێتی باش، و مافی ئازادی، لە كۆمەڵگەدا دەگرێتەوە.
لە سەرانسەری جیهاندا 970 ملیۆن كەس لە لەگەڵ هەندێك نەخۆشیی دەروونی، یان بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكاندا دەستەویەخەن، لە هەر چوار كەس، یەكێكیان لە قۆناغێكی ژیانیدا تووشی نەخۆشییەكی دەروونی دەبێت، هەروەها 14,3%ی مردنەكان لە جیهاندا، واتە نزیكەی 8 ملیۆن مردن لە ساڵێكدا دەگەڕێتەوە بۆ تێكچوونی دەروونی. ڕێژەی بڵاوبوونەوەی هەموو نەخۆشییە دەروونییەكان لە سەرانسەری جیهاندا بە ڕێژەی 50% زیادی كردووە لە نێوان ساڵانی 1990 بۆ 2013 لە 416 ملیۆنەوە بۆ 615 ملیۆن كەس، ئەم ڕێژەیە بەردەوامە لە زیادبوون. ئەم ئامارە جیهانییە دەروونییانە تێڕوانینێكی گشتیمان پێ دەبەخشن كە چۆن نەخۆشییە دەروونییەكان كاریگەرییان لەسەر مرۆڤەكان دەبێت.
تێگەیشتن لەوەی كە نەخۆشییە دەروونییەكان چۆن كاریگەری لەسەر مرۆڤەكان لە سەرانسەری جیهاندا هەیە، دەتوانێت یارمەتیدەرمان بێت، بۆ باشتر چارەسەركردنی ئەو قەیرانە دەروونییەی كە تێیداین. بۆیە نەخۆشیی دەروونی و تەندروستی پرسەكانی مافی مرۆڤن و پێویستە لە جیهانی ئەمڕۆدا باسیان لێ بكرێت، بەڵام هەرگیز بوونی حاڵەتی دەروونی نابێتە هۆكارێك بۆ بێبەشكردنی مرۆڤ لە مافە مرۆیییەكانی، یان دوورخستنەوەی لە بڕیاردان لە بارەی تەندروستیی خۆیەوە، لەگەل ئەوەشدا لە سەرانسەری جیهاندا، ئەو كەسانەی كە حاڵەتی دەروونییان باش نییە، بەردەوامن لە ئەزموونكردنی كۆمەڵێك پێشێلكاریی بەرفراوانی مافەكانیان، بۆ نموونە زۆرێك لە ژیانی كۆمەڵایەتی دوور خراونەتەوە و جیاكارییان لەگەڵ دەكرێت، لە كاتێكدا زۆرێكی دیكە ناتوانن دەستیان بەو چاودێریی تەندروستیی دەروونی بگات كە پێویستیانە.
ڕِێكخراوی تەندروستیی جیهانی(WHO) بەردەوامە لە كاركردن لەگەڵ هاوبەشەكانی بۆ دڵنیابوون لە بەهادان و بەرەوپێشبردنی و پاراستنی دروستی دەروونی، و ڕێوشوێنی بەپەلە دەگیرێتە بەر بۆ ئەوەی هەمووان بتوانن مافە مرۆییەكانی خۆیان بەكاربهێنن و دەستیان بەو چاودێرییە كوالێتییە تەندروستییە دەروونییە بگات كە پێویستیانە.
ڕِێبازی دروستی دەروونیی گشتیی مۆدێرن لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا لەسەر گۆڕەپانی جیهانی سەری هەڵدا و كۆمەڵێك بەڵگەی نوێی لەسەر گرنگیی دروستیی دەروونی و كاریگەریی ڕێبازە یەكگرتووەكان لەخۆگرتبوو. پەیامی سەرەكیی ئەم ڕێبازە بریتییە لە: تەندروستیی تاك بەبێ دەروونێكی سەلامەت نایەتە دی. ئەم ڕێبازە گشتگیرە تا ڕاددەیەك نوێیە و ئاماژەیە بۆ چۆنیەتی تێگەیشتن لە "مافی ئاستی ژیانی گونجاو بۆ تەندروستی و خۆشگوزەرانی"، كە بۆ یەكەمجار 70 ساڵ لەمەوبەر لە جاڕنامەی جیهانیی مافەكانی مرۆڤدا جێگیر كرابوو.
ڕۆژی جیهانیی دروستیی دەروونی دەرفەتێكە بۆ خەڵك و كۆمەڵگەكان بۆ باشتر ئاشنابوون بە بابەتی دروستیی دەروونی و هەروەها بۆ یەكگرتن لە پشت تەوەری "دروستیی دەروونی مافێكی گشتگیری مرۆڤە".. بۆ باشتركردنی زانیاری، هۆشیاركردنەوەی خەڵك و هاندانی ئەو كردارانەی كە دروستیی دەروونی هەمووان وەك مافێكی گشتگیری مرۆڤ بەرەوپێش دەبەن و دەیپارێزن. ئەم ڕێبازە هێشتا ڕووبەڕووی تەحەددای گەورە دەبێتەوە، دابەشبوونی مێژوویی- چ لە سیاسەت و چ لە پراكتیكدا- لە نێوان تەندروستیی دەروونی و جەستەیی، بەداخەوە بووەتە هۆی دابڕانی پیشەیی و جوگرافی؛ و پەراوێزخستن و چەواشەكردنی چاودێریی دروستیی دەروونی.
خەمڵاندنەكانی ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی لە ساڵی 2014 ئاماژە بەوە دەكەن، لە ئاستی جیهانیدا، تەنیا لە سەدا حەوتی بودجەی تەندروستی بۆ چارەسەركردنی نەخۆشیی دەروونی تەرخان كراوە. زیاتر تیشك دەخاتە سەر ئەوەی كە لە وڵاتانی كەم داهاتدا ساڵانە كەمتر لە دوو دۆلار بۆ هەر كەسێك بۆ پرسی دروستیی دەروونی خەرج دەكرێت. بۆچی ئەوەندە كەم گرنگی بە چاودێریی دەروونی دەدرێت، لە كاتێكدا لە هەر چوار كەس یەكێكیان بە درێژایی تەمەنی تووشی حاڵەتێكی دەروونی دەبێت؟
ڕاپۆرتێكی نووسینگەی مافی مرۆڤی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژە بەوە دەكات، كە ئەو كەسانەی كە كێشەی بارودۆخی دەروونییان هەیە و ئەوانەی كەمئەندامی دەروونی كۆمەڵایەتییان هەیە، تەمەنی تووشبوونیان كەم بووەتەوە – دابەزینی 20 ساڵ بۆ پیاوان و 15 ساڵ بۆ ژنان - بە بەراورد لەگەڵ دانیشتووانی گشتی. هەروەها ستیگما (پەلەی شەرمەزاری) ڕێگرییەكی دیكەی بەرچاوە بۆ كەمیی چاودێریی كوالێتی و دەستڕاگەیشتن بە تەواوی ئەو خزمەتگوزارییانەی كە نەخۆشەكان پێویستیان پێی هەیە. پچڕان، یان سنوورداركردنی دەستڕاگەیشتن بە خوێندن، دەرفەتی كاری قازانجدار بۆ ئەو كەسانەی كە بارودۆخی دەروونییان باش نییە و ئەوانەی كەمئەندامی دەروونی كۆمەڵایەتییان هەیە، سنووردار دەكات، بەمەش نایەكسانیی كۆمەڵایەتی بەردەوام دەبێت، كوردستانیش بە دەر نییە لەم قەیرانە دەروونییە، ڕۆژانە چەندین حاڵەتی خۆكوشتن، كوشتنی كەسانی دیكە، جیابوونەوەی هاوسەران، لەسەر بابەتی جیاجیا دەبینین، جگە لە زیادبوونی بەردەوامی نەخۆشییە دەروونییەكانی وەك خەمۆكی و دڵەڕاوكێ و...هتد، ئەمانە ئەگەر هەر هۆكارێكی لە پشتەوە بێت، یەكێك لە سەرەكیترین هۆكارەكانی گرنگینەدانە بە لایەنی دەروونیی تاكەكان و نائاشنایی تاكی كورد بە هەستیاریی ئەم بابەتە لە پەروەردەكردنی منداڵەوە بگرە تا هۆشیاركردنەوەی گەوران و گرنگیدان بە دۆخی دەروونیی بەساڵاچووان و هەموو چین و توێژەكانی دیكەی كۆمەلگە. لێرەوە هەر بە بۆنەی ڕۆژی جیهانیی دەروون دروستی و لە ژێر دروشمی "ئەقڵمان مافمانە"، داوا دەكەم كە حكومەت هەوڵی زیاتر بدات بۆ پەرەپێدانی خزمەتگوزارییەكانی دەروونی بۆ تاكەكانی كۆمەلگە و دەستنیشانكردنی ئەو كەسانەی كە بارودۆخی دەروونییان باش نییە بۆ چاودێریكردنیان. دەروونناسان دەتوانن بەشداریی كارایان لەم بابەتە بەنرخەدا هەبێت، هەروەها هەوڵدان بۆ نەهێشتنی جیاكاری و مامەڵەكردن لەگەڵ دروستیی دەروونی لە چوارچێوەی مافەكانی مرۆڤ لە پڕۆگرامەكانی دەروونناسیدا هەر لە قۆناغە سەرەتاییەكانی خوێندن بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی پەروەردە، بە جێبەجێكردنی ڕاهێنانی سیستماتیكی و هۆشیاری بۆ پیشەكارانی تەندروستی، هاوكاری لەگەڵ ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی (NGO) بۆ بەشداری و ئەنجامدان و هاوبەشیكردنی توێژینەوە لەگەڵ دامەزراوە ناوخۆیی و نیشتمانی و نێودەوڵەتییەكان، گرنگیدانی زیاتر بە كردنەوەی نەخۆشخانە دەروونییەكان و پێشكەشكردنی ڕێنمایی و چارەسەری دەروونی لە بنكە تەندروستییەكان و دامەزراندنی كەسانی پسپۆڕ و شارەزا و كردنەوەی خولی ڕاهێنان بۆیان لە ناوەوە و دەرەوی وڵات بۆ زیاتر هۆشیاركردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەر نەخۆشییە دەروونییەكان و نیشانە ئاگاداركەروەوەكان كە ئەمە بە سەرەتاییترین و سەرەكیترین ماف دادەنرێت، كە تا ئێستا تاكی كورد لێی بێبەشە و پێویستە كاری جددی لەبارەوە بكرێت.

 

 

د. هیوا ‌عەبدولعەزیز جەمیل، زانكۆی سۆران، بەشی دەروونزانی، تایبەت بۆ گوڵانی نووسیوە