ئاسۆ كەریم نووسەر و ڕۆشنبیر و ئەندامی بزووتنەوەی ڕاپرسی لە كوردستان: بڕیاری ئەنجامدانی پرۆسەی ڕیفراندۆم، بڕیاری گەلی كوردستان بووە، بەڵام ئایا هەمیشە ڕێز لە بڕیاری میللەتان گیراوە؟
ئاسۆ كەریم، كە ئێستا ئەندامی دەستەی كارگێڕیی ئەنجومەنی باڵای تێكۆشەرانی سەر بە بارەگای بارزانییە، دەرچووی كۆلیژی ئەندازیاری شارستانییە و لە سەرەتای 2000یشەوە كۆلێژی یاسای زانكۆی سەڵاحەدینی تەواو كردووە و بڕوانامەی ماستەریشی لە یاسای نێودەوڵەتی بە نامە گۆڕینەوە «المراسلة» لە زانكۆیەكی بەریتانی وەرگرتووە. ئاسۆ كەریم هەر لە تەمەنی لاوییەوە و دوای ئەوەی ساڵی 1977 كۆلێژی ئەندازیاری تەواو دەكات، دەبێتە پێشمەرگەی سەركردایەتیی كاتیی پارتی دیموكراتی كوردستان و دەبێتە نووسەر لە ئێزگەی دەنگی كوردستان و، لەو كاتەوە هەتا ئێستا خەباتی بەردەوامە.
لەم مێژووەدا چەندین بەرپرسیاریەتی وەرگرتووە، لەوانە، ئەندامی مەكتەبی ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، بەڕێوەبەری نووسینی ڕۆژنامەی برایەتی، بەڕێوەبەری تەلەفزیۆنی گوڵان، ئەندامی لێژنەی باڵای بزووتنەوەی ڕاپرسیی كوردستان لە 2004، بەرپرسی دەزگای موكریان، ئەندامی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان، لە بواری نووسین و كاری ڕۆژنامەنووسیشدا، جیا لەوەی خاوەنی چەندین كتێبی چاپكراوە كە دووانیان لەسەر بزووتنەوەی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستانە، لە هەمان كاتدا وەرگێڕێكی زۆر بەتواناشە لە زمانەكانی «ئینگلیزی و عەرەبی» و خاوەنی چەندین كتێبی وەرگێڕاویشە، وەك كاری ڕۆژنامەگەرییش بە سەدان دیراسەت و وتاری ڕۆژنامەوانی لەسەر پرسە سیاسی و نەتەوەییەكان بڵاو كردووەتەوە، لەم گفتوگۆیە «ڕیفراندۆم و هەڵویستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی» لەسەر هەردوو ئاستی یاسایی و سیاسی بەمجۆرە دید و بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو:
گومان لەوەدا نییە كە كورد نەتەوەیەكی هەرە گەورەی بێ دەوڵەتە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەها ئەوەش دەزانین كە مافی چارەی خۆنووسینیش بۆ هەموو گەلان سەلمێندراوە، بەو گەل و نەتەوانەشەوە كە لە ناو دەوڵەتێكی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكاندا دەژین، بەڵام مومارەسەی ئەو مافە، هاوسەنگی هێز و بەرژەوەندییەكان تەحەكومی پێوە دەكات، لایەنێكی دیكە كە ڕووی خۆمان دەگرێتەوە، ئەوەیە كە ئێمە خۆشمان وەك بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان لەسەر ئاستی یاسایی و سیاسی «تەكیف»ی كێشەی خۆمان نەكردووە، وەك كێشەی گەل و وڵاتێكی داگیركراو، ئەمەش وای كردووە كە دەبێت كێشەكانمان لە چوارچێوەی دەستوور و یاسای ئەو دەوڵەتانە چارەسەر بكەین، كە كوردستانیان بە سەردا دابەش كراوە.
لێرەوە كاتێك باس لە پرسی سەربەخۆیی و ڕیفراندۆمەكەی ئەیلوولی 2017 دەكەین و سەیری تایتڵی ئەم گفتوگۆیە دەكەین «ڕیفراندۆم و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی»، دەبێت ئەو ڕاستییانەی ئاماژەم پێ كردن لەبەر چاو بگرین.
پێش ئەوەی بێمە سەر هەڵسەنگاندنی هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، دەخوازم ئاماژە بەوە بكەم كە لە دوای ساڵی 1990ـەوە هەتا ئێستا 38 دەوڵەتی تازە دامەزراون كە دوایینیان «باشووری سوودان» بوو، بەشێك لەو دەوڵەتانەش لە ڕێگەی ئەنجامدانی میكانیزمی ڕیفراندۆم دروست بوون، كە بێگومان ڕێگەی دیكەش هەیە، بەو مانایەی ڕیفراندۆم تاكە ڕێگە نییە بۆ تەعبیركردن لە مافی چارەی خۆنووسین، جاری وا هەبووە، لە ڕێگەی پەرلەمانێكی هەڵبژێردراو ئەو بڕیارە دراوە و لە شەستەكانی سەدەی ڕابردووشدا لە ڕێگەی «لێژنەی پاكتاوكردنی كۆلۆنیالیزم» بوو كە لە نەتەوە یەكگرتووەكان پێكیان هێنا، ئەو لێژنەیە كۆمەڵێك وڵات و هەرێمیان خستە ناو ئەو خشتەیەی كە پێیان دەگوترێت «كۆلۆنیاڵ» یان لەژێر «ماندێت و ویصایە»دا بوون، ئەو مافە بەو هەرێم و گەلانە دراوە كە سەربەخۆ بن. دیارە بەرەنگاربوونەوە و شۆڕشیش وەسیلەیەكی دیكەی ڕەوا بووە بۆ هێنانەدی سەربەخۆیی.
لە ئێستادا تەنیا 17 هەرێمی بە كۆلۆنیكراو (موستەعمەرە) ماون كە سەربەخۆیی خۆیان وەرنەگرتووە. بەڵام دوورگە و هەرێمی بچووك و بە ژمارە كەمی دانیشتووانن، (سەحرای ڕۆژئاوا)ی لێ دەرچێ. بە داخەوە كوردستان وەكوو موستەعمەرە حیسابی بۆ نەكراوە.
بە هەرحاڵ، مەبەستم بوو بڵێم، ئەنجامدانی پرۆسەی ڕیفراندۆمیش، میكانیزمێكە لە ناو میكانیزمەكانی دیكە بۆ تەعبیركردن لە مافی چارەی خۆنووسین و پرسی جیاوازی دیكەش، شێوازێكی دیموكراتیی نیمچە ڕاستەوخۆیە و لە میكانیزمەكانی دیكە دیموكراتیترە. ئەو ڕیفراندۆمەی ئێمە كە لە 25ی ئەیلوولی 2017 ئەنجام درا، دەكەوێتە چوارچێوەی ڕیفراندۆمی سیاسییەوە.
خاڵێكی دیكەی گرنگ كە دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە ئەو ڕیفراندۆمەی ئێمە ئەنجاممان دا، بە بڕیاری خۆمان و تاكلایەنە بووە، ڕاشكاوانەتر، بێجگە لەو پەرەگرافەی لەناو دیباجەی دەستوورەكەدا هاتووە، لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 بەندێك نییە كە ڕێگەمان پێ بدات، ئێمە ڕیفراندۆم ئەنجام بدەین، لە هەمان كاتدا بەندێكیشی تێدا نییە ڕێگەمان لێ بگرێت، هەروەها ڕێككەوتنێكیشمان لەگەڵ حكومەتی عێراق نەبووە، وەك ئەو ڕێككەوتنەی ساڵی 2005 كە لە نێوان سوپای ڕزگاریخوازی باشووری سوودان و خەرتوومدا هەبوو، كە تیایدا نووسرا بوو «دوای تێپەڕاندنی قۆناغی ڕاگواستن، باشووری سوودان دەتوانێت ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ئەنجام بدات».
لە ڕیفراندۆمەكەی ساڵی 2017ی خۆماندا، جۆرێك لە تەمومژ هەبوو، بە ڕاشكاوی دیار نەبوو كە ئایا ئاكامی ئەم ڕیفراندۆمە پابەندكارانەیە بۆ دامەزراوە شەرعییەكانی هەرێمی كوردستان وەك – سەرۆكایەتیی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت، دەسەڵاتی دادوەری؟ ئەوە تەواو ڕوون نەبوو، چونكە بەشێك لە بەرپرسان بە ئاشكرا دەیانوت: «ئاكامی ئەم ڕاپرسییە ناپابەندكارانەیە»، هەروەها چەندین وتاریش لەم بارەیەوە لە ناوەوە و لە دەرەوەی وڵاتدا بڵاو كرانەوە، تەنانەت ئەو كۆبوونەوەیەی پەرلەمانیش لە (15ی ئەیلوولی 2017) كە تایبەت بوو بە ڕیفراندۆم، بڕیاری تێدا نەدرا، بەڵكوو پەرلەمان موسادەقەی لەسەر كارڕاییەكان كرد و بە شێوەی ڕاسپاردەش مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەنجامەكانی بۆ دواتر هێشتەوە.
ئێمە دەبوو بە ڕێگەی ڕاگەیاندن و پەرلەمانی كوردستان و پارتە سیاسییەكان و ئەنجومەنی باڵای ڕیفراندۆم ئەم ئاكامی ناپابەندكارانەی ڕیفراندۆم لە دەوروبەری خۆمان و جیهان بگەیەنین، كە ئەم ڕیفراندۆمەی ئێمە «ڕیفراندۆمێكی ڕاوێژكاری»یە و دەمانەوێت ڕای خەڵكی خۆمان بزانین، بێ لەوە مەرجیش نییە وڵاتێك كە ڕیفراندۆم ئەنجام دەدات، بۆ سبەینەكەی دەوڵەتی سەربەخۆ ڕابگەیەنێت و لە دەوڵەتەكەی دیكە جیا ببێتەوە، دەبوایە ئەو خاڵەشمان زۆر باش ڕوون بكردایەتەوە كە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم شتێكە و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ شتێكی دیكەیە، چونكە ڕاگەیاندنی سەربەخۆ بەرفەرمانی هەلومەرجی ناوخۆ و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییە.
ئەوجا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ هەڵوێستی نێودەوڵەتی، ئەوا وەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، مافی چارەی خۆنووسین چ وەك پرەنسیپ و چ وەك مافیش، قاعیدەیەكی ئامیرە لە یاسای نێودەوڵەتیدا، بەڵام لە پراكتیكدا ئەم هەق و مافە تەنیا وەك پرسێكی «یاسای نێودەوڵەتی» سەیر ناكرێت و مامەڵەی لەگەڵدا ناكرێت، بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی كە ئەندامی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانن و، ئەم پرسە زیاتر لە ڕوانگەی بەرژەوەندیی دەوڵەتان لەگەڵ یەكدی مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، هەر بۆیە هەڵوێستی ئەمریكا زۆر بە ڕوون و ئاشكرایی هەر لە یەكەم ڕۆژەوە دژی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەكەی ئێمە بوو كە جارێ كاتی نییە، هەروەها هەڵوێستی فەرەنسا و بەریتانیاش لە هەڵوێسیتی ئەمریكا نزیك بوون.
دەمەوێت باسی ئەو دیدارە بكەم، كە ئێمە وەك شاندی بزووتنەوەی ڕیفراندۆم لە 2004 چووینە لای باڵیۆز ڕۆناڵد.ئی . نیومان، كە بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی كاتیی ئیئتلاف «CPA» لە عێراق بوو. ڕۆژی 26ی شوباتی 2004 لەگەڵ كاك هەڵكەوت عەبدوڵا، كە ئێستا لەم گفتوگۆیە دانیشتووە، وەك شاندی بزووتنەوەی ڕیفراندۆم چووینە لای ئەو باڵیۆزە و بە ڕاشكاوانە پێی گوتین «ئەمریكا جەخت لە یەكپارچەیی خاكی عێراق و مافی پێكهاتە جیاجیاكانی عێراق دەكاتەوە، كورد دەتوانێت ڕۆڵی باڵانس لە نێوان عەرەبی شیعە و سوننەدا بگێڕێت و گرنگە ئێوە وەك كورد دەرفەتێك بە فیدڕاڵیزم لە عێراقدا بدەن و تاقی بكەنەوە»، بە كورتی ئەم قسەی باڵیۆزە ئەو مانایەی هەبوو كە مەرج نییە ئەمریكا لەگەڵ هەموو خواست و داواكانی ئێوە بێت.
ڕووسیا هەڵوێستەكەی نەرم، بەڵام زۆر تەمومژاوی بوو، گوتی «دەبێت ئاواتە ڕەواكانی گەلی كورد وەك گەلانی دیكە لە چوارچێوەی قانوونە نێودەوڵەتییەكاندا بێتەدی»، ئەمەش زۆر لاستیكییە و تەفسیری زۆر هەڵدەگرێت. هەڵوێستی یەكێتیی ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكانیش بە هەمان شێوە لەگەڵ ڕیفراندۆم نەبوون.
سەرۆكی كۆمكاری عەرەبی هاتە لای جەنابی سەرۆك بارزانی، داوایان كرد كە ئەم ڕیفراندۆمە دوا بخرێت و هەوڵ بدرێت كێشەكان بە وتووێژ و بە چاودێریی نێودەوڵەتی لەگەڵ عێراقدا چارەسەر بكەن. هەڵوێستی وڵاتانی هەرێمایەتیش بەتایبەتی ئێران و توركیا زۆر ڕوون بوو.
خاڵێكی دیكە هەر سەبارەت بە هەڵوێستی نێودەوڵەتی، ئەویش ئەوەیە لە دوای ساڵی 2016 سیستمی جیهانی ئەوەی پێیان دەگوت «سیستمی نوێی جیهان»، وەرچەرخانی گەورەی بەسەردا هات، بەتایبەتی كە لە ئەمریكا دۆناڵد ترامپ دەرچوو، لە بەریتانیاش ڕاپرسی كرا، بۆ دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا، وای كرد كە بە شێوازێكی دیكە ئەم سیستمە جیهانییە كار بكات، هەر بۆ نموونە ترامپ وەك سەرۆكی ئەمریكا ئاراستەی بڕیارەكانی بەو شێوەیە بوو، كە پشتی لە هەموو دەوڵەتانی ئەندامی هاوپەیمانیی ناتۆ كرد، هەروەها بەریتانیا میكانیزمی جیابوونەوەی لە یەكێتیی ئەوروپا دەست پێ كرد، بۆیە لەم ڕوانگەیەشەوە دەڵێم، ئێمە لە خوێندنەوەی بارودۆخی سیستمی جیهانی زۆر سەركەوتوو نەبووین. ئەم لایەنە زۆر گرنگە و دەبێت ئێستاش زۆر بایەخی پێ بدەین، چونكە لە ئێستاشدا جارێكی دیكە سیستمی جیهانی بەرەو وەرچەرخانێكی دیكە دەچێت، لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان بە ئاشكرا ڕایگەیاند «ئێستا جیهان زۆر بە خێرایی لە سیستمی یەك جەمسەرییەوە بەرەو سیستمی فرەجەمسەری دەڕوات». بۆیە زۆر گرنگە لێرەوە كورد هەوڵ بدات، باشتر لە سیستمی جیهانی تێ بگات و، بزانێت چۆن هەنگاو هەڵدەگرێت و چۆن لە هاوسەنگیی نێوان هێزە گەورەكان مامەڵە دەكات.
ئێمە ئەگەر ئەمانە هەمووی پێكەوە كۆبكەینەوە، ئەوا دەبێت بزانین كە ڕاستە بڕیاری ئەنجامدانی پرۆسەی ڕیفراندۆم، بڕیاری خۆمان و بڕیاری گەلی كوردستان بووە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هەمیشە ڕێز لە بڕیاری میللەتان گیراوە؟ ئەوەتا كۆسۆڤۆ لە ساڵی 2008ـەوە یەكلایەنە سەربەخۆیی ڕاگەیاندووە و هەتا ئێستا نەبووەتە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان، تەنیا 116 دەوڵەت ددانیان وەك دەوڵەت پێدا ناوە، ئەوانی دیكە لەبەر پاراستنی بەرژەوەندییەكان لەگەڵ سربیا، دەزانن سربیا دژی ڕاگەیاندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆیە تا ئێستا ددانیان پێدا نەناوە.
