كەرخی نەجمەدین نوورەدین ئاڵتی بەرماخ، سەرۆكی بزووتنەوەی دیموكراتی توركمانە لە كوردستان، ئەندامی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان بووە و، ڕۆڵێكی دیاری لە پرۆسەی سیاسیی كوردستاندا گێڕاوە، وەك نوێنەری نەتەوەی توركمانیش ئەندامی لێژنەی باڵای نووسینەوەی دەستووری عێراق بووە، لە پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی 25ی ئەیلوولی 2017 ڕۆڵێكی كاریگەری هەبووە، لەم گفتوگۆیەدا (ڕیفراندۆم و هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی) بەم جۆرە دید و تێڕوانینی خۆی لەسەر پرۆسەكە خستە ڕوو:

   

لە پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی كوردستان، دەنگدانی ئێمە وەك نەتەوەی توركمان بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ڕووداوێكی مێژوویی گرنگ بووە، لە دەستپێكەوە دەمەوێت دوو پرسیار بكەم و لەبەر ڕۆشنایی ئەو دوو پرسیارەش دید و بۆچوونەكانی خۆم وەك نەتەوەی توركمان دەر ببڕم:

1. بۆچی ئەو بیرۆكەیە هاتە ئاراوە ئێمە كە ناچار بین پرۆسەی ڕیفراندۆم ئەنجام بدەین؟

2. بۆچی ئێمە وەك نەتەوەی توركمان بەشداریی ئەم پرۆسەیەمان كرد و بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەنگمان دا؟

سەبارەت بە پرسیاری یەكەمم، من خۆم وەك نوێنەری نەتەوەی توركمان و ئەندامی شاندی باڵای دانوستاندنی دەستووری ساڵی 2005 بووم لە بەغدا لەگەڵ جەنابی سەرۆك بارزانی، ماوەیەكی زۆریش لە بەغدا ماینەوە، هەتا پرۆسەی نووسینەوەی ئەو دەستوورە كۆتایی هات.

پرۆسەی نووسینەوەی دەستوور كێشمەكێشی زۆری تێدا بوو، بەڵام سەرەنجام بەو شێوەیە كۆتایی هات كە هەموو لایەك پێی ڕازی بن، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش گەلی كوردستان بە جیاوازیی نەتەوە و ئایینەوە دەنگی پێ دا و پەسەندی كرد، ئەم دەستوورە لەگەڵ ئەوەی هەموو مافەكانی گەلی كوردستان بەدی ناهێنێت، بەڵام لانی كەمی مافەكانی گەلی كوردستانی لەخۆ گرتووە، هەر بۆیە لەو ڕوانگەیەوە دەنگی پێ درا، ئەگەر ئەم دەستوورە وەك خۆی ماددەكانی جێبەجێ بكرایە و، دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمایەكی تازە وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی و فرەیی بونیاد بنرابایەوە، چوارچێوەیەك دروست دەبوو، بۆ ئەوەی تەواوی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكان بە شێوەیەكی ئاشتییانە و ئارەزوومەندانە لەو دەوڵەتە فیدڕاڵییەدا پێكەوە بژین، بەڵام بەداخەوە دەستوورەكە جێبەجێ نەكرا و ئەم ئاواتە نەهاتەدی.

برادەرانی بەشداربووی ئەم گفتوگۆیە ئاماژەیان بەوە كرد، كە دەبوو لە دەستووری عێراقدا ماددەیەكی تایبەت لەسەر ڕیفراندۆم بچەسپێندرێت، یان ئاماژەیان بەوە كرد كە ماددەیەكی دیاریكراو لە ناو دەستووری عێراقدا نەبووە، كە ڕێگە بە ئێمە بدات، تا ڕیفراندۆم ئەنجام بدەین.

سەبارەت بە بۆچوونی ئەو بەڕێزانە دەڵێم، لەگەڵ ئەوەی جەنابی سەرۆك بارزانی زۆر بە دیقەتەوە ڕاوێژی لەسەر هەموو ماددە دەستوورییەكان دەكرد و، ئەوەی دژی بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان بوایە بە تەواوی پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكانەوە، زۆر بە توندی ڕووبەڕووی دەوەستایەوە، بەڵام ئەو ژینگەی سیاسییەی كە لە ساڵی 2004-2005 ئێمە وەك لێژنەی باڵای نووسینەوەی دەستوور ئەو دەستوورەمان تێدا نووسییەوە، ئەو ژینگە سیاسییە نەبوو كە دواتر بە پشتگوێخستن و جێبەجێنەكردنی ئەو دەستوورە هاتە ئاراوە، ئەو كات ئومێدی هەموو لایەك ئەوە بوو كە عێراقی نوێ بە شێوەیەك بونیاد بنرێتەوە كە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكانی ئەم نیشتمانە بە ئاشتی و برایەتی پێكەوە بژین، هەرگیز باسی ئەوە نەدەكرا، كە جارێكی دیكە ئەو مێژووە خوێناوییەی ڕابردوو دووبارە ببێتەوە كە عێراق نزیكەی 100 ساڵ بوو بە دەستییەوە دەیناڵاند.

سەرۆك بارزانی مەبەستی بوو ئەم دەستوورە وەك خۆی (بە هەموو ماددەكانییەوە) جێبەجێ بكرێت، هەر بۆیەش پێداگری لەسەر ئەوە كرد، كە دەبێت لە دیباجەی ئەم دەستوورەدا بنووسرێت «پابەندبوون بەم دەستوورە، زامنی یەكپارچەیی خاك و یەكێتیی ئارەزوومەندانەی گەلی عێراقە». ئەمە زۆر ڕاشكاوانە مانای ئەوەیە ئەگەر پابەندبوون بەم دەستوورە نەبێت و ئەم دەستوورە جێبەجێ نەكرێت، ئەوا هیچ زامنێك بۆ پاراستنی یەكپارچەیی عێراق نامێنێت، لەمەش زیاتر كە باس لەوە دەكرێت ماددەیەكی دەستووری لە ناو دەستووری عێراق نییە ڕێگە بە ئێمە بدات ڕیفراندۆم بكەین، پرسیار ئەوەیە، ئەی ئایا لە ناو دەستووری عێراقدا ماددەیەك هەیە كە ڕێگە بە حكومەتی عێراق بدات، بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان ببڕێت؟ ئایا ماددەیەكی دەستووری هەیە، ڕێگە بە حكومەتی عێراق بدات بە هێزی سەربازی هێرش بكاتە سەر كوردستان؟

هەر بۆیە كاتێك باسی دەستوور دەكرێت، دەبێت جەخت لەسەر ئەوە بكرێتەوە، كە هۆكاری سەرەكی كە بووە هۆی ئەوەی بیر لە پەنابردن بۆ ڕیفراندۆم بكرێتەوە، ئەوە بوو كە هیچ ماددەیەكی دەستوورەكە جێبەجێ نەكرا، هەنگاو هەڵنەگیرا بۆ ئەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، دیموكراتی، پەرلەمانی، فرەیی، لەمەش زیاتر دەسەڵاتدارانی بەغدا هیچ بەها و ڕێزێكیان بۆ دەستوورەكە نەهێشتبوو، هەتا بڵێن ماددەیەكی دەستووری هەیە، یان نییە، بارودۆخێكی سەختی وا دروست ببوو كە هیچ ڕێگەیەك لە بەردەم گەلی كوردستاندا نەمابوو بیگرێتە بەر، جەنابی سەرۆك بارزانی هیچ بەدیلێكی دیكەی لەبەر دەست نەبوو، بێجگە لەوەی بگەڕێتەوە بۆ لای گەلی كوردستان و پرسیان پێ بكات، كە لەم قۆناغە سەختەدا چی بكەین و چ ڕێگەیەك هەڵبژێرین؟ خۆ ئەگەر ڕێگە و بەدیلێكی دیكە هەبوایە بۆ چارەسەر كردنی كێشەكان، ئەوا گەلی كوردستان بە جیاوازیی نەتەوە و ئایینەوە بە ڕێژەی 92.7% دەنگیان بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان نەدەدا.

سەبارەت بە هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، ئاشكرایە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕیكخراوە نێودەوڵەتییە گەورەكانیش وەك (نەتەوە یەكگرتووەكان، یەكێتیی ئەوروپا، كۆمكاری عەرەبی و...هتد)، هەرگیز لە ڕوانگەی بەرژەوەندی و مافی گەل و نەتەوەكانەوە هەڵوێست وەرناگرن، بەڵكو بنەمای سەرەكیی هەڵوێستەكانیان ڕەچاوكردنی بەرژەوەندی و باڵانسی هێزی نێوان دەوڵەتانە، بۆیە هەڵوێستی نێودەوڵەتی هەر چۆنێك بێت، كاریگەی لەسەر ئەوە نابێت كە ئێمە بڕیارێكی ڕاستمان داوە كە ڕیفراندۆممان ئەنجام داوە، یان نە، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكا وەك هێزێكی گەورە لە جیهاندا زۆر باش دەیانزانی كە حكومەتی عێراق دەستووری ساڵی 2005ی پێشێل كردووە و هەنگاوی هەڵنەگرتووە بۆ ئەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، بۆچی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەهاتنە دەنگ بۆ ئەوەی گوشارێك دروست بكەن، تا حكومەتی عێراق دەستوورەكە جێبەجێ بكات؟ ئەم پرسیارانە بێ وەڵام نین، دەزانین كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی لە ڕوانگەی بەرژەوەندییە تایبەتەكانی خۆیانەوە سەیری هەموو كێشەكانی جیهان دەكەن، بەڵام كاتێك خۆمان وەك گەلی كوردستان گفتوگۆ لەسەر ڕووداوێكی گەورەی وەك «بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان» دەكەین، هەقە بیانوو و پاساو بۆ دەسەڵاتدارانی بەغدا دروست نەكەین، بەوەی ئێمە بڕیارێكی نادروستمان داوە، پاشانیش هەر لە ماوەی بڕیاردانی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و دەنگدان بۆ سەربەخۆیی كوردستان، شاندی لێژنەی باڵای ڕیفراندۆم سەردانی هەموو لایەنە سیاسییە عەرەبەكانی عێراقیان كرد (بە سوننە و شیعەوە) و گفتوگۆیان لەگەڵ كردن، كە بۆچی هەرێمی كوردستان ناچار بووە پەنا بۆ ڕیفراندۆم بەرێت، لە بەرانبەردا ئەوان بێجگە لە ڕەتكردنەوەی ڕیفراندۆم هیچ بەدیلێكی دیكەیان نەخستە ڕوو بۆ ئەوەی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدای پێ چارەسەر بكرێت، بەمەش هەموو دەرگاكانیان بە ڕووی هەرێمی كوردستان داخست و، بێجگە لە پەنابردن بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم چارەسەرێكی دیكە نەما، ئێستاش ئەگەر جارێكی دیكە هەموو دەرگاكانی لێكتێگەیشن بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا دابخرێن، ئەوا گەلی كوردستان و سەرۆك بارزانی دەستەوەستان دانانیشن و دەبێت بڕیارێكی بوێرانەی مێژوویی بدەن، كە بێگومان ئەنجامدانی ڕیفراندۆم ئەو بڕیارە بوێرانە مێژووییە بوو، كە هەموو گەلی كوردستان شانازیی پێوە دەكات.

لێرەوە دێمە سەر پرسیاری دووەم كە لە سەرەتا ئاماژەم پێ كرد، كە بۆچی ئێمە وەك نەتەوەی توركمان بەشی هەرە زۆرمان بەشداریی ڕیفراندۆممان كرد و بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەنگمان دا؟

لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێم: ئێمە بەشی زۆری نەتەوەی توركمان بێجگە لە بەشێكی كەمی توركمان لەو ناوچانەی كە بەرەی توركمانی لە كەركووك تێیدا باڵادەستە، هەموو دەنگمان بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان دا، لەبەر ئەوەی ئێمە بە ئەزموون بینیومانە ئەو مافانەی بۆ نەتەوەی توركمان و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی دیكە لە چوارچێوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان دابین كراون، لە هیچ شوێنیكی دیكە ئەوەمان بە چاوی خۆمان نەبینیوە، بۆ هەموو مێژوو و بۆ هەموو دونیاش ئەو ڕاستییە دەڵێمەوە، لە حكومەتی بەغدا یەك وەزارەتیان پێ ڕەوا نەبینین كە وەك نەتەوەی توركمان وەزارەتێكمان لە حكومەتی عێراقدا پێ بدرێت، هەموو لایەنەكانی عەرەب بە شیعە و سوننەوە لە دژمان وەستانەوە، بەوەی نابێت وەزارەتێك بدرێتە نەتەوەی توركمان، بەڵام لە بەرانبەردا لە هەرێمی كوردستان ئێمە هەمیشە لە پەرلەمان و حكومەت وەك توركمان نوێنەرمان هەبووە، من خۆم ئەندامی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان بووم، كە ئەو كات توركمان كۆتاشی نەبوو، لە خولی سێیەمەوە كۆتاش بۆ توركمان دانرا، هەروەها لە ناو حكومەتی هەرێمی كوردستان هەمیشە وەزیرمان هەبووە و ئێستاش لە كابینەی نۆیەمدا وەزیرمان هەیە، لە پەرلەمانیش سكرتێری پەرلەمان توركمانە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بۆ ئێمە وەك توركمان كامیان باشترە، ببینە بەشێك لەو لایەنەی كە باوەشی بۆ كردووینەتەوە و مافەكانمان بۆ دابین دەكات كە قەوارەی هەرێمی كوردستانە، یان ببینە بەشێك لەو لایەنەی كە نكۆڵی لە مافەكانمان دەكات كە دەوڵەت و حكومەتی عێراقە.

لە ڕوانگەی ئێمەوە وەك نەتەوەی توركمان بوونی كوردستان بە دەوڵەت پرسێكی زۆر گرنگە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە ئێستا ئێمە بەشێكین لە هەرێمێك كە ئەویش بەشێكە لە دەوڵەتێك كە ناوی عێراقە، بەڵام ئەگەر كوردستان ببێتە دەوڵەت، ئێمە ڕاستەوخۆ دەبینە بەشێك لە دەوڵەتی كوردستان و، باشتر دەتوانین پێداگری لە مافەكانی خۆمان بكەین و بەشداریی كاریگەرتریشمان لە پەرلەمان و حكومەتی كوردستاندا دەبێت.