(بەشی سێهەم )
یەکێک لەو پرسە یاساییانەی کە لەبەرچاو دەگیرێت ئەوەیە کە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بەزۆری فڕۆکەیەکی حکومییە و لە ئەنجامدا، ڕەنگە بڵێین کە ناچێتە چوارچێوەی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ (Abeyratne, 2010: 168)؛ وە ڕەنگە ڕێساکانی فڕۆکەوانی مەدەنی ناڕەزایەتی دەرببڕدرێت ، لەوانەش ڕێککەوتننامەی شیکاگۆی ساڵی ١٩٤٤، پەیوەندییان بە فڕۆکەوانی مەدەنی نێودەوڵەتییەوە هەیە و هەربۆیە ناتوانرێت لە حاڵەتی فڕۆکەوانی حکومەتدا جێبەجێ بکرێن؛ بۆیە هیچ بنەمایەکی یاسایی نییە بۆ ئاماژەدان بەو ڕێسایانە . لە وەڵامی ئەم ناڕەزاییەدا پێویستە بگوترێ کە ڕاستە ڕێساکانی فڕۆکەوانیبۆ دیاریکردنی ڕێسا و ڕێساکانی بەکارهێنانی فڕۆکەی حکومی مەدەنی بە شیکاگۆشەوە پەیوەندییان بە فڕۆکەوانی مەدەنییەوە هەیە، بەڵام ڕێسا و ڕێساکان لەخۆدەگرن کە پەیوەندییان بە فڕۆکەکانی حکومەتەوە هەیە. بۆ نموونە بڕگەی (ج)ی مادەی سێیەمی ڕێککەوتننامەکە ئەو جۆرە پێوەرانەی خستۆتە ڕوو.
لە لایەکی دیکەوە بڕگەی (ا) لە مادەی سێیەمدا هاتووە کە "ئەم گرێبەستە تەنها فڕۆکە نیشتمانییەکان دەگرێتەوە و بۆ فڕۆکە حکومییەکان ناگونجێت". ئەمەش بەو مانایەیە کە بڕگە و ئیمتیازەکانی ئەم ڕێککەوتننامەیە ناتوانرێت بۆ فڕۆکەکانی حکومەت جێبەجێ بکرێت. بۆیە ئەگەر بڕگەکانی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ کە پەیوەندییان بە فڕۆکەی حکومەتەوە هەیە ڕەچاو نەکرێن، ئەوا ڕێککەوتننامەکە پێشێل دەکرێت و هۆکارەکانی بەرپرسیارێتی نێودەوڵەتی حکومەت دروست دەبن (خورامی، ٢٠١٤: ٦٩). هەروەها لە کاتی باسکردنی پەیوەندی نێوان ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، پرسە یاساییەکانی وەک سەروەری و بەرپرسیارێتی لەبەرچاو دەگیرێن و هەرچەندە ئەم بابەتانە باس دەکرێن، بەڵام باسکردنی ئەم بەشەی لێکۆڵینەوەکە ئەوەیە کە ئایا ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ توانای وەڵامدانەوەی هەیە لە بوارێک لە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و بابەتی پەیوەندیدار یان نا؟
پەیمانی شیکاگۆ فڕۆکەی نیشتمانی و حکومی لەیەکتر جیادەکاتەوە، هەروەها دیاری دەکات کە ئەم پەیماننامەیە تەنها فڕۆکەی نیشتمانی دەگرێتەوە و فڕۆکەی حکومی ناگرێتەوە. پەیماننامەکە پێناسەی فڕۆکەی دەوڵەتی نەکردووە، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە فڕۆکەی دەوڵەتی لەخۆدەگرێت، دەتوانرێت بڵێین فڕۆکە غەیرە دەوڵەتییەکان کە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دەفڕن بە فڕۆکەی دەوڵەتی دادەنرێت (جەباری، ٢٠١١: ٢٢).
بەپێی بڕگەی (ب) لە ماددەی (3)ی پەیمانی شیکاگۆ، خاوەندارێتی فڕۆکەکە یان بەڕێوەبردنی کۆمپانیای هێڵی ئاسمانی لەلایەن حکومەتەوە ڕۆڵی نییە لە دیاریکردنی جۆری فڕۆکەکەدا، بەڵکو دەستەواژەی "فڕۆکەی حکومی". ئەو فڕۆکانە دەگرێتەوە کە لە خزمەتگوزارییەکانی سوپا و گومرگ و هێزەکانی پۆلیسدا بەکاردەهێنرێن. لە پێناسەیەکدا، فڕۆکە حکومییەکان بریتین لە جێبەجێکردنی یاسا، سەربازی (واتە فڕۆکە کە بەشێکن لە هێزە چەکدارەکان)، گومرگی، پۆستە، فڕۆکەی هەڵگری سەرۆکی دەوڵەت و بەرپرسە باڵاکانی دیکەی حکومی، و فڕۆکەکانی سەر ئەرکی تایبەت و تەنها ئەوانن بۆ دابینکردنی ئامانجەکانی حکومەت بەکاردێت (هەمان سەرچاوە).
ئەو دوو پرسیارەی کە ڕەنگە لەم باسەوە دەربکەون بریتین لە یەکەم: ئایا فڕۆکەی بێفڕۆکەوان ملکەچی یاساکانی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆیە؟ بە واتایەکی تر ئایا فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکە ئەو پێوەرانەی هەیە کە لە فڕۆکەی شیکاگۆدا دیاری کراوە و دووەم: ئەگەر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکە لە ژێر یاساکانی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆدا بێت، ئایا بە فڕۆکەیەکی نیشتمانی دادەنرێت یان دەبێت وەک فڕۆکەیەکی حکومی پۆلێن بکرێت؟ لەم بەشەی خوارەوەدا بە کورتی باسی ئەم دوو بابەتە دەکرێت.
ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ فڕۆکە [15] بەم شێوەیە پێناسە دەکات: "هەر ئامێرێک کە توانای پشتگیریکردنی هەبێت لە بەرگەهەوادا و لە کارلێکی هەوادا بجوڵێت بەرامبەر بە ڕووی زەوی" (CC44, Annex 2, 6 - -8). . هەندێک لە شارەزایان لەسەر ئەو بۆچوونەن کە فڕۆکە بێ سەرنشینەکان لەو جۆرەی کە چالاکیی سیخوڕی سەربازی و هێرشی هێرشبەرانە ئەنجام دەدەن، بە فڕۆکەی حکومی دادەنرێت و بە شێوەیەکی سروشتی کۆنوانسیۆنی شیکاگۆ ناگرێتەوە و لە ئەنجامدا ڕێگەیان پێدەدرێت بەسەر ئاسماندا بفڕن بەبێ مۆڵەتی ڕوونی حکومەتی پەیوەندیدار یان نیشتنەوە لە خاکی سەروەری بیانیدا نییە (persianblog. ir, 2017).
بەڵام بەپێی ئەو پێناسەیەی سەرەوە بۆ فڕۆکە لە دەقی پەیمانی شیکاگۆ (هاوپێچی دووەم)، فڕۆکە هەر ئۆتۆمبێلێکی باڵدار یان هێلیکۆپتەرێک دەگرێتەوە کە توانای هەڵفڕینی لە زەویەوە هەبێت. لە ئەنجامدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بە هەمان شێوەی فڕۆکەی سەرنشین کاردەکەن؛ ئەوان لە ژێر پێناسەی ICAO دا جێگیر کراون. ئەم بابەتە لە ساڵی ٢٠١٤دا لە هەموارکردنی نوێی ICAOدا هاتووە و هەموارکردنی ٤٣ی هاوپێچی ٢ی ICAO ئاماژەی پێکراوە. لە ئەنجامدا پێوەرەکەی ئەوەی کە فڕۆکەیەک پێناسە دەکات، وابەستەی ئەو فڕۆکەوانە نییە کە لەناو ئۆتۆمبێلەکەدا دادەنرێت. بۆیە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لەنێو ئەو فڕۆکانەدان کە لەلایەن ڕێککەوتننامەی شیکاگۆوە کراوەتە ئامانج (Završnik, 2016: 188) و لە پێناسەی کۆتاییدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوان (UA)، فڕۆکەیەکە بە پاشکۆی 2ی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ پێناسە کراوە (Abeyratne, 2015: 65) .
ئەم خاڵە زۆر گرنگە چونکە دەتوانێ چارەسەری ئەو مەسەلەیە بێت کە ئایا پێویستی بە پەرەپێدانی یاسای نوێ هەیە کە هاوتەریب لەگەڵ فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، کە لەسەر بنەمای یاساکانی ئێستای یاسای فڕۆکەوانی نێودەوڵەتی و بەتایبەت شیکاگۆ و هاوپێچەکانی نوێ توانای ئەوەیان هەیە چارەسەرکردنی کێشە یاساییەکان لە بە تایبەتی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان.
جگە لە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی تەقلیدی، پێناسەی ICAO بۆ فڕۆکە جۆرەکانی تری فڕۆکە وەک باڵۆن و گلایدەر و وەشانی بێ سەرنشینی دیکە لەخۆدەگرێت (ICAO، 2011)؛ کەواتە زاراوەی فڕۆکە پانتاییەکی بەرفراوانی هەیە و ئەمەش کاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان وەک فڕۆکەیەکی [مرۆڤدار] هەژمار بکرێن. بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە جیاوازی نێوان فڕۆکەیەکی مۆدێل کە تەنها بۆ مەبەستی کات بەسەربردن بەکاردەهێنرێت [16] و فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی یاری نەماوە. بەڵکو لەسەر بنەمای ئەمە، ICAO ئامانجەکانی لە پێناسەکردنی فڕۆکەدا لەبەرچاو گرتووە و ئەگەر فڕۆکەیەکی بێ سەرنشین بۆ مەبەستی کات بەسەربردن بێت، ئەوا لە بازنەی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ دوورخراوەتەوە (Zavrsnik, 2016: 189).
بەم ڕوونکردنەوانە دیاریکرا کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکە کەوتۆتە ژێر یاساکانی ڕێککەوتننامەی شیکاگۆ و "بە فڕۆکە بابەتەکانیشەوە".