د.عەرەفات كەرەم ستوونی پسپۆرو تایبەتمەندە لە « بەراوردكاری ئایینەكان و فەلسەفەی ئیسلامی» و یەكێكە لە قەڵەمە دیارەكانی هزری ئیسلامی و ‌تا ئێستا دەیان كتێب و بەسەدان توێژینەوە و وتاری لەمبارەوە نووسیووە و لە میدیاكاندا بڵاوی كردۆتەوە، لەساڵی 2014 – 2018 ئەندامی پەرلەمانی عێراق و سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان بووە و، لە گفتوگۆی ئەمجارە «ئیسلامی سیاسی و بەدگومانی لەسەر كەلتوور و ناسنامە» بەم جۆرە بیروبۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خۆی خستەروو.

 

وروژاندن یان گفتوگۆكردن لەسەر پرسی «ئیسلامی سیاسی» پرسێكی زۆر گرنگە، بەڵام بە بۆچوونی من ئەگەر پێناسەیەكی دروستی ئایین بكەین، زۆر لەو كێشانە چارەسەر دەبن، بەدیدی من « ئایین بریتییە لە پەیوەندییەكی نهێنیی نێوان تۆ و خوا، ئەخلاقیش پەیوەندییەكی ئاشكرایە لەنێوان تۆ خەڵكی»، بەڵام ئیسلامی ئایینی كردۆتە پەیوەندنی تۆ و خەڵك بۆ ئەوەی ئەوان بیگوازنەوە بۆ خوا.

ئیسلامی سیاسیی لە بنەڕەتدا ئایدیۆلۆژیەتێكە، ئایدیۆلۆژیەتیش لە بنەڕەتدا دژی دەوڵەتی «نیشتمانی و مەدەنی»یە، دژی پرۆسەی دیموكراسییە.

یەكەمین كەس كە پەیڤی ئیسلامی بەكارهێنا 1000ساڵ پێش ئێستا ئەبولحەسەنی ئەشعەری بوو، بەڵام ئایا مەبەستی ئەشعەری لەم پەیڤە چی بوو، بێگومان مەبەستی ئەو كەسانە بوو كە بایەخ ئایین و مەزهەبەكان دەدەن، بەڵام ئێستا ئیسلامی سیاسی بۆتە ئەو چەمكەی كە گروپێك لەناو ڕێكخستنێكی سیاسیدا ڕێكدەخات.

گرنگە ئاماژە بەوە بكەین هەموو ئیسلامییەك موسڵمانە بەڵام هەموو موسڵمانێك ئیسلامی نییە، ئەمە وایكردووە كە ئامانجی موسڵمان لەگەڵ ئیسلامی جیاواز بێت، موسڵمان ئامانجی ئەوەیە خوا لێی ڕازی بێت، بەڵام ئیسلامی كە ‌من دیراسەتی 20 دەوڵەتم كردو تا دەگاتە موزەمبیق، ئیسلامییەكان ئامانجیان نوێكردنەوەی خەلافەتی ئیسلامییە.

كاتێك لەساڵی 1922 خەلافەتی عوسمانییەكان گۆڕا بۆ سەڵتەنەت و، لە ساڵی 1924 خەلافەت بوونی نەما، لەساڵی 1928 حەسەن بەننا  گروپی ئیخوان موسلیمنی لە ئیسماعیلیەی میسر دامەزراند، لەو سەردەمە زانایەك هەبوو لە میسر ناوی «عەلی عەبدولڕازق» كتێبێكی نووسی بەناونیشانی «الاسلام اصول الحكم» لەو كتێبە باسی لەوەكرد كە خەلافەت زاراوەیەكە لە ئیسلامدا بوونی نییە و لە قورئانیشدا باس نەكراوە، تەنیا فەرموودەیەكی پێغەمبەر«د.خ» هەیە كە دەڵێت «الائمة من قريش»، ئەمەش مانای ئەوەیە «عەرەبەكان پێیان وایە خەلیفە كەسێكی قورەیشی بێت» بەمەش خەلافەتی عوسمانی پێچەوانەی شەریعەتە.

لەم ڕوانگەیەوە ئیخوان بۆ ئەوە دامەزرا كە ئەمە ڕاست بكاتەوە، بەڵام كاتێك ئیخوان دامەزرا  وەك بزاڤێكی كۆمەڵایەتی خۆی ڕاگەیاند نەك سیاسیی، سروشتی بزاڤە ئیسلامیەكانیش وایە سەرەتا وەك بزاڤێكی كۆمەڵایەتی دەست پێدەكەن دواتر كە ڕەگیان داكوتا خۆیان ئاشكرا دەكەن. لە ساڵی 1940 حەسەن بەننا «ڕێكخستنی نهێنی ئیخوانی» دامەزراند،كاری ئەم ڕێكخستنە كوشتن و تیرۆركردنی ئەو كەسانە بوو كە دژی ئیخوان ڕادەوەستان، بۆیە گەورەترین زانای موسڵمانیان تیرۆر كرد، كە ئەویش محەمەد حسین ئەلزەهەبی بوو كە وەزیری ئەوقافی مسیر و خاوەنی باشترین كتێبی «التفسیر و المفسرین» بوو.

لەم چوارچێوەیەدا قەناعەتی من بەوجۆرەیە لە هەر شوێنێك ئیسلامی سیاسی بوونی هەبێت، چارەنووسی ئەو شوێن و وڵاتە كاولبوونە، ئەم پرسە لەبەر ئەو كەسانە نییە كە لەو ڕێكخستانە كار دەكەن ، بەڵكو لەبەر ئەوەیە كە ئیسلامی سیاسیی ئایدیۆلوژیەتە، ئایدیۆلۆژیەتیش بە سروشتی خۆی ڕێگە نادات سەقامگیری دروست بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی  ئایدیۆلۆژیەت لە خودی خۆیدا دژی سەقامگیرییە.

بێگومان دوای ئەوەی لە ساڵی 1979 لە ئێرانیش شیعە هاتە دەسەڵات و كۆماری ئیسلامیان ڕاگەیاند، ئەوانیش كەوتنە ژێركاریگەریی نووسینەكانی ئیخوان موسلمین، ئەوانیش ئیسلامیان وەك ئایین گواستەوە بۆ ئایدیۆلۆژیا، چۆن؟  دەزانن لە مەزهەبی شیعەدا « ویلایەتی فەقیه» ویلایەتی فەقهی شەرعییە و بەس ، ئەمەش واتە وەلی فەقهی تەنیا دەستوەردان لە كاروباری شەرعی دەكات، دوای ساڵی 1979 ویلایەتی فەقهی شەرعی گۆڕا بۆ ویلایەتی فەقهی ڕەها، واتە هەموو شتێك وەك دانانی سەرۆك كۆمار، پەرلەمان، حكومەت، دەبێت هەمووی بەرەزامەندنی وەلی فەقهی ڕەها بێت.

عەلی حوسێن مونتەزری جێگری ئایەتوڵڵا خومەینی ڕەخنەی لە ‌ویلایەتی فەقهی ڕەها گرت و گوتی ئەمە هەڵەیە، لەسەر ئەم قسەیە خستیانە ژێر مانەوەی زۆرەملێدا «الاقامة‌ الجبریة‌» هەتا لە 2009 كۆچی دواییكرد.

ئێستا لە عێراقیشدا پرسی ولایەتی فەقهی شەرعی بە نهێنی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئەو فەتوایانەی ئایەتوڵڵا سیستانی لە ‌زۆر بواردا دەیدات هەموو دەستوەردانە لەكاروباری سیاسی بۆیە دەتوانین عێراقیش بەرەو ویلایەتی فەقهی ڕەها دەڕوات. لەمەش زیاتر ئەم هەموو بۆنانەی حوسێنیەكان و سەردانی ملیۆنی ئەمانە هەموو ئاماژەن بۆ ئەوەی بەرەو دەوڵەتێكی ئایینی دەژین و، بۆ پاراستنی ئەم دەوڵەتەش حەشدی شەعبیان دروستكردووە و ساڵ لەدوای ساڵیش فراوانتری دەكەن.

لەسەر ئەم پرسە ئیمامی ماوەردی قسەیەكی جوانی هەیە كە دەڵێت « الدين بالملك يقوی، والملك بالدين یبقی» ئەمەش واتە ئایین بەدەسەڵات خورت دەبێت و دەسەڵاتیش بە ئایین تەمەنی درێژ دەبێت».

لەم ڕوانگەیەوە ئێستا لە عێراقدا مەترسییەكی گەورە هەستی پێدەكرێت، ناوچەكانی عەرەبی سوننە هەموو خەریگە بەرەو شیعەگەرایی دەچن، هەڕەشە لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە، شیعەی عێراق هەر لەسەرەتای ڕژێمی پادشایەتی لە سەدەی ڕابردوو هەوڵیان هەبووە بۆ ئەوەی دەستێوەردان لە سیاسەتدا بكەن، بۆ نموونە لەسەردەمی پادشایەتی عەبدولمحسین سەعدون سەرۆك وەزیران بوو، ئەوكات عێراق لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیا، ڕێككەوتنێك لە ‌نێوان عێراق و بەریتانیا كرابوو بۆ ئەوەی هەڵبژاردن بكرێت خەڵكی عێراق ببنە ئەندام پەرلەمان، لەو كاتە كە مەهدی خالسی یەكێك بوو لە مەرجەعیەتەكانی شیعەی عێراق فەتوای دا ئەو ڕێككەوتنە كوفرە و دەبێت پادشا لە دەسەڵاتدا نەمێنی، لەسەر ئەم فەتوایە پاشا توڕە بوو داوای لە ‌سەرۆك وەزیران كرد ئەم پرسە چارەسەر بكات، ئەویش هات بڕیارێكی دا بەوەی هەر مەرجەعێك ئەسڵی ئێرانی بێت دەبێت عێراق بەجێ بێڵێت و بگەڕێتەوە بۆ ئێران، بەمەش پاسیان هێنا ئەوانەی ئەسڵی ئێرانی بوون هەموو نێرانەوە بۆ ئێران و خالیسی دوای چەند ساڵ لە ئێران مرد، بەڵام كوڕەكەی دوای ئەوەی بینی مەرجەعیەتەكانی شیعەی عێراق لەبەر ئەوەی دەست لە سیاسەت وەرنادەن هەموو دەوڵەمەندبوون و خۆش دەژین، نامەیەكی بۆ پادشای عێراق نارد بۆ ئەوەی لێبووردنی بۆ دەربكات و بگەڕێتەو، پاشا ڕازی بوو بەو مەرجەی بەڵێننامەیەك بنووسێت خۆی تێكەڵاوی سیاسەت نەكات، ئەوجا لەو كاتەوە هەتا 2003 مەرجەعیەتی شیعەی عێراق دەستی لەكاروباری سیاسەت وەرنەدا، دوای ساڵی 2003 كە ڕژێمی سەدام حوسێن ڕووخا و دەسەڵات كەوتە دەستی حزبی دەعوا، كە ئەم حزبە لە ساڵی 1957 هەتا ئێستا ئیسلامی سیاسیی شیعە بەڕێوە دەبات.

لێرەدا دیسان دەگەڕێمەوە سەر ئەوەی كە لە هەر شوێنێك ئیسلامی سیاسی بوونی هەبێت ئەو شوێن و وڵاتە كاول دەبێت، سەرنج بدەن ماوەی نزیكەی 20 ساڵە ئیسلامی سیاسیی شیعە لە دەسەڵاتدایە و عێراق بەرێوە دەبات، لەماوەی ئەم 20 ساڵەدا زیاتر لە 1500 ملیار داهاتی فرۆشتنی نەوت هاتۆتە ئەم وڵاتە، بەڵام ئەوەی دەبینین ئەوەیە كە هیچ خزمەتگوزارییەك لە خزمەتگوزارییە سەرەكییان وەك ئاو و كارەبا و تەندروستی بوونی نیيە، بێكاری لە هەڵكشانێكی بێ وێنەیە، ڕۆژ لەدوای ڕۆژ كێشەكان كەڵەكە دەبن و چارەسەریان بۆ نادۆزرێتەوە، پەیوەندی نێوان پێكهاتەكانی عێراق زۆر خراپە.

بۆیە دیسان جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە ئیسلامی سیاسیی بچێتە هەر شوێنێك، ئەو شوێن و وڵاتە كاول دەكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە  ئیسلامی سیاسی ئەوجا «ئیخوان بێت یان سەلەفی یان سوفی، شیعە بێت یان سوننە، قاعیدە بێت یان داعش» ئایدیۆلۆژیەتە و ئایدیۆلۆژیەتیش لە بنەڕەتدا دژی دەوڵەتی مەدەنی و پرۆسەی دیموكراتيیە.

زۆر گرنگە هەوڵەكانمان بۆ ئەوە بێت كە « ئایین لە سیاسەت جیابكەینەوە بۆ ئەوەی ئایینەكە هەر بە  خاوێنی بمێنتەوە، هەروەها هەوڵەكانمان بۆ ئەوە بێت سیاسەت لە ئایین جیابكەینەوە بۆ ئەوەی سیاسەت پیرۆز نەبێت.