د.بەشیر خەلیل تۆفیق حەداد، جیا لەوەی سیاسەتمەدارێكی دیاری كوردستان و عێراقە و جێگری پێشووی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بووە، لە هەمان كاتدا مامۆستایەكی دیاری ئایینی ئیسلامی و وتاربێژێكی بەناوبانگی كوردستانە و تایبەتمەندە لە فەلسەفە و شەریعەت و هزری ئیسلامی و خاوەنی چەندین توێژینەوەی زانستییە لەسەر هزری ئیسلامی، هەروەها هەتا ئێستا چەندین كتێبیشی بە چاپ گەیاندووە، لای ئەم زانا گەورەیەی گەلەكەمان «ئیسلام هەر ئیسلامە» و ئیسلامی سیاسی بوونی نییە، چەمكی ئیسلامی سیاسیش وەك داهێنراوێكی ڕۆژهەڵاتناسە ڕۆژئاواییەكان دەبینرێت و بە هەوڵێك سەیری دەكات بۆ پارچەپارچەكردنی ئیسلام لە دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامییەوە، سەبارەت بە پەیوەندیی دروستی نێوان «ئیسلام و سیاسەت»ش، لە ڕووە هزرییەكەیەوە بەو جۆرە پێناسەی دەكات بەوەی پێویستە «ئیسلام و سیاسەت تەواوكاری یەكدی بن و ئایین چاودێر بێت بەسەر دەسەڵاتەوە و دەسەڵاتیش پاسەوانی ئایین بێت»، ئەم پەیوەندییە تەندروستەی نێوان ئایین و سیاسەت كە ڕێگە نادات ئایین و سیاسەت تێكەڵی یەكتری بن، زەمینەی ئەوە دەڕەخسێنێت كە سیاسەت و دەسەڵات ئەو نەگۆڕ و بنەما بەهێزانەی ئایینی ئیسلام وەك «دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، ڕێگرتن لە زوڵم و گەندەڵی، شورا، ئازادی و مافەكان و...هتد» لە كۆمەڵگە جێبەجێ بكرێن، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «ئیسلامی سیاسی و بەدگومانی لەسەر كەلتوور و ناسنامە» د.بەشیر حەداد بەم جۆرە پەیوەندیی نێوان ئیسلام و سیاسەت و ئیشكالیەتی حزبە ئیسلامییەكانی لە كوردستاندا خستەڕوو:

 

چەمكی ئیسلامی سیاسی، چەمكێكی ڕۆژئاواییە و لە دوای ڕووخانی خەلافەتی عوسمانی ڕۆژهەڵاتناسەكان دایان هێناوە، ئەگەر نا ئیسلام هەر ئیسلامە و دابەشناكرێت بۆ ئیسلامی «سیاسیی و كۆمەڵایەتی و دیموكراتی و دیكتاتۆری».

مارتن كارسەر یەكێكە لەو ڕۆژهەڵاتناسانەی كە لە ساڵانی 1980-2003 گرنگییەكی زۆری بە چەمكی ئیسلامی سیاسی داوە، بیرمەندان و زانایانی و نوێخوازەكانی هزری ئیسلامی بە شێوەیەكی گشتی ئەو پرسیارانەیان ورووژاندووە وەك «ئایا دەبێت پەیوەندیی نێوان ئیسلام و سیاسەت، یان ئیسلام و دەسەڵات چۆن بێت؟ ئایا ئەم پەیوەندییە هەبێت، ئەرێنییە، یان نەرێنییە؟ ئایا پەیوەندیی نێوان ئیسلام و سیاسەت، پەیوەندییەكی تەواوكاری یەكدین، یان پەیوەندییەكی مۆنۆپۆلی لایەكە بۆ ئەوی دیكە؟ ئایا دەسەڵات، ئیسلام مۆنۆپۆل دەكات بۆ بەرژەوەندیی خۆی و وەرگرتنی شەرعییەت لە ئایینەكە، یان پەیوەندییەكە دەرهاویشتەی توندوتیژی لێ دەكەوێتەوە، وەك هەندێك جار توندوتیژی دەكەوێتە نیوان ئایین و دەسەڵات.

لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەش گوتی: زانایانی هزری ئیسلامی وەك ماوەردی، فارابی، ئین ڕوشد، ئین خەلدوون»، بە شێوەیەكی گشتیی باسیان لەم پەیوەندییە كردووە، دوای ئەوانیش زانایانی نوێخواز وەك محەمەد ئیقبال، جەمالەددینی ئەفغانی، ئەمانیش باسیان لەم پەیوەندییە كردووە، بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە كە زۆربەی بیرمەندان و زانایان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە بەوەی پێویستە پەیوەندیی نێوان ئیسلام و سیاسە، پەیوەندییەكی تەواوكاری یەكدی واتا (تكاملی) بن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە كۆمەڵگە پێویستی بە هەردووكیان هەیە، «ئایین و سیاسەت» پێكەوە بەڕێوە دەچێت، دەبێت ئەم دوولایەنە پێكەوە هاوبەشبن بۆ ئەوەی بتوانرێت كاروبارەكانی كۆمەڵگە بەڕێوە ببرێت و، گرنگە ئایین چاودێر بێت بەسەر دەسەڵاتی سیاسییەوە، ئەمەش لە پپناوی ئەوەی ئەو بنەما سەرەكییانەی لە ئاییندا بوونیان هەیە، وەك «دادپەروەری، بەرگریكردن لە ستەملێكراو، گەڕانەوەی ماف بۆ هەمووان و ئازادی و یەكسانی...»، گرنگە دەسەڵات ئەمانە بۆ خزمەتكردنی كۆمەڵگە جێبەجێ بكات، لەم بارەوە ئیمامی غەزالی وتەیەكی بەرزی هەیە كە دەڵێت: «ئایین ئەسڵە و سیاسەت پاسەوانیەتی» ئەمەش بەو مانایەی هەر شتێك ئەسڵی نەبێت ڕووخاوە، هەر شتێكیش پاسەوانی نەبێت ون بووە، بۆیە هەر دوولا یەكتری تەواوی دەكەن.

ئەگەر بمانەوێت هەوڵ بدەین، هەندێك كێشە لە كوردستان چارەسەر بكەین، بۆ ئەم چارەسەرییەش سوود لە ئەزموونی خەڵكانی دیكە وەربگرین و دووبارە لێرە بەكاری بهێنێەوە، ئەم ئەزموون و هزرەی دەرەوە گرنگە بە تایبەتمەندیی لۆكاڵی خۆمان جێبەجێ بكەین، ڕاشكاوانەتر دەبێت جەمادانییەكی لەسەر بكەین و بیكوردێنن و بەپێی هەلومەرجی كوردستان سوودی لێ وەربگرین.

لەم چوارچێوەیەدا كاتێك باس لە ئایین دەكەین، دەبێت ئەوە لەبەر چاو بگرین كە ئایینی ئیسلامی وەك ئاینێكی ئاسمان، لە دوو ئایینە ئاسمانییەكەی دیكە (یەهوودی و مەسیحی) جیاوازە، جیاوازییەكەش ئەوەیە كە ئایینی یەهوودی زیاتر دونیاوییە و ڕۆحانییەتی تێدا كەم بووە، ئایینی مەسیحیش بەشی هەرە زۆری ڕۆحانییەتە و پرسی شەریعەت و یاسای زۆر كەم تێدایە، لە بەرانبەردا ئایینی ئیسلام هەر دوو لایەنی «ڕۆحانییەت و شەریعەت»ی تێدا پێكەوە گرێ دراوە و، كۆمەڵێك سیستمی زۆر جوان و تۆكمەی تێدایە وەك سیستمەكانی «خودپەرستیی سەرتاپاگیر، كۆمەڵایەتی، كارگێڕی و سیاسی، كۆمەڵێك بنەمای نەگۆڕی تێدایە كە دەوڵەت بە سەدان ساڵ لەسەریان ڕۆنیشتووە و حوكمڕانی كردووە.

ئیسلام هەر لە سەردەمی پێغەمبەر» د.خ» هەتا ناوەڕاستی سەدەی نوزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەم، ئیسلام، یان بەشێكی ئیسلام حوكمڕانی كردووە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی مەرج نییە پیاوانی ئایینی هەر بۆ خۆیان حاكم بن، دەكرێت زانایانی ئایینی، سیاسەت و دەسەڵات بەجێ بهێڵن بۆ خەڵكانی تایبەتمەندی ئەو بوارە، بەڵام گرنگە لەو كۆمەڵگەیە نەگۆڕ و بنەما بەهێزەكانی ئیسلام وەك ئاماژەمان پێ دا، جێبەجێ بكرێن.

ئەم بابەتە «ئایین و سیاسەت» یان بابەتی ئیسلامی سیاسی لە كوردستان، بابەتێكی دێكەمان بۆ دەورووژێنێت كە ئەویش حزبە ئیسلامییەكانە لە كوردستاندا، حاڵی حازر ئێستا سێ حزبی ئیسلامیی سەرەكیمان لە هەرێمی كوردستاندا هەیە كە ئەوانیش بریتین لە «یەكگرتوویی ئیسلامی، كۆمەڵی دادگەڕی، بزووتنەوەی ئیسلامی «لەناو ئەم حزبە ئیسلامییانەدا پرسێكی جەدەلی هەیە، بەوەی ئایا پرسی بانگخوازی و سیاسەت تێكەڵ كراوە، یان جیا كراوەتەوە؟ جیاكردنەوەی پرسی بانگخوازی لە پرسی سیاسەتی حزبایەتی زۆر گرنگە، چۆن پێشتر لە پەیوەندیی نێوان ئایینی ئیسلام و سیاسەت لە كۆمەڵگە ئاماژەمان پێ كرد، بەوەی پێویستە پەیوەندی ئیسلام و سیاسەت لە كۆمەڵگەدا پەیوەندییەكی تەواوكاری یەكدی بن و هەر لایەك ئەوی دیكە تەواو بكات، لەناو حزبە ئیسلامییەكانیشدا گرنگە پرسی بانگخوازی و سیاسەتی حزبایەتی لێك جیا بكرێنەوە و ببنە دوو پرسی تەواوكاری یەكدی و یەكتری تەواو بكەن، ڕاشكاوانەتر پێویستە دەزگای بانگخوازی، دەزگایەكی جیاواز بێت و دەزگای سیاسەت و حزبایەتیش دەزگایەكی جیاواز بێت، بەڵام هەتا ئێستا ئەم دوو پرسە «بانگخوازی و سیاسەتی حزبایەتی» لەناو حزبە ئیسلامییەكاندا تێكەڵ بووە، ئەم تێكەڵبوونەش جۆرێك لە ئیحراجییەتی بۆیان دروست كردووە، ئیشكالیەتێكیش لە كاری ئیسلامی سیاسیدا پەیدا بووە.

بەڕێزان باسی ئەو چەمكەیان كرد كە پێی دەگوترێت «دووبارە بە ئیسلامكردنەوە « Re-islamiziation، كە لە دیدیدی هەندێ كەسەوە كۆمەڵگە پێویستی بەوەیە دووبارە موسڵمان بكرێتەوە، لە ڕاستیدا كۆمەڵگە موسڵمانە، بەڵام پێویستی بە تێگەیشتنی نوێ هەیە، بۆیە زۆر لە ئێمەومانان كە دید و بۆچوونێكی تازە، یا ڕای جیاوازمان هەیە لە چوارچێوەی فیقهیدا، دەمانەوێت هەندێك شتی پەیوەست بە كۆمەڵگە بگۆڕین، یان خوێندنەوەیەكی تازەی بۆ بكرێت و دووبارە تێگەیشتنەوە لە ئیسلام ئەنجام بدەین، ئەوا وەك دەبینین لە دیدی هەندیك كەس و لایەندا بە لادەر لە دین ناو دەبردرێن و چەندین قسەی ناشیاو و خراپمان پێ دەڵێن.

كەواتە لێرەدا دەبێت ئەو پرسیارە بكەین، ئایا مەبەستمان چییە كە ئەو ڕەخنانە ئاراستەی ئیسلامی سیاسی دەكەین؟ بێگومان دەبێت ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرین كە هەتا ئێستاش گوتاری ئایینی لە گوتاری سیاسی بەهێزتر و كاریگەرترە، هەربۆیە خەڵكانێك هەن كە ئیسلام بۆ ئاراستەیەكی سەقەت و شەخسی و بەرژەوەندیی خۆیان بەكار دەهێنن و وەك گوتارێكی ئیسلامی ئاراستەی هاووڵاتیانی دەكەن، پەنابردنیش بۆ ئایینی ئیسلام بۆ مەبەستی سیاسی دەبێتە مەترسی و كێشە بۆ كۆمەڵگە دروست دەكات، بۆیە زۆر گرنگە ئەم لایەنە زۆر بە باشی ڕێك بخریتەوە، وەك لە سەرەتا ئاماژەم پێ كرد، دەبێت پەیوەندیی نێوان ئیسلام و سیاسەت، یان دەسەڵات، پەیوەندییەكی تەواوكاری بێت و یەك ئەوی دیكە تەواو بكات، دەبێت ئایین چاودێر بێت بەسەر دەسەڵاتەوە بۆ ئەوەی بنەماكانی دادپەروەری و ڕێگرتن لە زۆڵم و گەندەڵی لە كۆمەڵگە جێبەجێ بكرێت و ئایین لە خزمەتی وڵات و هەرێمی خۆمان بێت، هەموو نەتەوە موسڵمانەكان توانیویانە سوود لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام وەربگرن، ئێمەی كورد نەبێت كە نەمانتوانیوە سوود لەم ئایینە پیرۆزە وەربگرین، بۆیە زۆر گرنگە هەموو پێكەوە بەرنامە و پلانێكمان هەبێت كە ئەو هەڵانە ڕاست بكەینەوە و ڕێگە نەدەین ئایینی ئیسلام لە ڕەحمەتەوە ببێتە زەحمەت، لە خۆشەویستی و بەها جوانەكان و مرۆڤدۆستییەوه ببێتە ئایینی توندڕەویی و خوێنڕێژی و بە كافركردنی یەكدی، ئەگەر ئەم هەڵانە ڕاست نەكەینەوە، ئەوا ئەم مەترسییە وەك هەڕەشە بەردەوام دەبێت.