مایەی هەڵوەستە لەسەركردنە لەم دواییانەدا بەبێ ویستی هەمووان حاڵەتەكانی كوشتن و توندوتیژی بە شێوەیەكی نائاسایی زیادی كردووە، ئەوەش واتای وایە، وێڕای هەوڵەكانی حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان و بوونی یاسای باش و تۆكمە نەتوانراوە بەر بە زۆربوونی حاڵەتەكانی كوشتن بگیرێت.

حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەرەتای مانگی پێنجی ئەمساڵ بە هۆی زنجیرەیەك ڕووداوی كوشتن و برینداركردنەوە و هاوكات بۆ ڕێگری لە بەكارهێنانی چەك، بڕیاری تۆماركردنی چەكی بێ مۆڵەتی دەركرد، لە هەنگاوی دووەمیشدا بڕیارە كۆمەڵگەیەكی تایبەت بە فرۆشتن و كڕینی چەك بە شێوەیەكی یاسایی بكاتەوە. هەر بە گوێرەی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتیی ڕاگەیاندنی پۆلیسی گشتیی هەرێم، لە ماوەی چوار ساڵی ڕابردوودا زیاتر لە هەزار حاڵەتی ڕووداوی كوشتن و خۆكوشتن تۆمار كراون، بە شێوەیەك لە ساڵی 2019دا 260 ڕووداو لە ساڵی 2020 دا 257 و لە ساڵی 2021 زیاتر لە 250 حاڵەت و لە ساڵی 2022شدا 240 حاڵەت تۆمار كراون. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گۆڤاری گوڵان، زیاتر ئەم پرسە هەستیارە تاوتوێ دەكەن.

 

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

سەیران سەڵاح توێژەری كۆمەڵایەتییە و لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە: «كوشتن دیاردەیەكی جیهانی خەتەرناكی مرۆییە و لە زۆربەی وڵاتانی جیهان چ وڵاتانی دواكەوتوو بێت یا پێشكەوتوو بە شێوەی جیاواز بوونی هەیە.» هەروەها گوتی: تاوانی كوشتن بە شێوەیەكی گشتی كردەیەكی بونەوەرییە، دەكرێ سیاسی و ئەمنی و ئاساییشی و ئابووری بێت بەر لە وەی حاڵەتێكی یاسایی بێت، پاڵنەرە زۆرەكانی توندوتیژی و تاوان بوونەتە هۆكاری ئەوەی كەسانێك پەنا بۆ تاوانی كوشتن و لە ناوبردنی گیانی كەسێك ببات، ئەویش لەژێر كاریگەری كێشە و فشاری كۆمەڵایەتی و ململانێی دەروونیدا ڕوودەدات، كە ئەنجامدەرانی ئەو تاوانە پێیانوایە بەم كارە نامرۆییەیان لە كێشەكەیان رزگاریان دەبێت.

چەندین هۆكار و هۆ پێناو هەنە بۆ پەنا بردنە بەر ئەنجامدانی تاوانی كوشتن، كە زۆربەیان پەیوەستن بە بارودۆخ و ژینگەی ئەو كەسەی كە تاوان ئەنجام دەدات، ئەویش لە نێو ژینگەی كۆمەڵگەیەكدا كە كاریگەری نەرێنی لەسەر هەبووە، نموونەی ململانێی نێوان تاكەكانی كۆمەڵگە و داب و نەریتی كۆمەڵایەتی، لە سەرووی هەموویانەوە كێشەی خێزانی و ناهۆشیاری لە هەندێك بابەتی كۆمەڵایەتی و یاسایی، هەروەها قوتابخانە و خوێندن بە هۆی لاوازی سیستەمی پەروەردە و نەبوونی پەروەردەیەكی دروست و گشتگیر، هەروەها هۆكارەكانی دەروونی كە تاك بە هۆكارێك لە هۆكارەكان بە حاڵەتێكی خراپی دەروونی تێدەپەڕێت، وەك فشارێكی توندی دڵەراوكێ كە وای لێدەكات بە شێوازێكی نائاسایی پەنا بۆ ئەنجامدانی تاوان و كوشتن ببات».

سەیران سەڵاح لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت: «وەك ئاشكرایە هۆكاری ئابووری فاكتەرێكی بەهێزی كردە توندوتیژییەكانە، خراپی باری ئابووری ئێستا لە تەواوی كۆمەڵگەی مرۆیی بەرجەستەیە تەنانەت لە كۆمەڵگەی ئێمەشدا بە زەقی دیارە و وادەكات تاك لە نەبوونی و بێكاریدا بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانی خۆی و خانەوادەكەی دووچاری تاوان ببێتەوە، لێرەوە دەتوانین بڵێین هۆكارەكان زۆر زۆرن، بەڵام پێویستە پڕۆژەیەكی گشتگیر بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی هۆكارەكان بێتە دامەزراندن، لە هەمان كاتیشدا هەلی كار بۆ هاووڵاتییان برەخسێنرێت بۆ ئەوەی ڕێگە لە دووبارە بوونەوەی ئەنجامدانی تاوان و توندوتیژی بگیرێت».

هەڵبەست ساڵح، ڕۆژنامەنووسە و یەكێكە لەو هەزاران كەسانەی كە بەداخەوە باسی ئەو تاوانانانە دەكەن و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «بەداخەوە، ماوەیەكی زۆرە، دوور لە ویستی كۆمەڵگە، تاوانەكان و ڕووداوەكانی كوشتن، خۆكوشتن، سووتاندن و خۆسووتاندن و...هتد لە كوردستان ڕوو لە زیادبوونن، ئەو تاوانانە باری دەروونیی تاك و شیرازەی كۆمەڵگەشی تێكداوە و خەڵك لە دۆخێكی نالەبار و نائارامدا دەژین، هەڵبەتە ئەو تاوان و ڕووداوانەش بێهۆ نین و كۆمەڵێك پاڵنەری هەنووكەیی هەن، كە تین بە ئەنجامدانی تاوانەكان دەدەن. چەند ساڵێكە بە شێوەیەكی گشتیی كۆمەڵگە دوور لە خواستی هەمووان كەوتووەتە ژێر ئەو كاریگەری و فشارانە:

یەكەم: فشاری دارایی، كە كاسبكاری ماڵ بە خواستەكان ڕاناگات و ناتوانێت هەموو پێداویستییەكانی ماڵ پڕبكاتەوە، ئەوەش ناكۆكی نێوان ژن و مێرد دەهێنێتە ئاراوە و دواجار تاوانی لێ دەكەوێتەوە، بەداخەوە كێشەی قووڵتریشی بە دوادا دێت.

دووەم: بێكاری، بووەتە بەڵایەكی گەورە و خەڵك دەستی بەتاڵە، ئەو دەستبەتاڵییەشی كارەساتە، چونكە فاكتەرێكی بەهێزە بۆ بەگژیەكداچوون و نانەوەی ئاژاوە و دروستكردنی پشێوی.

سێیەم: كاریگەری ماددەی هۆشبەر، ماددەی هۆشبەر یەكێكە لە گەورەترین كێشەكان، كە ژمارەیەك لە گەنجەكانمان ئالوودەی بوون، زۆر تاوانی گەورە و قێزەوەن لەژێر كاریگەریی ماددەی هۆشبەر ئەنجام دراون.

چوارەم: زۆربوونی چەكی بێ مۆڵەت لە دەست هاووڵاتییاندا، وای كردووە تاوان ئاسان و زیاتریش بێت.

پێنجەم: لایەنی دەروونی، بە شێوەیەكی گشتیی خەڵك لەبەر كۆمەڵێك فشار، باری دەروونیی ئارام نییە، ئەوەش وای كردووە، كە تووشی دڵەڕاوكێ و دۆخێكی نائارامی دەروونیی ببن، مرۆڤیش، كە باری دەروونیی سەقامگیر نەبێت، بڕیاری هەڵە دەدات و كارەساتی نەخوازراوی لێ دەكەوێتەوە.

ئەمانە و چەندان پاڵنەر و فشاری دیكەش هەن، كە تاك بەرەو هەڵدێر دەبەن و تاوانەكانیش بەرەو هەڵكشان، بۆیە پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەت وەك وەزارەتی ناوخۆ، ئەوقاف و كاروباری ئایینی، كاروباری كۆمەڵایەتیی و تەندروسیی و...هتد پێكەوە مشوورێك لەو دۆخە نەخوازراوەی لە كۆمەڵگە هاتووەتەئاراوە بخۆن و بتوانن كاریگەری و میكانیزمێكی هاوبەش دابنێن، كە تاوانەكان و ڕووداوەكان بنەبڕ، یان كەم بكەنەوە، چونكە تاوانەكانی كوشتن، كەلتووری دیینەكەمان و نەتەوەكەمان نییە، ئەنجامدانی ئەو تاوانانە لە بەرژەوەندیی هیچ لایەكدا نییە و تەنیا ئاسایشی دەروونیی تاك و شیرازەی خێزان و سەقامگیری كۆمەڵگە تێكدەدات». گوتیشی: «هیوادارین حكوومەت سزای توندتر تا ڕاددەی لەسێدارەدان بەسەر تاوانباراندا بسەپێنێت، بۆئەوەی ئەنجامدانی تاوان ئاسان نەبێت و دووبارەش نەبێتەوە».

ھەرمن ئەحمەد چالاكی كۆمەڵی مەدەنییە و لەبارەی تەوەری راپۆرتەكەوە بەمجۆرە ڕای خۆی خستەڕوو: «لە نێو ژیانی ڕۆژانەی ئەم سەردەمەماندا، گەلێ جار هەندێ شت ڕاماندەچڵەكێنن، یەكێك لەوانە كە تووشی شۆك و هەژانی دەروونییمان دەكات، هەواڵەكانی سۆشیال میدیایە، ئەو هەواڵانەی باسی تاوانی گەورە دەكەن، كاتێ بە مانشێتی بەپەلە دەنووسرێ: ”پیاوێك هاوسەرەكەی خۆی كوشت، یان برایەك خوشكەكەی خۆی دەكوژێت.“ هەڵبەتە ئەگەر هەواڵەكە بەپێچەوانەكەیشی بێت، ژنێك مێردەكەی بكوژێت، یان ببێتە هۆكاری كوشتنی هاوسەرەكەی، بە ھەمان شێوە دەچێتە خانەی تاوانی شۆكهێنەرەوە، چونكە كەسێك دەكوژرێ و ئەوەش تاوانە، بەڵام لەوەش ناخۆشتر ئەوەیە ئیتر تەنیا خودای گەورە دەزانێ كێ غەدری لە كێ كردووە. دووپاتبوونەوەی ئەم تاوان و ڕووداوانە لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بێت، پێویستی بە هەڵمەتی هۆشیاركردنەوە و ڕۆشنگەری هەیە، ئەویش بە ئامانجی خاوێنكردنەوەی هزر و دەروون لە شتە بۆگەنەكان. زۆر جار و لە زۆر شوێن دەبیستین كە دەڵێن: بۆچی ئێستا تاوانەكان زۆر بوون و پێشان وا نەبوو؟ وەڵام: چونكە هزری بۆگەنی نامرۆڤانە و خۆپەرستی و بەرژەوەندپەرستی، خۆشەویستی و هەستی مرۆڤدۆستانەی لە ناخی زۆر لە مرۆڤەكاندا كوشتووە.

جا بۆ ئەوەی بەرەنگاری ئەم جۆرە تاوانانە ببینەوە، هەنگاوی دروست ھەر ئەوە نییە، بڵێین با یاسا سەروەر بێت و سزای توندی تاوانباران بدات، ھەڵبەتە سەروەربوون و بەھێزیی یاسا كارێكی ژێرخانیی گرنگە، بەڵام چەند فاكتەرێكی دیكەیش ھەن كە پێویستە لەسەر خێزان و پەروەردە و بەتایبەت خەڵكانی پێشڕەو و ئەوانەی گوێیان لێ دەگیرێت، ڕۆڵێكی گرنگ لە ھۆشیاركردنەوەی تاكەكاندا بنوێنن، بەتایبەتی گەنجانی تازەپێگەیشتوو». ھەرمن ئەحمەد جەخت لەوە دەكاتەوە كە «كۆمەڵگەی كوردەواری لە ھەموو بوارەكاندا بە دۆخێكی فرەچەشنی سەیردا تێدەپەڕێت، چەند نەوەیەك ئێستا لە ژیاندا كاران، هەم نەوەی كۆن و هەم نەوەی تازەن، هەم هەڵگری كەلتووری كۆنن و هەم پێڕەوكاری كەلتووری تازەن، ھەر ئەو ھۆكارانەشن بوونەتە ھۆی ئەوەی لە زەینی تاكی كۆمەڵگەدا ڕەفتار و كردار ناجێگیر بێت». گوتیشی: «لە ڕاستیدا هەموو شتێك بەسەر دوو جۆر بیركردنەوەدا دابەش دەبێت، بۆ نموونە، لەگەڵ ڕوودانی هەر توندوتیژییەك، یان تاوانێك، ئەقڵی تاكەكان دابەش دەبێت، یان لەگەڵیدا دەبن، یان دژی دەوەستنەوە، چونكە چاو پێش ئەقڵ دەبێت بە خاوەن بڕیار. فۆرمی ئەخلاقیش لە ڕێگەی زمانەوە زوو دەگات، چونكە كەسەكان وەها فێر كراون، سیستمی پەروەردە و یاساكان لەسەر بنەمای نێرسالارییەوە بەسەر ڕەفتار و كردار و ڕەوشتی مێینەكانی كۆمەڵگەدا سەپێندراون.

هەر لە بارەی ئەو تاوان و توندوتیژییانەوە، دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان، ڕێكەوتی 29\7\2023 بەیاننامەیەكی بڵاو كردەوە و نیگەرانیی خۆیان دەربڕێ سەبارەت بە زیادبوونی حاڵەتەكانی كوشتن و توندوتیژی كە لە چەند شار و شارۆچكەی هەرێمی كوردستان لە ماوەی كەمتر لە هەفتەیەك تۆمار كراون. لە بەشێك لە بەیاننامەكەدا هاتووە: «ناكرێت ئەو حاڵەتانە بە ئاسایی و سرووشتی وەربگیرێن، لە كاتێكدا سەرجەم حاڵەتەكانی كوشتن بە چەك ئەنجام دراون، دەبێت بە جددی پرسیار بكرێت، ئەو چەكە چۆن لە دەست هاووڵاتی و لە بەشێكی زۆری ماڵاندا هەیە؟ ئایا ئەو چەكانە تۆمار كراون، یان نا؟».

جەختیش لەوە كراوەتەوە كە بەشێكی زۆری ئەو ڕووداوانە دەگەڕێنەوە بۆ ئەوەی كە ئەو كەسانە لە كاتی دروستبوونی كێشەكانیان، پەنا بۆ دادگاكان نابەن، بەڵكو لە دەرەوەو بە سوڵح كێشەكانێان یەكلا دەكەنەوە، ئەوەش بۆ چارەسەركردنی كێشەكان ڕێگەیەكی دروست و كۆتایی نییە.

هەر لەو بەیاننامەیەدا هاتووە: «ئێمە نیگەرانین لەڕووداوەكانی ئەو چەند ڕۆژە كە ژمارەیەك هاووڵاتی بوونە قوربانی و كەشێكی ناجێگیری دروست كرد لەناو هاووڵاتیان، هیوادارین تۆمەتباران بە سزای یاسایی خۆیان بگەیەندرێن و ڕێكاری توندوتۆڵتر بگیرێتەبەر بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بوونی چەك لەلای هاووڵاتیان و لە ماڵان. پێویستە هاووڵاتیانیش زیاتر ددان بە خۆیاندا بگرن و بە زمانی گفتوگۆ چارەسەری كێشەكانیان بكەن، دوور لە توندوتیژی و هەڕەشەكردن و هەمووان هاوكاربین لە هێنانە كایەی ژینگەیەكی ئارام لەناو خێزان و كۆمەڵگەكەماندا».