پ.د. تاڤگە عەباس بوستانی، مامۆستای یاسایە لە زانكۆی سەڵاحەدین، پسپۆڕە لە یاسای تاوانی (القانون الجنائي)، بەشێك لە دكتۆرانامەكەشی تایبەت بووە بە بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر وەك تاوانێك كە ڕەهەندێكی جیهانی هەیە، هەروەها یەكێكە لەو ئەكادیمییە چالاكانەش كە جیا لەوەی چەندین توێژینەوەی گرنگی هەیە، بە دەیان سیمینار و كۆڕی لەسەر بەكارهێنەران و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر و تاوانەكانی دیكەی كۆمەڵگەی پێشكەش كردووە، لە گفتوگۆی ئەمجارە «ماددەی هۆشبەر و مەترسییەكانی»، جیا لەوەی كە زۆر بە وردی ڕەهەندە یاساییەكانی ئەم بابەتەی خستە ڕوو، لە هەمان كاتدا چەندین پێشنیار و ڕاسپاردەی گرنگیشی پێشكەش كردین.

 

پرسی ماددەی هۆشبەر و بازرگانی پێكردن و ئالوودەبوونی، پرسێكی جیهانییە و زۆربەی دەوڵەتانی جیهان بە هەرێمی كوردستانیشەوە بەدەست ئەو كێشەیەوە دەناڵێنن.

دەوڵەتی عێراق كە ئێمەش بەشێكین لەو دەوڵەتە، هەتا كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بە خاوێنترین دەوڵەت لە ماددەی هۆشبەر دادەنرا، ئەمەش لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی:

1- یاسای ژمارە 68 ی ساڵی 1965 كە تایبەت بوو بە بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر، یاسایەكی زۆر توند بوو، ئەم یاسایە تا ساڵی 2017 جێبەجێ دەكرا، لە ساڵی 2017 یاسای ژمارە 50 دەرچوو و جێگەی ئەم یاسایەی گرتەوە.

2- كۆنتڕۆڵێكی تەواوی هەموو سنوورەكان كرابوون، بە جۆرێك كەس نەیدەتوانی ماددەی هۆشبەر بێنێتە ناو وڵات، ئەگەر حاڵەتێكی قاچاخچێتیش هەبووایە، ئەوە زۆر دەگمەن بوو.

بەڵام ئێستا ئەوەی لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن گوێمان لێی دەبێت، ئەوەمان پێ دەڵێن كە بەداخەوە خەریكە بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەبێتە دیاردەیەكی ترسناك، بۆیە دەبێت ئێمە بە زووترین كات بە دوای ئەو هۆكارانەدا بگەڕێین و چارەسەریشیان بۆ بدۆزینەوە.

من لە بەشێكی نامەی دكتۆراكەمدا باسی تاوانی بارزگانیكردنم بە ماددەی هۆشبەر كردووە، ئەم تاوانە ڕەهەندێكی جیهانی هەیە و یەكێكە لەو تاوانانەی كە پرەنسیپی پسپۆڕی جیهانی (مبدأ الاختصاص العالمي) ی لەسەر جێبەجێ دەكرێت، بە پێی ماددەی (١٣)ی یاسای سزادانی عێراقی، ئەمەش بەو مانایەی هەر كەسێك بارزگانی بە ماددەی هۆشبەر بكات و بیگوازێتەوە بۆ وڵاتێكی دیكە و لە هەر شوێنێك دەستگیر بكرێت، ئەوا بە یاسای ئەو وڵاتە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، لەم چوارچێوەیەدا یاسای ژمارە 68ی ساڵی 1965 یاسایەكی زۆر باش بوو، لەبەر ئەوەی (بازرگانیكردن، چاندن، دروستكردن، مامەڵەپێكردن) بە ماددەی هۆشبەر، بە بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر لە قەڵەم دەدرێت و سزاكەی لەسێدارەدانە، بەڵام لە یاسای ژمارە 50ی ساڵی 2017ی حكومەتی عێراق و یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020ی حكومەتی هەرێم، ئەم ماددەیە كراوە «بە سزادان بە لەسێدارەدان، یان زیندانی هەتا هەتایی»، من پێموایە نەدەبوو ئەم ماددەیە بگۆڕدرایە و دەبوو لە سێدارەدان بۆ بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر بمابایە و جێبەجێش بكرایە.

خاڵی كەموكورتی لە یاسا كۆنەكەی عێراقدا ئەوە بوو كە تەنیا ئەو مادانە بە ماددەی هۆشبەر لە قەڵەم دەدران، كە لە چوارخشتەی یاساكە پۆلێن كرابوون، بەڵام هەندێك ماددەی دیكە هەبوون وەك بەڕێزانیش ئاماژەیان پێ كرد، وەك (ئارتین، سۆمادرین، ترامادۆڵ، ئەلەرمین، توسیرام، كەپتاگۆن، سیكۆتین و...هتد)، ئەمانە پێشتر بە ماددەی (سەرخۆشبوون) سزا دەدران، بەڵام لە ساڵی 2012 وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان ئەمەی چارەسەر كرد و بەیاننامەیەكی بڵاو كردەوە و حەوت جۆری دیكەی بە ماددەی هۆشبەر لە قەڵەم دا.

لە ساڵی 2018 پێش ئەوەی یاسای ژمارە یەكی ساڵی 2020 دەر بچێت، من لە یەكێك لە چاكسازییەكان سیمینارێكم لەسەر یاسای ژمارە 50ی ساڵی 2017ی عێراق بۆ ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر پێشكەش كرد، لەم سیمینارەدا باسی بڕگە و ماددەكانی یاسا ژمارە 50ی عێراقم دەكرد، كە بە چ شێوەیەك بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر سزا دەدرێن، یەكێك لە ئالوودەبووانی ناو سیمینارەكە پێی گوتم: «ئێمە تاوانبار نین، ئێمە نەخۆشین و پێویستە چارەسەر بكرێین»، لە ناو ئالوودەبوواندا هەبوو دەیگوت: «من ئەمە سێیەمین جارە زیندانی دەكرێم»، ئەم واقیعە ئەوەمان پێ دەڵێت، كە ئەوانە دەگیرێن و ئازاد دەكرێن، بەڵام هەر نەخۆش و ئالوودەبوون و چارەسەر نەكراون، ئەوەمان پێ دەڵێت «ماددەی هۆشبەر دەبرێنە ناو چاكسازییەكان»، ئەمەش زۆر زۆر مەترسیدارە و، لەم حاڵەتەدا چاكسازییەكان خۆیان دەبن بە شوێنێك بۆ بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر.

ئەم حاڵەتە لە یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2020 هەرێمی كوردستان چارەسەر كراوە، ماددەیەكی باس لە دامەزراندنی سەنتەرێكی تەندروستی بۆ چارەسەر و شیاندنەوەی ئالوودەبووانی ماددەی هۆشبەر دەكات، ئێستا خەریكن ئەو سەنتەرە دادەمەزرێنن، بەڵام دەبوایە پێش دەرچوونی ئەم یاسایە، ئەو سەنتەرە ئاماددە بكرایە، بۆ ئەوەی لەگەڵ دەرچوونی یاساكە بە ڕێكوپێكی جێبەجێ بكرایە.

ئاستی بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەر جیاوازە، ئەوەی گەیشتە ئاستی ئالوودەبوونی تەواو، ئەوە بە نەخۆش لە قەڵەم دەرێت و دەبێت چارەسەر بكرێت، بەڵام ئەوەی ماددەی هۆشبەر بەكار دەهێنێت و نەگەیشتووەتە حاڵەتی ئالوودەبوونی تەواو (معتاد) ئەوە دەكرێت لە چاكسازییەكاندا لە ڕێگەی ئەو بنكە تەندروستییەی هەیەتی و، هەروەها بە ڕێگەی چاودێرییەكی دەروونی دەتوانرێت وایان لێ بكرێت كە واز لە ماددەی هۆشبەر بهێنن.

لە یاسای ژمارەی 1ی ساڵی 2020 بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر، بەڕێز وەزیری تەندروستی ئاماژەی بەوە كرد، لێژنەی باڵا پێك دێت لە كۆمەڵێك لایەن، هەروەها سەرۆكی لێژنەی باڵا دەتوانێت هەر پسپۆڕێك لە بواری نەهێشتنی بازرگانی نامەشرووع بە ماددەی هۆشبەر بانگهێشت بكات، بە بۆچوونی من پێویستە ئەو ماددەیە هەموار بكرێت و بنووسرێت «پێویستە ئەو پسپۆڕە لە لیژنەی باڵا ئاماددە بێت».

هەر لەم یاسایەدا لە ماددەكانی 25 تاكو ٢٩ باسی بازرگانیكردنی بە ماددەی هۆشبەر و سزاكانی كردووە، هەروەها لە ماددەی ٣٠و ٣١یش باسی بەكارهێنەرانی ماددەی هۆشبەری كردووە و سزاكەی بە یەك تاكو سێ ساڵ داناوە، لە هەمان كاتدا دەشڵێت: «ئەگەر باری كەسەكە پێویستی بە چارەسەر بوو، ئەوا دادگا بۆی هەیە بڕیار بدات، چارەسەر بكرێت لە بری ئەوەی سزا بدرێت»، بەڵام لێرەدا پێویستە هەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەین و بزانین شێوازی چارەسەرەكە چۆن دەبێت، دیارە ئێستا لە هەوڵی دامەزراندنی سەنتەری چارەسەر و شیاندنەوەی تووشبووانی ماددەی هۆشبەرن، ئەم سەنتەرەش جیا لە چارەسەری تەندروستی، شیاندنەوەشی لەگەڵدایە، كە لەلایەن كۆمەڵناس و دەروونزانەكانەوە ڕاهێنانیان پێ دەكرێت بۆ ئەوەی دووبارە تێكەڵاوی كۆمەڵگە بكرێنەوە.

لە دوماهیدا بە خێرایی ئاماژە بە چەند پێشنیارێك دەكەم بۆ ڕێگرتن لە بارزگانی و بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر:

1- یاسای بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر زۆر بە توندی جێبەجێ بكرێت، ئەو ماددەیەی یاساكە هەموار بكرێتەوە كە دەڵێت:» بازرگانانی ماددەی هۆشبەر بە  سزادان بە لەسێدارەدان، یان زیندانی هەتا هەتایی سزا دەدرێن»، پێویستە بگۆڕدرێت بەوەی كە ئەوانەی بازرگانی بە ماددەی هۆشبەر دەكەن بە «بە لەسێدارەدان سزا دەدرێن»، لەوانەیە گلەیی ئەوەشم لێ بكرێت، چۆن مامۆستایەكی زانكۆ هانی سزای لە سێدارەدان دەدات، بەڵام من بۆ حاڵەتی بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر كە ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی كۆمەڵگە دەخاتە مەترسییەوە و دەبێتە پەتایەك بۆ ئیفلیجكردنی توانای گەنجەكانمان و كاولكردنی كۆمەڵگەكەمان، ئەوا هیچ ڕێگەیەكی دیكەمان لەبەردەمدا نییە و دەبێت ئەو خەڵكانەی بێویژدانانە كۆمەڵگەی خۆیان وێران دەكەن، بە لەسێدارەدان سزا بدرێن و دەبێت سزاكەش جێبەجێ بكرێت.

2- كۆنتڕۆڵكردنی سنوورەكان و ڕێگرتن لە قاچاخچێتیی دەروازە نافەرمییەكان، ئاشكرایە ئەم هەموو ماددە هۆشبەرانە لە سنوورەكانمان لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ و عێراقەوە دێنە هەرێمی كوردستان، بەڕێزان لەم گفتوگۆیەدا دەستیان خستە سەر ئەم خاڵە و ئاماژەیان بەوە كرد، كە لەوانەیە لە خاڵە سنوورییەكانەوە بەرپرس هەبێت ئاسانكاری بۆ ئەو قاچاخچییانە بكات كە بارزگانی بە ماددەی هۆشبەرەوە دەكەن و دەیهێننە ناو كوردستانەوە، ئەمە حاڵەتێكی زۆر ترسناكە و دەبێت زۆر بە جددی وەربگیرێت و ڕێوشوێنی پێویستی لە بەرانبەر بگیرێتەبەر.

3- وەرگرتنی ڕێوشوێنی توند و پێویست بۆ ڕێگرتن لە بردنە ژوورەوەی ماددەی هۆشبەر بۆ ناو چاكسازییەكان، ئەم حاڵەتە كە هەیە زۆر ترسناكە و ناكرێت بە گەندەڵی لە قەڵەمی بدەین، دەبێت وەك تاوان مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، هەر كەسێك ئەم كارە بكات، دەبێت وەك تاوانباری گواستنەوەی ماددەی هۆشبەر مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بە توندترین شێوە بە یاسا سزا بدرێت.

4- خاڵێكی گرنگ لە یاسای بەرەنگابوونەوەی ماددەی هۆشبەری هەرێمدا نەهاتووە كە زۆر گرنگە باس لە «چاودێریی دوای دەرچوون لە زیندان» واتە (الرعایة اللاحقة) بكات، ئەم خاڵە زۆر گرنگە كە چاودێریی ئەو كەسانە بكرێت كە لەسەر بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر دەگیرێن و دوای ئەوەی لە چاكسازییەكان ئازاد دەكرێن، بۆ ئەوەی بزانرێت ئایا وازیان لە ماددەی هۆشبەر هێناوە، یان دووبارە گەڕاونەتەوە و بەكاری دەهێننەوە، ئەم چاودێرییەی دوای ئازادبوونی بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەر لە یاسای چاودێریی نەوجەواناندا هەیە و لەسەر نەوجەوانان جێبەجێ دەكرێت، بەڵام گرنگە لەسەر چاكسازیی گەورانیش جێبەجێ بكرێت، دوای ئەوەی لە چاكسازییەكان ئازاد دەكرێن.

5- كارێكی باشە ئەگەر بڕیارێك، یان ڕێنماییەك دەربچێت، بۆ ئەوەی پشكنینی خوێن بۆ قوتابیانی قۆناغەكانی ئاماددەیی و زانكۆكان بكرێت، ئەم بڕیارە لەگەڵ ئەوەی لەوانەیە پێچەوانەی ئازادیی كەسی بێت، بەڵام كە ناچار بووین، ئەوا دەبێت بڕیاریش بدەین، بەو پشكنینی خوێنە دەردەكەوێت ئایا بەكارهێنەری ماددەی هۆشبەرە، یان ئاستی ئالوودەبوونەكەی بە ماددەی هۆشبەر چەندە.

6- هەڵمەتێكی هۆشیاریی نیشتمانی لەسەر ماددەی هۆشبەر لەسەرتاسەری كۆمەڵگەدا ئەنجام بدرێت، پیلانی بڵاوكردنەوەی ماددەی هۆشبەر گەیشتووەتە ئەو ئاستەی تێكەڵی شەكرۆكانیش دەكرێت كە لە قوتابخانە سەرەتایی و بنەڕەتییەكاندا دەدرێتە منداڵانی ئێمە، بۆیە ئەم هەڵمەتە دەبێت هەموو ئاستەكان بگرێتەوە و هەموو لایەكیشمان بەشداریی تێدا بكەین.

7- پێویستە لە دادگاكاندا (سیستمی پسپۆڕیەتیی دادوەری تاوانەكان) پیادە بكرێت، ئەمەش بەو مانایەی ئەو دادوەرەی كە دادگایی بەكارهێنەر و بازرگانانی ماددەی هۆشبەر دەكات، دەبێت لەسەر بەرەنگاربوونەوەی ماددەی هۆشبەر پسپۆڕ بێت، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەیەكی دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ ئەم كەیسە هەستیارەدا بكات.