پڕۆفیسۆر ڕیچارد كاپلان بۆ گوڵان: لوبنان و عێراق بە سەر خۆیاندا دابەش بوون و پارتە حوكمڕانەكان ئەم دابەشبوونە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بە كار دەهێنن
ڕیچارد كاپلان پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی ئۆكسفۆرد، وانەبێژ و توێژەری بواری ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و بەڕێوەبردنی قەیرانەكانە، و بایەخێكی تایبەت دەدات بە پرسی بنیادنانی ئاشتی و هێنانەئارای ئاشتی لە دوای شەڕ و بنیادنانی دەوڵەتی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و ڕەهەند و دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕە و چەند پرسێكی دیكە.
* ئاشكرایە كە شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا گەورەترین شەڕە كە ئەوروپا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بە خۆیەوە بینیوە، هەروەها هیچ ئەگەرێك لە ئاسۆدا نییە بۆ كۆتاییهێنانی ئەم شەڕە، لەبەر ئەوەی ڕووسیا داخوازییەكانی ڕۆژئاوا و ناتۆ جێبەجێ ناكات، بە تێڕوانینی ئێوە ئەم شەڕ چ گۆڕانكارییەك بە سەر ئەوروپا و جیهاندا دەهێنێت؟
- لە ڕاستیدا شەڕەكە گۆڕانكاریی گەورەی هێناوەتە ئاراوە، هەر لە دوای دەستێپكردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكەی ڕووسیاوە ئێمە زیادبوونێكی دراماتیكیمان بەدی كرد لە پاڵپشتیی سەربازیی دوولایەنە و هاوكارییەكانی دیكە بۆ ئۆكرانیا، كە چەندین وڵاتی هاوپەیمان بۆ یەكەم جار چەكی كوشندەیان دەستەبەر كرد، ئەمەش بەرجەستەبوونی پێچەوانەبوونەوەیەكی گەورەی سیاسەتەكانی پێشووی وڵاتێكی وەك ئەڵمانیا، هەروەها وڵاتی سوید كە لە ڕووی مێژوییەوە وڵاتێكی بێلایەن بووە و خۆیان لە دەستەبەركردنی چەكی هێرشبردن بە دوور گرتووە. لە هەمان كاتدا ئەم شەڕە بووەتە هۆی ئەوەی سوید و فینلەندا پەیوەندی بە ناتۆوە بكەن، بووەتە هۆی ئەوەش ناتۆ ئەوە دووپات بكاتەوە كە ئۆكرانیا دەبێتە ئەندام تێیدا (هەرچەندە كاتەكە دیاری نەكراوە)، بە شێوەیەكی بەرفراوانتر، شەڕەكە ئەو ڕاستییەی ڕوون كردەوە كە پێویستە دووبارە پێداچوونەوە لە ئایندەی بونیادی ئەمنیی ئەوروپا و بگرە جیهانیش بكرێتەوە.
* تاوەكو ئێستا ستراتیژیەتی ناتۆ و ڕۆژئاوا بریتی بووە لە شكستپێهێنانی سوپای ڕووسیا لە نێو ئۆكرانیا، بە بێ ئەوەی ناتۆ و سوپای ڕووسیا بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی یەكتر ببنەوە، وەك شارەزایەكی بواری بەڕێوەبردنی قەیرانەكان، تێڕوانینتان چییە لەبارەی چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا لەلایەن ڕۆژئاوا و ناتۆوە؟
- ئەوە ڕوونە كە ناتۆ و ڕۆژئاوا زۆر بە وریاییەوە هەوڵیان داوە خۆیان لە ڕووبەڕووبوونەوەیەكی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ڕووسیا بە دوور بگرن، ئەگەرچی هەمیشە ئەو مەترسییە هەیە كە ڕووسیا كارەكانی ڕۆژئاوا (بۆ نموونە دەستەبەركردنی چەكی كوشندە، زانیاریی هەواڵگری) وەك شێوەیەك لە دەستتێوەردانی ڕاستەوخۆ لێك بداتەوە، تا ئێستا ڕۆژئاوا و ناتۆ ڕوون بوون لە بارەی ئامانجە ستراتیژییەكان و سنوورداریی ئەم ئامانجانەوە، ئەویش وەك هەوڵێك بۆ دڵنیاكردنەوەی ڕووسیا كە ئەوان هیچ مەترسییەكی لەسەر دروست ناكەن، بەڵام لەم ڕووەوە هەوڵێكی گەورەی دیپلۆماتی نەخراوەتەگەڕ، واتە لە كاتێكدا هیچ چارەسەرێك لە ئاسۆدا بەدی ناكرێت كە بتوانرێت لە ڕێی گفتوگۆوە ئاشتی بۆ ڕووسیا و ئۆكرانیا بەدی بهێنرێت، بەڵام من بوار و پانتاییەك بەدی دەكەم بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی سنووردار بۆ ئیدارەدانی شەڕەكە، بە چەشنێك كە لە بەرژەوەندیی هەردولا بێت، بۆ نموونە، لە ڕێی گرتنەبەری ڕێكارەكانەوە بۆ پاراستنی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئۆكرانیا، كە ئەو چالاكییە سەربازییانەی لە نزیك ئەم دامەزراوانە ئەنجام دەدرێن، بۆی هەیە دەرئەنجامی كارەساتباریان لێ بكەوێتەوە، لەسەر خەڵك و ژینگەی نەك تەنیا ئۆكرانیا، بەڵكو ڕووسیا و ناوچەكەش.
* ئەڵمانیا بە سەركردایەتی ئۆلاف شۆڵز پێ دەنێتە نێو ڕۆژگارێكی نوێوە، ئێستا ئەڵمانیا سەركردایەتیی تەواوی كیشوەرێك دەكات لە ڕێی نوێكردنەوەی سوپاكەی و تەرخانكردنی بودجەیەكی گەورە بۆ سوپاكەی، ئایا پێت وایە لەم هەوڵەیدا سەركەوتن بەدەست بهێنێت؟
- من كەسێكی شارەزای سیاسەتی ئەڵمانیا نیم، لەبەر ئەوە ناتوانم هیچ لێكدانەوەیەك بكەم بۆ ئەگەری سەركەوتنی شۆڵز، هەر چۆنێك بێت، ئەوەی شایەنی ئاماژەپێكردنە لێرەدا ئەوەیە كە شۆڵز هەنگاوی گەورەی هەڵگرتووە، وەك پێچەوانەكردنەوەی سیاسەتێكی درێژخایەنی ئەڵمانیا، ئەوە بوو ڕێگەی دا بە هەناردەكردنی چەكی كوشندە بۆ ئۆكرانیا، هەروەها بۆ یەكەمجار لە ماوەی چەند دەیەیەكدا ئەڵمانیای پابەند كرد بە جێبەجێكردنی ئامانجەكەی ناتۆ لە پەیوەندی بە خەرجی سەربازییەوە (2%ی تێكڕای داهاتی نیشتمان لە ساڵێكدا)، ئەگەرچی دەبێت چاوەڕی بكەین و بزانین ئایا دەتوانێت ئەم بەڵێنە جێبەجێ بكات، هەندێ لە چاودێران پێیان وایە بە هۆی ئەو سنووربەندییە ناوخۆییانەی لەسەر سیاسەتی بەرگری و ئەمنیی ئەڵمانیا لە ئارادان، ئەوا ئەگەری ئەوە نییە كە ڕۆڵی ئەڵمانیا وەك كاراكتەرێكی سەربازی گۆڕانكارییەكی بنەڕەتیی بەسەردا بێت.
* ئێوە كتێبێكتان هەیە بە ناونیشانی (ئەوروپا و دووبارە ددانپێدانانەوە بە دەوڵەتە نوێیەكان لە یوگسلافیا). ئەم كتێبە لە دوای دابەشبوونی یوگسلافیا و شەڕی كۆسۆڤۆ و لە ئارادانەمانی میلۆسۆڤیچ نووسرا، ئایا پێتان وایە هەمان سیناریۆی یوگسلافیا لە ئۆكرانیا دووبارە ببێتەوە؟
- جیاوازیی نێوان یوگسلافیا و ئۆكرانیا ئەوەیە كە بەو شێوەیە لە یوگسلافیا دەڕوانرا كە لە پرۆسەی هەڵوەشاندنەوەدا بێت، لەبەر ئەوەی پێكهاتە سەرەكییەكان (كۆمارەكان) گوزارشتیان لە خواستی خۆیان بۆ سەربەخۆیی كردبوو، بەڵام ئەوەی بە شێوەیەكی بەربڵاو هاوڕایی لەسەرە ئەوەیە كە ئۆكرانیا ڕووبەڕووی دەستدرێژكاری بووەتەوە، لە كاتێكدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئیقراری بە سەربەخۆیی كۆمارەكانی یوگسلافیای پێشوو كرد، ئەوا چەند دەوڵەتێكی كەم ئیقراریان بە لكاندنی خاكی ئۆكرانیای داگیركراو لەلایەن ڕووسیاوە كردووە، بەڵام ئەوەی لێی دەترسم، ئەوەیە كە ئەم شەڕەی ئێستای ئۆكرانیا جۆرێك لە ناكۆكیی چەقبەستوو دروست بكات بە چەشنی ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت لە ترانسنیستریا (مۆڵدۆڤا)، ئەبخازیا و ئۆسیتیای باشوور (جۆرجیا)، ناگۆرنۆ كاراباخ (ئازەربایجان) و قوبرس، لەگەڵ ئەو بارودۆخانەی دیكەدا كە تێیدا شەڕە چەكدارییەكە كۆتایی هاتووە، بەڵام هیچ چارەسەرێك بۆ ناكۆكییەكە نەدۆزراوەتەوە و خاكەكانیش بە دابەشكراوی ماوونەتەوە.
* هەرێمی كوردستانی عێراق لە نێودەوڵەتی عێراقدا، هەرێمی دوای قەیران و كارەسات و جینۆسایدە و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕێگری دەكات لەوەی ئەم هەرێمە ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ بە چەشنی هەرێمەكانی یوگسلافیای پێشوو، چۆن نەتەوەیەكی جینۆسایدكراو دەتوانێت لە نێو دەوڵەتێكدا بمێنێتەوە كە ئیقرار بەو تاوانانە نەكات، كە لە دژی ئەنجامی داون؟
- ئەو بارودۆخەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن، هاوشێوەی ئەو هەلومەرجەیە كە بووە هۆی ئەوەی زۆرێك لە وڵاتان پشتیوانی لە سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ بكەن، كە هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەر بوو لە نێو سربیادا، لە ساڵانی نەوەدەكانی ساڵی ڕابردوو ئەلبانییەكانی كۆسۆڤۆ ڕووبەڕووی ئەو تاوانە گەورانە بوونەوە كە دەسەڵاتە سربییەكان و (یوگسلافیا) ئەنجامیان دان، جیاوازییەكە ئەوەیە كە ئەو تاوانانە و مەترسیی كارەساتی مرۆیی، بوونە هۆی دەستتێوەردانی سەربازی لەلایەن دەوڵەتە ئەندامەكانی ناتۆ لە ساڵی 1999 كە سەری كێشا بۆ ئەوەی دەسەڵاتە سربییەكان و (یوگسلافیا) ناچار بە پاشەكشە بكرێن، ئەو ئیدارەیەی دواتر لەو خاكەدا و لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دامەزرێنرا و سەربەخۆبوونی دواتری كۆسۆڤۆ (ئەگەرچی ددانپێدانانی سەرجەم وڵاتانی بەدەست نەهێنا و هێشتا نەبووەتە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان) لەو كاتەدا باهۆزی سیاسەتی جیهانی لە بەرژەوەندیی كۆسۆڤۆ بوو، كوردستان بەو ئەندازەیە خۆشبەخت نەبووە.
* وەك كەسێكی شارەزا، زۆر گرنگی بە ئاشتی و بنیادنانی دەوڵەت دەدەیت، كە ئەمە پرسێكی زۆر قورسە لە تێكڕای جیهاندا، ئێمە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشبینیی ئەوە ناكەین ئاشتی لەم ناوچەیەدا بەدی بێت، بە تێڕوانینی ئێوە چۆن دەكرێت ئاشتی و دەوڵەت بنیاد بنرێت كە تێیدا هاووڵاتییان هەست بە گەشەكردن و خۆشگوزەرانی بكەن؟
- لە ڕاستیدا چەندین هۆكار هەن كە دژ و پێچەوانەن، بەدیهێنانی ئاشتی و گەشەكردن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و زاڵبوون بەسەریاندا ئاسان نییە، ڕژێمە سەركوتكار و خۆسەپێنەكان لە ناوچەكەدا هەن، هەندێكیان پشت ئەستورن بە سامانی كانزایی (نەوت) و هەندێكیشیان لەلایەن هاوپەیمانە دەرەكییەكانەوە پاڵپشتی دەكرێن، زۆرێك لەو كۆمەڵگەیانە كەوتنە ژێری كاریگەریی ئەم بارودۆخەوە، بۆ نموونە (فەڵەستین، لوبنان و عێراق) بەسەر خۆیاندا دابەش بوون، كە پارتە حوكمڕانەكان دەتوانن ئەم دابەشبوونە بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەكار بهێننەوە، بۆیە چارەسەرێكی ئاسان لە ئارادا نییە بۆ ئەو تەحەددییانەی پەیوەستن بە ئاشتی و گەشەپێدان كە ڕووبەڕووی ئەم گەلانە دەبنەوە. هەرچۆنێك بێت، چیرۆكی سەركەوتن لە شوێنەكانی دیكەی بەدی دەكرێت، لە نێویاندا تەیمووری ڕۆژهەڵات لە ژێر سایەی داگیركاریی ئەندەنوسیا، ئەفریقیای باشوور لەژێر دەسەڵاتی ڕژێمی ئەپارتهاید، كۆسۆڤۆ لە ژێر ڕكێفی سربیا. ئەم خەبات و تێكۆشانانە بە ئاسانی بەدەست نەهاتوون و ئاماژەن بەوەی كە دەكرێت ئاشتی و ئازادی لە نێو هەلومەرجی زۆر دژواردا بەدی بێت.
* ئێوە كەسێكی تایبەتمەندی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانن، تەواو ئاگادارن لەوەی كە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بە خراپترین قۆناغی خۆیدا تێدەپەڕێت، ئێستا جیهان بەرەو دۆخێكی خراپی فرەجەمسەری هەنگاو دەنێت، تەنانەت پوتینیش خوازیاری ئەوەیە كە ئەم سیستمە نێودەوڵەتییەی ئێستا لە ئارادا نەمێنێت و سیستمێكی فرەجەمسەری جێی بگرێتەوە، ئایا پێت وایە لە دەرئەنجامی هەموو ئەمانەدا گۆڕانكارییەكی گەورە بەسەر نەتەوە یەكگرتووەكاندا بێت؟
- نەتەوە یەكگرتووەكان ڕێكخراوێكی دوورەپارێزە، ئەگەر لە ڕوانگەی میساقی ئەم ڕێكخراوەوە بدوێین، هەمواركردن لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان پێویستی بە پشتیوانیی دوو لەسەر سێی ئەندامی كۆمەڵەی گشتی هەیە، لە نێویاندا ئەندامە هەمیشییەكانی ئەنجومەنی ئاسایش، لە دەرئەنجامدا زۆر زەحمەتە چاكسازی ئەنجام بدرێت، بەڵام بوارێك بۆ چاكسازی هەیە، بە بێ پەنابردنەبەر هەمواركردنی میساقەكە بە شێوەیەكی فەرمی ئەركی ئاشتیپارێزیی نەتەوە یەكگرتووەكان نموونەیەكە كە یەكێكە لە ئامرازە گرنگەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ئیدارەدانی ناكۆكی، بەڵام لە نێو میساقی نەتەوە یەكگرتووەكاندا ئاماژەی پێ نەكراوە، هەر چۆنێك بێت، ئەو قەیرانەی ئێستا ئاماژەیە بە پێشێلكردنی پرەنسیپە بنەڕەتییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان (سەروەری، یەكپارچەیی خاك و ڕێگەنەدان بە بەكارهێنانی هێز) و ئەو پرەنسیپانەی تەنیا بە پشتیوانیی خۆبەخشانەی هێزە گەورەكانی جیهان دەپارێزرێن، ئەگەر ئەم پاڵپشتییە نەبێت و ئەو پرەنسیپانە پێشێل بكرێن، ئەوا زەحمەتە ببینین كە نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر چ بنەمایەك دەتوانێت ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی بپارێزێت.
