شاڵاوی ڕاگواستنی كوردانی فەیلی بۆ ناوچە عەرەبییەكان و تەعریبكردنی ناوچەكانیان، هیچی لە شاڵاوی بە زۆرەملێی ڕاپێچكردنیان بۆ ئێران كەمتر نییە

 

 

 مێژووی عێراق پڕیەتی لە كارەساتی كۆمەڵكوژی و جینۆسایدی دژ بە كورد، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم دەوڵەتە هەر لە دامەزراندنیەوە لەسەر بنەمایەكی شارستانی و ڕێكوپێك دانەمەزراوە و هەر زوو كەسان و گرووپی شۆڤێنی باڵادەستیی خۆیان لەسەر لایەنی تەشریعی و جێبەجێكاری لە ناو دەوڵەتی عێراقدا زاڵ كردووە، تراژیدیای كوردانی فەیلی یەكێكە لەو زنجیرە جینۆسایدەی دژ بە پێكهاتەی كورد لە مێژووی ئەم وڵاتەدا بە پیلانێكی قێزەوەن ئەنجام دراوە و دەچێتە قاڵبی تاوانە نێودەوڵەتی و جینۆسایدەكانەوە. سەرۆك بارزانی لە كۆنفڕانسی بەجینۆسایدناسانی كوردانی فەیلیدا ئەو تاوانەی بە بیر گەلانی دونیا هێنایەوە و داوای كرد تەواوی مافەكانی كوردانی فەیلی لە عێراقدا بگەڕێتەوە. گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ فەرەیدون كەریم مەلەك ئەركوازی، توێژەر و كەسایەتیی ناسراوی ناو كوردی فەیلی ساز دا. ناوبراو بەڕێوەبەری پێشووی ناوەندی ڕۆشنبیریی فەیلی و بەڕێوەبەری نووسینی گۆڤارەكانی (فیلي، اراء، افاق كوردیة) بووە. لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

 * با سەرەتا لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، بەو پێیەی توێژەریت و شارەزاییت هەیە لە مێژووی عێراق و هەموو ئەو كۆمەڵكوژییانەی كە لەم وڵاتە ئەنجام دراون، بەتایبەتی ئەو جینۆسایدەی بەرانبەر كوردانی فەیلی لە ساڵەكانی1970 تاوەكو 1988 ئەنجام دراون، ئایا ئەم تاوانەی بەعس دەچێتە چ شێوازێكی پاكتاوكردنەوە؟

- كوردانی فەیلی لە عێراقدا بە پاساوی «التبعیة الایرانیة» ڕووبەڕووی بە زۆرەملێ ڕاپێچكردنیان بۆ ئێران و جینۆسایدكردن بوونەوە، لە كاتێكدا كوردی فەیلی لە بەغدا و شارەكانی دیكەی ناوەڕاست و خوارووی عێراق خاوەنی سرووشت و خەسڵەتێكی مەدەنی و ئاشتیخواز بوون و، سەرقاڵی بازرگانیكردن و پیشە و خوێندن و فەرمانبەری بوون، ئەوان بۆ خۆدزینەوە لە ڕاپێچكردنی گەنجەكانیان بۆ خزمەتی سەربازی لە ناو سوپای عوسمانی كە بەزۆرە ملێ دەبرانە شەڕەكانی بەلقان و ئەوروپا و لەوێشەوە سۆراخی كوڕەكانیان نەدەهاتەوە، بابەتی (التبعیة الایرانیة) بۆ خۆیان خوڵقاندیان، تاوەكو بەم پاساوە كاری سەربازی بۆ دەسەڵاتی عوسمانی نەكەن، بۆیە حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق وەكو تۆڵەكردنەوەیەك لەم پێكهاتەیەی كورد و بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی تەعریب لە ساڵانی سییەكان و چلەكانی سەدەی ڕابردووەوە بە تاك و خێزان ئەم ڕاپێچكردنەی بە زۆرەملێی كوردانی فەیلی بۆ ئێران دەستیان پێ كردووە، لە ساڵی 1963 لە گەڕەكی كوردان كە پێی دەوترا (حي الاكراد) كە جێگای كەسایەتی و كادیرە بەناوبانگەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان و حزبی شیوعی عێراقی بوو، ئەو گەڕەكە كەوتە بەر شاڵاوێكی بێ بەزەیی و بەربڵاوی موخابەرات و سەدان كادیری ئەو دوو حزبە بێسەروشوێن كران. لە سەردەمی ڕەشید عالی گەیلانی شاڵاوەكە زیادی كرد و لە ساڵی 1970 و بەرنامە بۆ داڕێژراو بوو، واتا پێش هەڵمەتە گەورەكەی بە زۆرەملێ ڕاپێچكردنیان بۆ ئێرانیش لە ساڵی 1980 ئەم شاڵاوە هەر هەبووە و بەردەوام گەنج و كەسایەتییە ناسراوەكانی كوردانی فەیلی ڕووبەڕووی هەڵمەتی دەستگیركردن و ڕاپێچكردنی بە زۆرەملێ بۆ ئێران دەبوونەوە، ئەمەش هەمووی لەبەر كوردبوونیان بووە، ئەم تاوانەش خەسڵەتێكی جینۆسایدی نێودەوڵەتی وەرگرتووە، چونكە دژی نەتەوەیەك لە لایەن ڕژێمێكەوە ئەنجام دراوە و بۆ پاكتاوكردنیان بووە، مەگەر نازییەكان بەرانبەر بە جووەكان ئەم كارەیان لە مێژوودا كردبێت. ئەمە دژی هەموو ماددە و بەڵگەنامەكانی مافی مرۆڤ بووە، بارزان تكریتی كە نوێنەری عێراق بوو لە ناو ڕێكخراوی نێودەوڵەتیی مافی مرۆڤ، خۆی دڕندەترین كەسایەتیی ناو موخابەراتی عێراق بوو، دەستێكی گەورەشی لە جینۆسایدی كوردانی فەیلی هەبوو.

* كەواتە ئەم هەڵمەتەی جینۆسایدكردنی كوردانی فەیلی بۆ ساڵی 1980 دەگەڕێتەوە بۆ بیانووی (التبعیة الایرانیة) و پاساوی ڕووداوەكەی تەقینەوەكەی زانكۆی موستەنسرییە؟

- پاساوەكان هەر چییەك بێت بۆ پەلاماردانی كوردانی فەیلی، ناتوانرێت ئەو ڕاستییە بشاردرێتەوە بەوەی بوونی ڕێژەیەكی زۆری كورد لە بەغدا و لە ناوچە سەرسنوورییەكانی ڕۆژهەڵاتی عێراق كە بە ناوچەی دەوڵەمەندی نەوت و گازی سرووشتی و كانزا و جوگرافیایەكی دەوڵەمەند دادەنران، هۆكاری پلە یەكی تاوانەكە بوو. لە 1980 بەعسییەكان بۆ مانەوەی خۆیان لە دەسەڵات لە سەروبەندی خۆئامادەكردن بوون بۆ جەنگی ئێران و مەترسیی زۆریشیان لە كوردانی فەیلی هەبوو، كە بەشی هەرە زۆریان وەلائی نەتەوەیی و شۆڕشگێڕییان هەبوو، بۆیە زیاتر لە نیوملیۆن كوردی فەیلییان بە زۆرەملێ ڕاپێچی ئێران كرد و ژمارەیەكی دیكەشیان كە خۆیان لە 22 هەزار گەنج دەدا ڕاپێچی زیندانەكانی ئەبوغرێب و نوگرەسەلمان و زیندانەكانی دیكەی موخابەرات كرد و لەوێشەوە بێسەروشوێن كران و، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئێسك و پرووسكیان دیار نییە. جینۆسایدی گەورەی كوردانی فەیلی لە نێوان ساڵانی 1970- 1988 دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دەمە كە جیهان لە دژی ئێران بەرانبەر تاوانەكانی بەعس بێدەنگ بوون. لە ساڵانی هەشتاكاندا لەلایەن یەكەی سەربازیی ژمارە 5013ی حەرەس جمهورییەوە تاقیكردنەوەی چەكی كیمیایی و بایۆلۆژییان لەسەر ژمارەیەك كوردی فەیلی و بارزانییەكان ئەنجام دا، زۆر لە كوردانی فەیلی لە ناو زیندانەكاندا بە هۆی ئەشكەنجەدان و سزادانی توند بە ناچاری ددانیان بە لایەنگرییان بۆ حزبی دەعوە و هەندێك تاوان ناوە، كە دواتر حزبی بەعس خۆی ددانی بەم ڕاستییە ناوە و خانەنشینی بۆ خێزانەكانیان بڕیوەتەوە. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس پەردە لەسەر هەموو ئەو تاوانە هەڵدرایەوە و دەركەوت تەنیا لە بەر كوردبوونیان ئاوایان بەسەر هاتووە، ئەوەتا لەو سەردەمانەشدا ژمارەیەكی زۆری عەرەبی شیعە لە عێراقدا بوون و بەو شێوەیە وەكو كوردی فەیلیان بە سەردا نەهات.

 * لە ناو شۆڕشی ئەیلوول كوردانی فەیلی و كەسایەتییە ناسراوەكانیان تا چەند خاوەن پێگە و ناسراو بوون، بەو پێیەی باسی ئەم ڕۆڵەت كرد كە هەر ئەمەش بوو وای كرد بەعسییەكان هەموو ئەو ڕق و قینەتان بەرانبەر ئەنجام بدەن؟

- جینۆسایدی كوردانی فەیلی جگە لە زیانە كەسی و خێزانییەكان و شەهیدبوون و كەمئەندام و بێسەروشوێنكردنی گەنجەكانیان، زیانی دیكەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری بۆ گەلی كورد دروست كرد، بۆ نموونە زۆربەی ئەو كوردانەی فەیلی كۆچی بە زۆرەملێیان كرد بۆ ئێران، گرفتی زمان و غەریبی لە تاراوگە و توانەوەیان لە ناو كۆمەڵگەكانی هەندەرانی لێ كەوتەوە، گەنجەكانی كوردی فەیلی لە ناو ڕێكخستنەكانی هەر دوو حزبی پارتی و شیوعیدا بوون، ئەوان ڕۆڵێكی گەورەیان لە شۆڕشدا هەبوو. ژمارەیەكی زۆری بازرگان و پیشەوەرانی فەیلی هاوكاریی شۆڕشیان كردووە، جەعفەر محەمەد كەریم لە كادیرە ناسراو و دامەزرێنەرەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بووە، براكەی حەبیب محەمەد كەریم و یەدوڵڵا فەیلی و سەید جەلیل فەیلی و زەكیە ئیسماعیل حەقی فەیلی كەسانی نەتەوەیی بوون. ڕاستە كوردانی فەیلی بە مەزهەب شیعەن، بەڵام ئەوان كوردبوونی خۆیان ڕەت ناكەنەوە، هەر لەبەر ئەمەش بوو كوردەكانی فەیلی ڕووبەڕووی دوو شاڵاوی ڕاپێچكردنی نێوخۆیی بۆ خوارووی عێراق و بۆ ئێران بوونەوە ئەوان لە خانەقین و بەدرە و زرباتییە ڕاگوازرانەوە بۆ ناوچە عەرەبییەكان و هۆزە عەرەبەكان نیشتەجێی ناوچەكانیان كرا.

* لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، بۆچی كەیسی جینۆسایدی كوردی فەیلی لەلایەن عێراقەوە وا پشتگوێ خراوە و نەتوانراوە كوردانی فەیلی ئەو پێگە و دەسەڵاتەیان بۆ بگەڕێتەوە؟

- حكومەتی عێراق دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 2003دا دەبووایە داوای لێبووردنی لە كوردانی فەیلی بكردایە، كەچی جگە لە قەرەبوویەكی كەمی ژمارەیەكی زۆر كەمی كوردی فەیلی نەبێت، زۆرینە بێ ڕەگەزنامە و گەڕانەوەی ماڵ و حاڵیان مانەوە، هەندێكیان كەوتنە ناو دادگایەكی تاقەتپڕووكێنی هەیئەی ناكۆكیی موڵكایەتیی عێراقی (النزاعة الملكیة) و ئەم دادگایەش ناتوانێت مافەكانی كوردانی فەیلی بۆ گەڕانەوەی ماڵ و موڵكەكانیان بسەلمێنێت، چونكە حزبی بەعس زۆر بە وریایی و بە پلاندانان كارەكانی دەكرد، بۆ نموونە خانوویەكی كوردی فەیلی بە سەر كارمەندەكانی موخابەرات بە نرخێكی كەم دەفرۆشت و ئەویش ئەم دەست و ئەو دەستی پێوە دەكرد، هەر خۆی لەخۆیدا لەبەر كوردبوونیان و مانەوەیان لەناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، دەسەڵاتدارانی عێراق كەیسەكەیان فەرامۆش كرد، لە دوای بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی تاوانی ڕژێمی بەعس بەرانبەر كوردی فەیلی كە بە جینۆساید ناسێندرا، هیچ بڕیار و ڕاسپاردەیەكی دیكە لە بەرژەوەندیی كوردی فەیلی نەبووە.

* لە دوا كۆنفڕانسی بەجینۆسایدناساندنی تاوانی كوردانی فەیلی، تا چەند ئومێدێكتان بۆ گەڕایەوە كە جارێكی دیكە گرنگی بە ناساندنی جینۆساید و قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان بدرێت؟

- كۆنگرە و كۆنفڕانسەكانی تایبەت بە جینۆسایدی كوردی فەیلی گرنگن، من خۆم بەشدار بووم لە كۆنفڕانسی بەجینۆسایدناساندنی كوردانی فەیلی، بەڵام دەبێت هەیئەیەك یان دامەزراوەیەك بۆ كوردانی فەیلی دامەزرێت بۆ ئەوەی بە دوای چارەسەركردنی گرفت و یەكلاكردنەوەی كەیسەكانیان بچن و حكومەتی عێراق بخرێتە بەردەم ئەو بەرپرسیارێتییە مێژووییە كە لە كۆی 13 ملیۆن دانیشتووانی ئەو سەردەمەی عێراق نیو ملیۆن مرۆڤ كەوتە بەردەم شاڵاوی جینۆساید و سڕینەوەی ناسنامە و بوونیان.