دوای پەسەندكردنی بودجە ئابووری عێراق و هەرێمی كوردستان لە چاوەڕوانی حێبەجێكردنی ماددە و بڕگەكانی ناو بودجەكەن، تاوەكو چارەسەری ئەو هەموو گرفت و كەموكورتییە بكرێت كە بەرۆكی ئابووریی عێراق و هەرێمی كوردستانی گرتووە. ڕەنگە گرفتی سەرەكیی ئابووریی هەرێمی كوردستان لەوەدا بێت، كە وێڕای ئەوەی خۆمان گیرۆدەی كۆمەڵێك كێشەی سیاسی و ئابووری و دارایی بووین، كەچی لە چاوەڕوانیی عێراقێكداین كە هێشتا بە عەقڵییەتی مەركەزی و زاڵبوونی ویستی میلیشیاكان و ئەجیندەی دەرەكی بەڕێوەدەبرێت. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرەیەكی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر محەمەد شەعبان پسپۆڕ و شارەزا لە بواری ئابووری سازدا، لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

 

 

* قسەوباسێكی زۆر لەسەر ئابووریی عێراق و باشبوونی دۆخی داراییەكەی دەكرێت، كە بە هۆی هەڵكشانی بەهای نەوتەوە یەدەگێكی دراوی بیانیی قورسی دەست كەوتووە و گرفتی دارایی نەماوە، وەكو شارەزا و پسپۆڕێكی ئابووری چۆن دۆخی ئابووری و دارایی ئێستای عێراق هەڵدەسەنگێنیت؟

- وڵاتی عێراق گیرۆدەی كۆمەڵێك گرفتی زەقی ئابووری و دارایی بووە، كە لە ئاكامی خراپ بەڕێوەبردنی دەوڵەت و سیاسەتی چەوت و شەڕ و گەندەڵی تووشی ئەو ئاكامە بووە و، چەند دەیەیەكە بەرۆكی بەرنادات، خۆ ئەگەر هەموو هیوا و ئومێدمان لەسەر ئەو پارە و بودجەیە هەڵچنین كە لە 2003وە دەست ئەم وڵاتە كەوتووە و بە دزین و گەندەڵی بەفیڕۆ دراوە، ئەوا هیچ ئومێدێكمان بە ئایندە نامێنێت. خۆشگوزەرانی و بووژانەوەی ئابووری بە ڕاست و دروستی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و بنبڕكردنی گەندەڵی و ئاراستەكردنی زانستییانەی خەرجییەكان بەدەست دەهێنرێت، نەوەك بە قەبەیی بودجە و بەڵێنی هەڵبژاردن و مەرەكەبی سەر كاغەز.

لەم ساڵانەی دواییشدا بەڵایەكی گەورەتر بەرۆكی عێراقی گرت، ئەویش باڵادەستیی حزب و میلیشیا چەكدارەكانە كە بە ویست و ئارەزووی ئەجیندەی دەرەكی كار دەكەن و بوونەتە هۆكارێكی دیكە بۆ بەفیڕۆدانی سامان و داهاتی وڵات. هەموو ئەو دەستكەوتانەی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە بوارەكانی دەستوور و دیموكراسی و هاوبەشیی نێوان هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق (شیعە و سوننە و كورد) بە دەست هاتوون، لەلایەن ئەم میلیشیا و حزب و كەسایەتییە بەناو سیاسییانەوە بەفیڕۆ دراون، لەم دواییانەشدا حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی كە بەرهەمی حزب و لایەنە سیاسییەكانی پێكهێنەری هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بوو، واتا حكومەتێكە دوای ڕێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان دامەزراوە بۆ چارەسەركردنی هەموو كێشەكان، بەمەش تا ڕاددەیەك پرۆسەی سیاسی لە تونێلە داخراوەكە دەربازی بوو، هاوكات ئومێدێك دروست بوو، ڕێككەوتنەكان جێبەجێ بكرێت، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە مەسەلەی دارایی و ئابووری حكومەتەكەی سوودانی ڕایگەیاند، كەوا پرۆسە یاسای بودجە بۆ سێ ساڵی ئایندەیە، ئەمەش هەروا لەخۆڕا نەهاتووە، چونكە دواجار ئەوەی بۆ هاووڵاتی ئاسایی پێویستە، چارەسەركردنی كێشە دارایی و ئابوورییەكانە، ئەوەی لە هەموو زیاتر فشاری بۆ چاكسازی دروست كردووە، بریتییە لە جووڵەی شەقام و ناڕەزایەتی و هەڕەشەكانی دەستپێكردنەوەی خۆپیشاندانەكان كە بۆ ماڵی شیعە لە عێراق و ئێراندا مەترسیی جددییە، بە گاڵتە نەیانگوتووە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی دوادەرفەتی حوكمڕانیی شیعەیە لە عێراقدا، مەبەستم ئەوە نییە كە شیعە حوكم لەدەست دەدەن، بەڵكو ئاڵۆزی و پشێوییەكی وا دروست دەبێت، چارەسەركردنی زۆر زەحمەت دەبێت، لە ئێستادا هەڵسانەوەی دۆخی دارایی تەنیا سەرابێكە لە بەردەم خراپیی دۆخی ئابووری و نەبوونی پڕۆژەی گەورە و ستراتیژی، ئەوەتا زۆر پڕۆژە هەن، تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزە، هەرچی ڕێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی هەیە، بە ویستی نوخبەی دەسەڵاتداری شیعە و لایەنە سوننەكان و حزبە دەستڕۆیشتووەكان نییە، هێندەی ئەوەی بە ویستی ئەمریكا و ئێرانە، بۆیە لەگەڵ یەكەمین تەجرووبەدا لە پەرلەمانی عێراق بەربوونە گیانی ماددە و بڕگەكانی ڕێككەوتنەكە، ئەمە وێڕای ئەوەی لە ڕووی واقیعی و پراكتیكییەوە زۆر زەحمەتە سوودانی بتوانێت بەندەری گەورەی فاو و ڕێگای گەشەپێدانی ئابووری و هێڵی ستراتیژیی شەمەندەفەر و سەدان پڕۆژەی ستراتیژیی كارەبا و نیشتەجێبوون و ڕێگاوبان و ئاوی خواردنەوە و پیسبوونی ژینگە و باشكردنی كەرتەكانی پەروەردە و تەندروستی بۆ جێبەجێ بكرێت، بەتایبەتی لەو ماوە كەمەی لە بەردەم كابینەكەی ماوە، كە بە تەئكید پێویستی بەوە دەبێت ئەو ماوەیەی بۆ درێژ بكرێتەوە، یان بۆ جارێكی دیكە كۆدەنگی بۆ بدرێت، خۆی كاندید بكاتەوە، بە شێوەیەكی گشتی ململانێی ناو پەرلەمان تەنیا لە دژی كورد نەبوو، ئەوەندەی ململانێ بوو لەسەر ئەوەی كێ پارەی زیاتری بەركەوێت، كوردەكانیش لە نێوان خۆیاندا یەكگرتوو نەبوون، شیعەكان و لایەنە سیاسییەكانی ناو ئیتاڕی تەنسیقی هەروەكو پیشەی خۆیان خاوەنی بەڵێن و ڕەفتاری خۆیان بەرانبەر كورد نەبوون، سوننەكان نە بە شیعە و نە بە كورد باوەڕیان نییە و ئەوانیش پەرتەوازە بوون، كەس نەیسەلماندووە كە دەوڵەتمەدار و پیاوی بەڕێوەبردنی دەوڵەتێكی خۆشگوزەرانە بۆ خەڵكی، لەم واقیعە ناخۆش و تاڵە زۆر ئاسانە پێشبینی بكەی چارەنووسی عێراق بەرەو چ ئاڵۆزییەك دەچێت.

* ئەی هەڵسەنگاندنت بۆ بودجەی گشتیی عێراق چییە كە وا باس دەكرێت وێڕای كەموكورتییەكانی بەڵام تا ڕاددەیەكی باش دەبێتە هۆی دروستبوونی خۆشگوزەرانی و چارەسەركردنی زۆر لە كەموكورتی و كێشەكان؟

- پرسیار و تێبینی زۆرە لەسەر یاسای بودجەی گشتیی عێراق كە نزیكەی 200 تریلیۆن دینارە واتا 153 ملیار دۆلار دەبێت و بە پلانی سێ ساڵی 2023 و 2024 و 2025 پەسەند كرا، ئایا تاچەند دەتوانرێت لەم سێ ساڵەدا ماددە و بڕگەكانی ناو بودجە بەشێوەیەك جێبەجێ بكرێت بە ویست و خواستی هاووڵاتیان بێت و پڕۆژە گەورە و ستراتیژییەكان لە ماوەیەكی كەمدا ئەنجام بدرێن، یان كەموكورتی و مەترسییەكانی ناو بودجە لە كورتهێنان و پشتبەستن بە بەهای 70 دۆلاری بەرمیلێك نەوت و لاسەنگیی لایەنی بودجەی بەكاربردن بەرانبەر بودجەی وەبەرهێنان و جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی بەرانبەر بە كورد دەكرێتە واقیع، دواجار بودجە چۆن پێناسە دەكرێت بۆ ئێمەی كورد؟ ئەوەی گرنگە بابەتی زامنی و بەردەوامیی هاتنی پشك و بڕە پارەیەكی بەردەوامە بۆ مووچەخۆران و جووڵەی ڕەوشی بازاڕ، بەو پێیەی ڕێككەوتنەكە تەرجوومە كرا بۆ ناو بودجە، كەچی لەگەڵ یەكەمین تەجرووبەدا كە لە پەرلەمانی عێراق ڕووی دا، كێشمەكێشی زۆر لەسەر پشكی هەرێمی كوردستان ڕووی دا و ئاستەنگی گەورە لە بەردەم ڕێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق دروست كرا، بەڵام مادام هەر دوو سەرۆكایەتییەكەی هەرێم و حكومەت ئەم بودجەیەیان ڕەت نەكردەوە، كەواتە ژێر بە ژێر هەر لەسەر ڕێككەوتنەكەی نێوان سەرۆك بارزانی و لایەنە سیاسییە دەستڕۆیشتووەكانی ناو ئیتاڕی تەنسیقی بەردەوامی هەیە، بەڵام ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بە وریایی مامەڵەكردن نییە، بەتایبەتی لە ڕووە یاساییەكەوە كە چەندین لوغم بۆ جێبەجێكردنی ماددە و بڕگە یاساییەكانی ناو بودجەی تایبەت بە پشكی هەرێمی كوردستان و كەیسی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان چێنراوە.

* بەڵام لەناو ئەم هەموو كێشە و گرفت و ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم و ململانێی حزبایەتییەدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان چۆن مامەڵە بكات لە كاتێكدا ئەركی دابینكردنی مووچە و خزمەتگوزارییەكان و پاراستنی سەروماڵی هاووڵاتیان و دەیان ئەركی دیكەی لەسەر شانە؟

- پێش هەموو شتێك پێویستە حكومەت ڕاستەوخۆ متمانەی دڵسۆزیی فەرمانبەرانی خۆی بگەڕێنێتەوە، بەوەی مافەكانیان لێ زەوت نەكات و تەرفیع و پاشەكەوتیان بە هەر شێوازێك بێت بۆ بگەڕێنێتەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان مووچەخۆر و فەرمانبەرانی دڵسۆزی ئەوەندە هەیە كە بتوانێت باشترین ئەدا پێشكەش بكەن، چونكە فەرمانبەران توێژێكی زۆر فراوانن و دەكرێت بوترێت پەیوەندی بە هەموو ماڵ و خێزانێكی كوردستانەوە هەیە، چ ڕاستەوخۆ بێت لە ڕێگەی مووچەوە، چ ناڕاستەوخۆ بێت لە ڕێگای جووڵاندنی بازاڕ و بەگەڕخستنی كار و كاسبییەوە، بۆیە حكومەت نابێت خۆی سەرقاڵی ململانێ حزبییەكان بكات، هەر دوو حزبی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان دواجار ناوچەی نفووزی خۆیان هەیە و هەر كەموكورتییەك ڕوو بدات لە ناوچەكانیاندا ئۆباڵی ئەو كەموكورتییە لە ناوچەكەی دەكەوێتە سەرشانی خۆی، خەڵكی كوردستان مووچە و كار و كاسبی و خۆشگوزەرانی و ئارامی و ئاسایش و باڵادەستیی یاسایان دەوێت، ئەمە بە حكومەتێك ناكرێت هەر سەرقاڵی لەشكرێكی حزبی فەرمانبەران و مووچەخۆران بێت، لەو لاشەوە كار نەكەن و وەلائیان بۆ حزبەكانی حوكمڕان یان ئۆپۆزسیۆن بێت. دەستی حزب لەناو حكومەت دەبێت بۆ خزمەت و ڕاستكردنەوەی هەڵەكان بێت، ئەوەی من وەكو دكتۆرێكی زانكۆ سەرنجم داوە، بوونی ئەو هەموو كەناڵ و سایت و پەیجە ساختە و فەرمییانەیە كە بازرگانی بە ئازار و مەینەتییەكانی خەڵك دەكەن و عەقڵانی و زانستییانە مامەڵە لەگەڵ دۆخەكەدا ناكەن، ئەوان بە دوای بازاڕی شێواودا دەگەڕێن، باشە كاتێك خۆت لەناو حكومەتیت، ئیتر بۆچی بودجەیەكی تایبەت بە خۆت هەبێت بۆ زۆنی سەوز و جیاكردنەوەی سلێمانی لە ڕووی ئابووری و سەربازی و سیاسییەوە، چ واتایەكی هەیە جگە لە زیانگەیاندن لە مەودایەكی دووردا بە خەڵكی ئەو ناوچەیە.

*  سەبارەت بە بەردەوامیی تەعریب و داگیركردنی زەوی و خاكی گوندنشینە كوردەكان لە ناوچەكانی ماددەی 140ی دەستووری، ئایا هەنگاونان بەرەو گفتوگۆكردن و دانوستاندن لەسەر جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە تا چەند لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە بۆ كورد گرنگە؟

-  با دوور لە هەڵچوون و موزایەدەی سیاسییەوە قسە بكەین، عێراق هەر بە عەقڵییەتی مەركەزی مامەڵە لەگەڵ هەرێم دەكات، ئیتر چۆن ددان بە ماددەیەكی دەستووری دەنێت كە ماف دەگەڕێنێتەوە بۆ خاوەن ماف و چارەنووسی ئەو ناوچانە یەكلا دەكاتەوە؟ ئەو هەلەی قۆستووەتەوە دووبەرەكیی نێوان كوردی كردووە بەو ئامانجە كە لە قەوارەی هەرێمی كوردستان بدات، سامان و داهاتەكانی بخاتەوە ژێر ڕكێفی خۆیەوە، پارەیەكی كەمیان لەو سێ ساڵە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە بودجە تەرخان كردووە، كە تەنیا بەشی مووچەی لێژنەكانی جێبەجێكردنی ئەو ماددەیەش ناكات.

* لە بودجەدا پارەیەكی زۆر كەم بۆ پێشمەرگە دانراوە، ئەمەش بەراورد بە حەشدی شەعبی و سوپای عێراق بڕە پارەیەكی زۆر كەمە، ئایا ئەمە هاوسەنگیی هێز ناگۆڕێت و ماف و شایستە داراییەكانی پێشمەرگە پەراوێز نەخراوە؟

- ڕەشنووسی بودجەی سێ ساڵی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق بە گفتوگۆكردن لەگەڵ شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان دانراوە، پشكی پێشمەرگەش لە بودجەكەدا هەر بەم شێوەیە بۆ لێژنەی دارایی پەرلەمان نێردراوە، ئیتر چۆن لە پەرلەمانێكی زۆرینە و كەمینەدا زیادی دەكەیت، دەبێت پارتی و یەكێتی پاڵپشتیی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بكەن بۆ یەكگرتنی هەردوو هێزی 70 و 80 و گوێگرتن لە هاوپەیمانەكان، دواجار كاتی ئەوە هاتووە ئەم هێزە ڕێك بخرێتەوە و ئەو هەموو بندیوار و زیادەمەسرەفی و بەفیڕۆدانی بودجەیەی لێ نەڕوات، باشە عێراق حەشدی شەعبی بەڕێوەی دەبات و حوكم لە دەستی عێراقییەكان نییە و لەژێر دەستی ئێرانییەكانە، ئیتر چۆن بودجە و پارەی حەشدی شەعبی زۆر ناكات و بۆ پێشمەرگە كەم ناكات.

* سەبارەت بە كێڵگە نەوتییەكان كە بۆ زیاتر لە دوو مانگ دەچێت هەناردەكردنی نەوت لە ڕێگەی بۆریی كەركووك – جیهان ڕاوەستاوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لە كەرتی نەوت چی دەگوزەرێت؟

- نەوت سامانێكی گرنگ و ستراتیژییە و تێكەڵ بە گەمە و بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكانی جیهان و كۆمپانیاكانیان بووە، ڕاوەستانی هەناردەكردنی نەوت لە چوارچێوەی گەمەیەكی سیاسی هەرێمایەتی زیان بە عێراق و توركیا و هەرێمی كوردستان و گەورە كۆمپانیا بیانییەكان دەگەیەنێت، بەپێی دادگای ژووری بازرگانیی پاریس بۆمان نییە نەوت بنێرینە دەرەوە، بەڵام دەكرێت لە نێوخۆی هەرێمەكەدا بەكاربهێنرێت و كەرتی پیشەسازیی نەوتی و پترۆكیمیاوی پەرەی پێ بدرێت، یان بە هاوكاریی عێراق بۆ نێوخۆ بەكاربهێنرێت، ئەمە ئەو هەلەیە كە بۆ پێشخستنی پاڵاوتگە و وێستگەی كارەبا و پیشەسازیی پترۆكیمیاوی ساڵانێكە داوای دەكەین، ڕاستە بووژانەوەی كەرتی پیشەسازیی نەوت قورسە، بەڵام ئەستەم نییە.