د.ئیسماعیل نامیق پسپۆڕی یاسا و مامۆستای كۆلێژی یاسایە لە زانكۆی سلێمانی و یەكێكە كاراكتەرە یاسایی و سیاسییە دیارەكانی كوردستان، پێشتر ئەندامی جڤاتی نیشتمانی و ڕێكخەری ژووری یاسایی بزووتنەوەی گۆڕان بووە و، لەسەر هەموو پرسە یاسایی و دەستوورییەكانی عێراق و كوردستان هەڵوێست و قسەی جددیی خۆی هەیە، چەندین توێژینەوەی گرنگی لەسەر سیستمی یاسایی كوردستان كردووە و هەوڵی زۆری داوە كە لەسەر دەستووری كوردستانیش قسەی خۆی هەبێت، لە گفتوگۆی «ئالنگارییەكانی بەردەمی سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان» بەم ڕاشكاوییە بۆ چوونەكانی خۆی خستەڕوو:

 

هەوڵ دەدەم لە ڕووە فەلسەفییەكەیەوە باس لە سەروەریی یاسا بكەم، دوای ئەوە دێمە سەر ئەو ئالنگارییانەی ڕووبەڕووی سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان دەبنەوە، دیارە بۆ سەروەریی یاسا دوو ئاراستەی فەلسەفی هەیە، كە بریتین لە: ئاراستەی ئایینی و ئاراستەی عەلمانی.

سەبارەت بە ئاراستەی ئایینی (هەر ئایینێك)، ئەم ئاراستەیە كار لەسەر ناخی خەڵك دەكات و هەوڵ دەدات لە ناخەوە تاك پەروەردە بكات، بۆ ئەوەی ئەم ناخە وا لێ بكات، گوێڕایەڵی یاساكانی خۆی بێت و لە كۆتایی و لە حاڵەتی ناچاریدا ئەگەر تاكەكە ئامادەباشیی تێدا نەبوو، یاساكە جێبەجێ بكات، پەنا دەباتە بەر سزا، واتە ئەم ئاراستەیە لەپێناو جێبەجێكردن و سەروەركردنی یاسادا، سەرەتا پەنا بۆ ئیكراهی مەعنەوی دەبات، پاشان سزا و ئیكراهی ماددی و جەستەیی، بەڵام لە ئاراستەی عەلمانیدا هەوڵەكانی پێچەوانەی ئاراستەی ئایینییە و لە سەرەتاوە بە سزا دەست پێ دەكات، ئەمەش واتە یەكەم ئامراز كە پشتی پێ دەبەستێت، بەكارهێنانی سزایە، لەم ئاراستەیەشدا ڕاستە هەوڵێك هەیە بە ئاراستەی هۆشیاریی یاسایی بۆ ئەوەی خەڵكەكە تێبگەیەنن یاساكان چۆنن، بەڵام ئەم هەوڵە لە سەرەتاوە بە سزا دەست پێ دەكات.

كەواتە هەر كۆمەڵگەیەك كە بیەوێت باس لە سەروەریی یاسا بكات، دەبێت لە سەرەتاوە خۆی یەكلایی بكاتەوە، كە ئایا ئاراستەی ئایینی، یان ئاراستەی عەلمانی پیادە دەكات. بەڵام ئەوەی لە كوردستان دەیبینم ئەوەیە تا ئێستا باوەڕێكی یاسایی لە كوردستاندا بەو ئاراستەیە نییە كە خۆی یەكلایی كردبێتەوە كە ئایا دەیەوێت كام ئاراستە پیادە بكات.

ئەگەر هەڵوەستەیەك لەسەر جیاوازیی نێوان هەردوو ئاراستەی ئایینی و عەلەمانی بكەین، ئەوا ڕاشكاوانە هەست بەو جیاوازییانە دەكەین كە ئاراستەی عەلمانی بۆ سەروەریی یاسا كار لەسەر كاڵكردنەوەی پەیوەندیی نێوان تاكەكان و پەیوەندیی تاك بە هۆزەوە دەكات، بوونی ئەم پەیوەندییانە بە ئاستەنگی سەرەكی بەردەم سەروەریی یاسا دادەنێت.

بەڵام بە پێچەوانەوە ئاراستەی ئایینی بۆ سەروەریی یاسا ڕێگە بەوە دەدات تاكەكان پەیوەندی خێزانی و هۆزگەراییان هەبێت، بەڵام بەردەوام دەبێت بانگخوازی ئایینی هەبێت بۆ ئاگاداركردنەوە و ئامۆژگاریكردنی تاكەكان، بەوەی جێبەجێكردنی یاسا لە ڕۆژی دواییدا پاداشتی هەیە و دەیانخاتە بەهەشت و، بە پێچەوانەشەوە دەخرێینە دۆزەخەوە. لە نێوان ئەم دوو ئاراستەیەدا و بەپێی ئەزموونی دەوڵەتانی جیهان، كێرڤەكە وا دەبینین كە ئاراستەی عەلمانی سەركەوتنی بەدەست هێناوە.

لێرەوە ئەگەر بێمە سەر ئەو ئالنگارییانەی ڕووبەڕووی سەوەریی یاسا لە هەرێمی كوردستان دەبنەوە، بەچەند خاڵێك ئاماژەیان پێ دەكەم:

1. وەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد باوەڕبوونێكی یاسایی (العقیدە القانونیە) لە كوردستان نییە و تا ئێستا خۆی یەكلایی نەكردووەتەوە كە دەیەوێت ئاراستەی ئایینی، یان ئاراستەی عەلمانی پیادە بكات، ئەوەی كە ئێستا لە عێراقدا هەیە و لە هەرێمی كوردستانیش هەیە، بنەمایەكی یاسایی ڕۆژهەڵاتی ڕەهایە، بۆ ئەمەش من لە ساڵی2020 توێژینەوەیەكم نووسیوە بە ناونیشانی «باوەڕی یاسایی – العقیدە القانونیە) لەو توێژینەوەیەدا ئەوەم ڕوون كردووەتەوە، كە مەبەست لە باوەڕی یاسایی پابەندبوونە بە ئاراستەیەكەوە (ئایینی یان عەلمانی) بەڵام باوەڕی یاسایی عێراق و هەرێمی كوردستان تێكەڵە لە نێوان هەردووكیان، بۆ نموونە دەستووری عێراقی دەڵێت «نابێت هیچ یاسایەك دەربكرێت كە پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامی بێت»، لەهەمان كاتدا دەڵێت «نابێت هیچ یاسایەك دەربكرێت پێچەوانەی بنەماكانێ مافی مرۆڤ بێت»، كۆكردنەوەێ ئەم دووانە لە ئاستەمەوە نزیكە، ئەمەش وا دەكات كە بڵێین لە عێراق و كوردستاندا باوەڕێكێ یاسایی سەربەخۆ لەئارادا نییە.

2. خەڵك لەبەر چەندین هۆكار متمانەی بە یاسا و سەروەریی یاسا لە هەرێمی كوردستاندا نییە، لەوانە:

ا- هەندێك كەس باوەڕیان وایە یاساكان خۆیان خراپن.

ب- پێیان وایە یاساكان بە خراپی جێبەجێ دەكرێن.

ج-جێبەجێكردنی یاسا بە شێوەیەكی ئینتیقائییانەیە، ئەمەش واتە ئەو یاسایەی لە بەرژەوەندیی خۆیەتی جێبەجێی دەكات و ئەوی لە بەرژەوەندی خۆی نییە، جێبەجێی ناكات.

3. هەمواركردنەوەی زۆربەی یاساكان بەگشتی و لە ڕێنماییەكاندا بە شێوەیەكی تایبەتی، ئەمەش جۆرێك لە ناجێگیریی دروست كردووە، ڕێنمایی هێشتا جێبەجێ نەكراوە، دەبینین لە وەزارەتەوە ڕێنماییەكی دیكە دیسان دەركراوە كە لەگەڵ ئەوەی پێش خۆی یەك ناگرێتەوە، ئەمەش وای لێ دێت، خەڵك زۆر باوەڕی بە یاساكە نەمێنێت.

4. خاڵێكی دیكە كە وادەكات خەڵك متمانەی بە سەروەریی یاسا نەمێنێت، ئەوەیە كە زۆر جار جێبەجێكردنی یاسا بە كەسانێك سپێردراوە كە خۆی پێشینەیەكی نایاسایی هەیە و بە وەرگرتنی تایبەت (قبول خاص) خوێندنی تەواو كردووە.

5. ئالنگارییەكی دیكەی بەردەم سەروەریی یاسا تێكەڵكردنی یاسا و ئەخلاقـە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە زۆرجار لەگەڵ كەسێكی نزیكی خۆت یاسا بە جۆرێك جێبەجێ بكەیت، لەگەڵ خەڵكانیكی دیكە كە نایناسیت بە جۆرێكی دیكە، ئەم تیكەڵاوكردنە بێلایەنیی یاسا ناهێڵێت، كە یاساش بێلایەنیی خۆی لە دەست دا، سەروەریی یاسا نامێنێت، هەروەك پڕۆفیسۆر هانس كلسن لە كتێبی تیۆری پەتی یاسا (Pure theory of Law) لە سەرەتای كتێبەكەوە تا كۆتایی كتێبەكە هەوڵەكانی بەو ئاراستەیەن كە ئەخلاق و یاسا لێك جیا بكاتەوە و بیسەلمێنت كە یاسا زانستێكی سەربەخۆیە و ئەخلاق و وێژدان لەگەڵ یاسا یەك ناگرنەوە.

6. گرنگە خەڵك چاودێر بێت بەسەر جێبەجێكردنی یاساوە، یاسا بە تەنیا بە دەسەڵات سەروەر نابێت، بۆیە كە من دەچمە فەرمانگەیەك كاتێك دەبینم یاسا پێشێل دەكرێت، گرنگە بێدەنگ نەبم، بەڵام گرنگیشە دەسەڵات پشتیوانیی خاوەن ماف بكات و ڕێگە نەدات مافەكەی پێشێل بكرێت.

7. ڕۆتیناتی زۆر مامەڵە لە یاساییەكان، هەر بۆ نموونە هاووڵاتییەك لە ناو بازاڕ لەسەر كڕینی كەلوپەلێك كە نرخەكەی 100 – 150 دۆلارە تووشی كێشە دەبێت، لەبەر ئەو ڕۆتینە زۆرەی كە هەیە، لەوانەیە پەنا بۆ یاسا نەبات، بۆیە ئێمە دەكرێت چارەسەری ئەم كێشەیەش بە دادگای جووڵاو «Mobile Court» بكەین، ئەم جۆرە دادگایە دەكرێت لە بازاڕەكاندا هەبن و ڕاستەوخۆ ئەو كێشە وردانە چارەسەر بكەن.

8. سەبارەت بە دەسەڵاتی دادوەری لە سیستمی پەرلەمانیدا كە ئێمەش لە كوردستان هەمان سیستم پیادە دەكەین، لەم سیستمەدا دەبێت دەسەڵاتی دادوەری پەیوەندی لەگەڵ دوو دەسەڵاتەكەی دیكە (یاسادانان و جێبەجێكردن) هەبێت، بەڵام ئەڵقەی پەیوەندی لە نێوان دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتی یاسادانان ونە و نییە، هەر بۆیە دەسەڵاتی دادوەری كە دەیەوێت كێشەیەك یەكلایی بكاتەوە، لە بەرژەوەندیی دەسەڵاتی جێبەجیكردن یەكلایی دەكاتەوە، بۆیە گرنگە ئەم پەیوەندییەی نێوان دەسەڵاتی دادوەری و دەسەڵاتی یاسادانان دروست بكرێت، لانیكەم با ئەندامانی دادگای پێداچوونەوە لەلایەن پەرلەمانەوە دابنرێن، بەمە پەیوەندییەكی هاوسەنگ لە نێوان هەردوولادا دروست دەبێت.

ئێمە كە باسی جێبەجێكردنی یاسا و سەروەریی یاسا دەكەین، تەنیا مەبەستمان ئەو یاسایانە نین كە لە دادگاكاندا جێبەجێ دەكرێن، نەخێر، مەبەستمان هەموو یاساكانی كوردستانە، هەر لە یاسای هاتوچۆوە هەتا یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم. كەواتە هەموو یاساكان گرنگن و دەكرێت بەڕێوەبەری فەرمانگەیەك چاودێر بێت بۆ ئەوەی بە باشی یاساكە جێبەجێ بكات و سەروەریی یاسا ڕەچاو بكات. لە زۆر شوێندا تەنیا یەك كەس دەتوانێت سەروەریی یاسا بپارێزێت، هەر بۆ نموونە پاسەوانێك لە بەردەمی نەخۆشخانەیەك دەتوانێت سەروەریی یاسا بپارێزیت و بە یەكسانی مامەڵە لەگەڵ ئەو خەڵكانە بكات كە سەردانی ئەو نەخۆشخانەیە دەكەن.

هەروەها سەروەریی یاسا لە جێبەجێكردنی یاسایەكەوە بۆ یاسایەكی دیكە دەگۆڕێت، هەندێك یاسا هەیە بۆ ئەوەی بتوانرێت جێبەجێ بكرێت و یاسا سەروەر بێت، پێویستی بە ڕێككەوتنی سیاسی هەیە، بۆ نموونە یاسای هەڵبژاردن، یان یاسای كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان و ڕاپرسییەكان لە هەرێمی كوردستاندا.

ئەوەی دەمەوێت جەختی لەسەر بكەمەوە ئەوەیە ئەگەر لەم هەرێمەی ئێمەدا یاسا سەروەر نەبێت و دامەزراوەكانمان بەهێز نەبن و ناوەندی بڕیار و حزبە سەرەكییەكانی ناو حكومەت و پەرلەمان بڕوایان بە سەروەریی یاسا نەبێت، ئەوا دڵنیا بن، ئەوانەی چاویان بە قەوارەی هەرێمی كوردستان هەڵنایەت، زۆریان پێ خۆش دەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئێمە كاتێك بەهێز دەبین و دەتوانین بەرگری لەم هەرێمەی خۆمان بكەین كە بڕوامان بە سەروەریی یاسا هەبێت و دامەزراوەكانمان یاسا جێبەجێ بكەن، بەپێچەوانەوە نە دەتوانین هەنگاو بۆی پێشەوە هەڵبگرین، نە دەشتوانین هەرێمەكەمان بپارێزین».