واقیعی ئێستای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بەگشتی و پارێزگای كەركووك بەردەوام لە بەردەم هەڕەشە و داگیركردنی زەوییەكانیدایە، لە ڕێككەوتنی ئەمجارەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی ڕێككەوتنێكی نووسراو هەیە بە ناو مەنهەجی وەزاری، ڕێككەوتنەكە بۆ كورد چەند خاڵێكی پەیوەستی تێدابوو كە وا دانرابوو لە ماوەی شەش مانگی حكومەتەكەدا جێبەجی بكرێن، بارەگای ئەو حزب و لایەنانەی لە دوای 16ی ئۆكتۆبەر لە شاری كەركووك داگیر كرابوون چۆڵ بكرێن و دۆسێی ئەمنیی شارەكەش بە هێزی پۆلیسی لۆكاڵیی شارەكە بدرێتەوە، هەروەها بڕیارە ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق ئەنجام بدرێت، لەسەر پرسی پارێزگای كەركووك باس لەوە دەكرێت هەڵبژاردن بە پێی تۆماری 1957 دەكرێت. ئەمانە و چەند پرسێكی دیكە بوونە تەوەری دیدارێكی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ ڕێبوار تاڵەبانی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك.

 

* لە ڕێككەوتنی ئەمجارەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی ڕێككەوتنێكی نووسراو هەیە بە ناو مەنهەجی وەزاری لە ناو پەرلەمانی عێراقدا پەسەند كراوە و، یەكێك لە بەندەكانی ئەو ڕێككەوتنە باس لە دووبارە كاراكردنەوەی لێژنەی ماددەی 140 دەكات، ئایا بایەخی ئەم ڕێككەوتنە چییە و لە ماوەی شەش مانگی ڕابردوودا چی بۆ كاراكردنەوەی ماددەی 140 كراوە؟

- ئەم ڕێككەوتنەی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ پێكهێنانی حكومەتی محەمەد شیاع سوودانی لە بارودۆخێكی سەختدا دروست بوو، چونكە دوای كشانەوەی موقتەدا سەدر لە پەرلەمان و پرۆسەی سیاسی، بارودۆخی عێراق بەرەو ناسەقامگیری دەچوو، بەڵام پاش دوو ساڵ لە ژێر فشار و بارودۆخێكی زۆر قورسدا حكومەتی محەمەد شیاع سوودانی پێك هێنرا، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو قۆناغ و بارودۆخەی لە ڕابردوودا ڕووی داوە لە نێوان ئەو سێ پێگە سەرەكییەی حكومەتی عێراقدا، جارێكی دیكە دووبارە نەبێتەوە، واتە ئەو بەڵێنانەی كە پێشتر داویانە لە سەردەمی مالیكی و عەبادی و عادل عەبدولمەهدی و كازمیدا، كە ئەو مافانەی كورد كە بەپێی دەستووری هەمیشەیی عێراق هەمانە پێمان بدرێت و، وەك دیتمان سەرۆك حكومەتەكانی دیكەی پێشووش بەرنامەیان هەبوو وەك ئەوەی كە باسی ماددەی 140 یان دەكرد و باسی هەموو ماف و ئیمتیازاتەكانی هەرێمی كوردستانیان دەكرد، بەڵام بەداخەوە بەڵێنەكانیان تەنیا مەرەكەب بوو لەسەر كاغەز و هیچ ماف و هەقێكی دەستووریی كورد و كوردستانیان جێبەجێ نەكرد، هەر بۆیە ئێمە وەك كورد و هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 2003 تووشی كێشەی جۆراوجۆر بووین لەگەڵ حكومەتی عێراقی فیدڕاڵدا و زۆر بێ ئومێدیش بووین لەوەی كە بەڵین و ماف و ڕێككەوتنەكانیان جێبەجێ نەدەكرد. هەموو كات ئەوە تێڕوانینی من بووە كە ئەو حكومەتەی عێراق لە كاتێكدا دەستوور جێبەجێ نەكات، چۆن ڕێككەوتن جێبەجێ دەكات،؟ من هەموو كات و لە زۆربەی ڕێككەوتنەكاندا كە لەگەڵ حكومەتی عێراق كراوە بە گومان بووم، ئەوەی لەو ڕێككەوتنەی ئەم جارەی پێكهێنانی حكومەتی سوودانی هەبوو، ئەویە كە بەرنامە وەزارییەكە هاتە ئەنجومەنی نوێنەران و لەوێ دەنگی لەسەر درا و پەسند كرا، ڕێككەوتنەكە بۆ كورد چەند خاڵێكی پەیوەستی تێدا بوو، كە وا دانرابوو لە ماوەی شەش مانگی حكومەتەكەدا جێبەجی بكرێن، ئەوەی كە لای من زۆر گرنگ بوو و تەئكیدی لەسەر دەكەمەوە، ئەوە بوو كە ڕێككەوتنی شنگاڵ جێبەجێ بكرێت و بارەگای ئەو حزب و لایەنانەی لە دوای 16ی ئۆكتۆبەر لە شاری كەركووك داگیر كرابوون، ئەوە چۆڵ بكرێن و دۆسیەی ئەمنیی شارەكەش بە هێزی پۆلیسی لۆكاڵیی شارەكە بدرێتەوە، خاڵێكی دیكەی گرنگ بە گوێرەی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ئەكتیڤكردنەوەی ماددەی 140ی دەستوورە، نەك ئەو ماددەیە تا ئێستا كاری لەسەر نەكراوە، هاوكات بڕیاری 30ی ئەنجومەنی سەركردایەتی حزبی بەعسی لەناوچوو تا ئێستا هەڵنەوەشێندراوەتەوە، من گلەیی ئەوەش دەكەم كە تا ئێستا لێژنەی ماددەی 140 سەرۆكەكەی بە دەستی كورد نەبووە، لە كاتێكدا زۆربەی ماڵوێرانی و كوشتن و دەربەدەری لە عێراقدا بە سەر میللەتی كورد داهاتووە، ماددەی 140 بۆ كورد زۆر گرنگە و تا ئێستا تەنیا 5%ی ئەو ماددەیە جێبەجێ كراوە و لەبری ئاساییكردنەوەی ناوچەكانی ماددەی 140 بەتایبەت كەركووك ئێستا عەسكەرتاریەتە، ئەكتیڤكردنەوەكە خۆی لە خۆیدا كارێكی باشە، بەڵام پێویستە بە تەواوی كار بۆ ئاساییكردنەوەكە بكرێت و سەرژمێرییەكە زۆر زەحمەت و قورس نییە، ئەنجامی بدەن، لە پاشان ڕێفراندۆمەكە دەبێتە شتێكی حەتمی و چارەنووسی ناوچەكان دیاری دەكات و ئەو كێشانەی لەسەر زەویی جووتیارانی گوندە كوردەكانی سنووری كەركووك و دوبز و پەلكانە دروست دەبێت، هەر هەمووی بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیار و یاسای 30ی حزبی بەعسی لەناوچوو كۆتایی دێت، ئومێد و گەشبینییەكمان بە محەمەد شیاع سوودانی هەیە كە تا ئێستا هیچ شتێكی خراپی نەكردووە و بە خراپیش باس ناكرێت، ئومێد دەخوازین كار و هەوڵی بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور جددی بێت، هەروەها ئومێد دەكەین لە ئەنجومەنی نوێنەرانیش وەك خولەكانی دیكە كێشە و گرفت بۆ جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە دروست نەكرێت، چونكە ئەوان (چوارچێوەی هەماهەنگی) لە پەرلەمان زۆرینەن، كە زۆرجار لەو كار و ماددانەی لە بەرژەوەندیی كورد بووە لە پەرلەمان تەگەرە و كۆسپیان بۆ دروست كراوە.

* لە پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقدا كە بڕیارە بۆ سێ ساڵ بێت، بڕی 100 ملیار دینار بۆ لێژنەی ماددەی 140 تەرخان كراوە، ئایا ئەم بڕە پارەیە بەشی كارەكانی لێژنەكە دەكات؟ ئەگەر ئەم بڕە پارەیە بۆ ماوەی سێ ساڵ بەردەوام بێت، ئایا بە 300 ملیار دینار دەتوانرێت چی بكرێت؟

- ئەوە بڕە پارەیەكی زۆر كەمە كە بۆ ئەكتیڤكردنەوەی ماددەی 140 لە لایەن حكومەتی عێراقەوە لە بودجەی 2023 و 2024 و 2025 تەرخان كراوە، جگە لەوە ئەوە بێباكییە لە جێبەجێكردنی ماددەی 140 و بابەتی 140 تەنیا ئەوە نییە كە 10 ملیۆن دینار بە ئاوارەی كورد و 20 ملیۆنیش بە عەرەبێكی هاوردە بدرێت، ئەو بڕە پارەیە بەراورد بە ساڵی 2005 زۆر كەمە بۆ قەرەبووكردنەوە، لەلایەكی دیكەوە بۆ چارەسەری ئەو زەوییە كشتوكاڵییانەی كە 100 ساڵە بە دەستی جووتیارانی كوردە و تاپۆیان بە ناوە، لە پاشان كراوە بە ناوی وەزارەتەكان و كەسانی دیكە كە چارەسەری ئەم زەوییانەش پێویستی بە پارەیە، هەر بۆیە ئەگەر نییەت و جددییەت لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە هەبێت بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور، ئەوە پێویستی بە سەدان ملیار دینار هەیە، نەك بۆ ساڵێك 100 ملیار دینار، بەڵكو لە كاتێكدا ئەگەر یەك تریلیۆن دیناریش بۆ ساڵێك دابنرێت، ئەوە بۆی هەیە (40 تا 50%)ی كێشەكانی ماددەی 140 چارەسەر بكرێت .

* ئەگەر بێینە سەر واقیعی ئێستای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بەگشتی و پارێزگای كەركووك بەتایبەتی، دەبینین بارودۆخی كوردانی ئەو ناوچەیە بەردەوام لە بەردەم هەڕەشە و داگیركردنی زەوییەكانیانن و، دامەزراوەكانی ئەو ناوچانەش زیاتر پشتگیریی عەرەبی هاوردە دەكەن و دژی كوردە ڕەسەنەكانی ئەو ناوچەیە بڕیار دەدەن، پرسیار ئەوەیە هۆكاری ئەمانە بۆچی دەگەڕێتەوە و بۆچی لە ڕێگەی دامەزراوەكانی فیدڕاڵییەوە لە بەغدا سنوورێك بۆ ئەو كارانە دانانرێت؟

- ئەوەی كە هەیە یەكێكە لە ئاسەوارەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، ئەو كارەی لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە دەرهەق بەو ناوچە كوردستانییانە ئەنجام درا، دژی دەستوور بوو، لەبەر ئەوەی هێزی سەربازی و میلیشیای چەكداری بەكار هێنرا و دەرئەنجامەكەی سڕینەوەی ناسنامەی كوردستانییەتیی ئەو ناوچە كوردستانییانەیە كە مێژوو سەلماندوویەتی و، ئەوەی لەو كێشانە ڕۆڵی هەیە، دەستی دەرەكییە و ڕۆڵێكی زۆر و سەرەكی دەبینێت و لە دوای ساڵی 2003 كە ڕژێمی ئەوسا لەناو چوو، سەروەریی عێراق وەك جاران نەماوە و سەروەری كەوتووەتە ژێر دەسەڵاتی دەرەكی و جێگای پرسیارە، هەر بۆیە ئێستا كەركووك و ناوچە كێشەلەسەرەكان لەژێر سیادەی عێراقدا نییە، بەڵكو لەژێر سیادەی ئەو هێز و چەكدارە دەرەكییانەن كە لەژێر دەسەڵاتی دەرەكیدان نەك عێراق، هەر بۆیە ئێستا ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر قورس بووە، هەر چەندە حكومەتی هەرێم لە ڕێككەوتندایە لەگەڵ حكومەتی عێراق ئەویش بەوەی كە هێزێكی هاوبەش لە نێوان پێشمەرگە و هێزی سەربازیی عێراق ئارامیی ئەو شوێن و ناوچانە بپارێزن، نەك دەسەڵاتی ئەو هێز و میلیشیا دەرەكییانەی كە ئێستا هەن، لەلایەكی دیكەوە من پڕۆژەیەكم پێشكەش بە حكومەتی هەرێمی كوردستان كردووە كە پێویستە لە هەموو ڕوویەكەوە هەموو وەزارەتەكانی كوردستان بە هاوبەشی لەگەڵ عێراق، ئیدارەی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بكەن .

* بڕیارە ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق ئەنجام بدرێت، لەسەر پرسی پارێزگای كەركووك باس لەوە دەكرێت هەڵبژاردن بە پێی تۆماری 1957 دەكرێت، ئایا مەبەست لە تۆماری 1957 چییە؟ دكتۆر شاخەوان عەبدوڵڵا ئەمە بە سەركەوتنێكی گەورە بۆ كوردانی كەركووك دەزانێت، دەكرێت لەسەر ئەم پرسە وردەكاریی زیاترمان بۆ باس بكەن؟

- باشترین سەرژمێری بۆ هەڵبژاردن لە شاری كەركووك و تەواوی پارێزگای كەركووك سەرژمێریی ساڵی 1957ـە، ئەگەرچی لە دوای نەمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕێژەی كورد لە كەركووك 93% بوو و ڕێژەی پێكهاتەكانی دیكە بەهەر هەموویانەوە 7%بووە، بەڵام لە ساڵی 1957 ڕێژەكە گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە هەموو سەرژمێرییەكان بۆ كورد باشترە كە كورد لەو شارە زۆرینە بووە، لە دوای 1968 دەست كرا بە تەعریب و گۆڕانكاری لەو شار و سنوورەدا دەستی پێ كرد و تا ئێستاش بەدرەوامە، بەپێی سەرژمێریی ساڵی 1957 چەمچەماڵ و كفری و كەلار و دوزخورماتوو دەگەڕێتەوە سەر كەركووك، لەو لاشەوە زاب هەیە، دەبێت بگەڕێتەوە سەر سەڵاحەدین و هەموو ئەو عەرەبە هاوردانەشی لە ساڵی 1968ـەوە هاتوونەتە ئەو شار و سنوورە، دەبێت بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان.

* لەگەڵ ئەوەی هەرێمی كوردستان ڕێككەوتنێكی زۆر باشی لەگەڵ حكومەتی بەغدا كردووە و ڕۆژی 4ی نیسانی ڕابردوو مسرور بارزانی و محەمەد شیاع سوودانی ئیمزایان كردووە، بەڵام هەتا ئێستاش هەوڵەكان بۆ ئاساییكردنەوەی شاری كەركووك هەر وەك خۆیەتی و بارەگاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان نەدراونەتەوە، ئایا بە ڕای ئێوە كەی بارودۆخی كەركووك ئاسایی دەبێتەوە؟

- لەو ڕێككەوتنەی بۆ پێكهێنانی حكومەتی شیاع سوودانی كراوە، یەكێك لە خاڵەكان دەبێت عەسكەرتاریەت لە هیچ شوێن و شارێك لە عێراقدا نەمێنێت، تا ئێستا لە عێراق شەش پارێزگای خواروو عەسكەرتاریەتیان تێدا نەماوە و دۆسێی ئاسایش و سەقامگیری بە پۆلیس دراوە، بەڵام تا ئێستا لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم و لە ناوچە سوننەنشینەكان هەر عەسكەرتاریەتە و جۆرەها هێزی چەكداری و میلیشیا هەن، بێگومان ئەو كاتەی هێزی چەكداری و عەسكەرتاریەت لە كەركووك و شوێنەكانی دیكە نەما و ئاسایش بە پۆلیس سپێردرا، ئەوە پارتی دیموكراتی كوردستان و هەر لایەن و حزبێكی دیكەش كە بە هێزی چەك دەرچوون و بارەگاكانیان داگیر كراوە، دەگەڕێنەوە. داواكارین لە شیاع سوودانی ئەو خاڵە گرنگەی ڕێككەوتنەكەی پێكهێنانی حكومەتەكەی لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم جێبەجێ بكات و عەسكەرتاریەتیان تێدا نەمێنێت و ناوچە و شارەكان بە پۆلیسی ناوخۆیی بدرێت. لەو پرسەدا ئەوان بیانووی بوون و مانەوەی داعش دەخەنەڕوو، كە گوایە بۆیە ئەو هێزە چەكدارانە لە كەركووك و ئەو ناوچەكەن، ئەگەرچی دەزانین هێزی پێشمەرگەی كوردستان بوو كە توانی بە درێژی 1051 كیلۆمەتر بەرگری لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكان بكات لە دژی تیرۆریستانی داعش.

* تا چەند گەشبینیت بە كاراكردنەوەی لێژنەی ماددەی 140 و ئایا دەتوانرێت ئەم ماددە دەستوورییە لە ماوەی سێ ساڵی داهاتووی حكومەتی سوودانیدا جێبەجێ بكرێت؟

- دەكرێت لێژنە باڵاكەی ماددەی 140 ئەكتیڤ بكرێتەوە، بەڵام ئەو ئەكتیڤكردنەوە و ئەو بڕە پارە كەمەی بۆیان تەرخان كردووە لە ئاستی تمووحی كورد و ئاساییكردنەوە و جێبەجێكردنی ماددەكەدا نییە، چونكە بۆ كارەكانی ساڵێك لە جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە 100 ملیار دینار شتێكی ئاوا نییە كە بتوانێت هەنگاوەكان خێرا بكات و بگەینە قۆناغی ئاساییكردنەوە و سەرژمێری و ڕیفراندۆمەكە، هەر بۆیە ئەو نییەتەی ئێستا لە جێبەجێكردنی ماددەی 140 هەیە، زۆر گەشبین نییە و ئومێدی زۆری لەسەر هەڵناچنرێت، بەڵام دەكرێت نوێنەرانی كورد و كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەران كاری جددی و بەدرەوام بۆ ئەو ماددەیە و جێبەجێكردنی بكەن، تاوەكو ئیجباری دامودەزگا و حكومەتی عێراق بكرێت، بە كۆتاییهێنان بە جێبەجێكردنی ئەو ماددە گرنگە كە كێشەیەكی یەكجار گەورە و زۆر و گرنگ لە عێراق بەگشتی كۆتایی پێ دێت و، كوردستانییەتیی ئەو ناوچانە دەسەلمێندرێت و سنووری مێژوویی و واقیعیی خۆمانمان دەست دەكەوێتەوە.