گرنگیی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەیە ببێتە مەرجەع بۆ پاراستنی مافەكانی گەلی كوردستان و چیتر لە دەرەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراق دادگای نادەستووریی فیدڕاڵی بڕیار لەسەر چارەنووس و مافەكانی گەلی كوردستان نەدات، ئەم پرسە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار بوونە تەوەرەی دیدارێكی گوڵان لەگەڵ دادوەری خانەنشین عەبدولكەریم ئەبووبەكر هەمەوەند و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* لە ساڵی 2005 دەستووری عێراق ڕاپرسیی لەسەر كرا و، بووە دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق، هەرێمی كوردستانیش وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی لەو دەستوورەدا ددانی پێدا نرا، بەمەش هەرێمی كوردستان بووە هەرێمێكی دەستووری لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا و لە دوای ئەمەش هەوڵێك درا، بۆ ئەوەی دەستووری هەرێمی كوردستانیش بنووسرێتەوە و ئامادە كرا بۆ ئەوەی لە ساڵی 2009 بخرێتە ڕاپرسییەوە، بەڵام نەكرا و تا ئێستاش دەستوورەكە تەواو نەبووە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە بۆ عێراق وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی ئایا گرنگیی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان لە چیدایە؟

- كاتی خۆی كە ڕەشنووسی دەستووری هەمیشەیی كۆماری عێراق ئامادە كرا و، نوێنەرانی كورد لەسەر ئاستی سەركردایەتی زۆر بە جددی بەشدارییان لە لێژنەكانی نووسینەوەی پڕۆژەكە كرد، سەرۆك مسعود بارزانی و ڕەوانشاد مام جەلال بە شەخسی ئامادەی دانیشتنەكان بوون، لەگەڵ یاساناسان و پسپۆڕانی دەستووری و نوێنەرانی پەرلەمانی كوردستان خاڵ بە خاڵ بۆچوونی یاسایی و سیاسیی خۆیان لەگەڵ لێژنەكانی بەرانبەر دەورووژاند، بەمەش نوێنەرانی كورد ئەو دەمە توانییان لە ناو لێژنەكاندا چەندین خاڵی هەستیار لە بەرژەوەندیی گەلی كوردستان بورووژێنن و بیچەسپێنن، هەرچەندە ئەمەش لە ئاستی ئارەزووەكان نەبوو، بەڵام خاڵی زۆر گرنگ بوون، بۆیە بوونی دەستوورێك بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە، چونكە زۆر لە ماددەكانی دەستووری هەمیشەیی عێراق بە وردی نەچووەتە نێو بنەوانی مافەكانی گەلی هەرێمی كوردستانەوە و بە كرچ و كاڵی هێشتوویەتەوە، بۆیە پێویست دەكات هەرێمی كوردستان بەپێی بەرژەوەندییەكانی دیارییان بكات، بە مەرجێك دەسەڵاتەكانی دەستووری عێراق نەبەزێنێت، هەر بۆیە لە مادەی 120ی دەستوورەكە دەڵێ‌: هەرێم دەستوورێك دادەنێت كە هەیكەلی هەرێم و دەسەڵاتەكانی و ئامرازی مومارەسەی ئەو دەسەڵاتانە دیار دەكات، بە مەرجێك دەسەڵاتەكان لەگەڵ ئەم دەستوورە دژ نەبن.

جگە لەمەش بە هۆی ئەوەی دەستوور لە ڕاپرسییەكی گشتیدا دەردەچێت، دەسەڵاتی بەسەر گشت ئەو یاسا و بڕیارانەدا دەشكێت‌ كە لە پەرلەمانی كوردستان و حكومەتی هەرێم و دەسەڵاتی دادوەرییەوە دەردەچن و، دەبێت هەرسێ‌ دەسەڵات بەپێی ئەو دەستوورە پێك بێن و، ڕەوایی پێكهێنانیان و بڕیارەكانیان گشتیان بەندە بە گوێڕایەڵیی ماددەكانی ئەم دەستوورەوە.

* بێگومان دەستووری هەرێمی كوردستان ئەگەر هەبێت لەسەر بڕگە و ماددە دەستوورییەكانی دەستووری عێراق دادەڕێژرێت، ئایا تاچەند دەستووری هەرێمی كوردستان دەبێتە مەرجەع بۆ ئەو ماف و شایستانەی لە دەستووری عێراقدا بۆ گەلی كوردستان ددانی پێدا نراوە، بۆ نموونە: پرسی ماددەی 140، هێزی پێشمەرگە، یاسای نەوت و گاز، پڕۆژە یاسای بودجە و.. هتد؟

- كاتێك ڕەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2009 ئامادە كرا و پەرلەمانی كوردستان دەنگی لەسەردا و پێشكەش بە سەرۆكی هەرێمی كوردستان كرا، تاوەكو بخرێتە ڕاپرسی و گەل دەنگی لەسەر بدات و ببێتە دەستووری هەمیشەیی هەرێمی كوردستان، پڕۆژە دەستوورەكە ڕاگیرا و ڕەوانەی پەرلەمانی كوردستان كرایەوە، بێ ئەوەی هیچ ڕاسپاردەیەك بۆ پەرلەمان بكرێت، بە گۆڕینی بابەتێك، یان دەستنیشانی خاڵێكی لاوازی بكرێت، وا دەردەكەوێت لایەنە سیاسییەكانی ئەو كات یەكدەنگ نەبووبن بۆ دەركردنی دەستووری هەرێمی كوردستان، گەڕانەوەی پڕۆژەكە بۆ پەرلەمان و بێبەشكردنی گەل لە ڕاپرسییەكە لە بڕیاردان بە (بەڵێ، یان نەخێر ) پێچەوانەی یاسا بوو.

با بگەڕێینەوە سەر گرنگیی دەستوور و جیاوازیی لە دەستووری عێراقی فیدڕاڵدا:

ماددەكانی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 زۆر بە گرنگییەوە خاڵە پێویستەكانی بنیادنانی دەوڵەتی دەستووریی عێراقی ڕوون كردووەتەوە، بە پێچەوانەوە كە دەگاتە هەیكەلی حكومەتی هەرێمی كوردستان، زۆر بە كرچ و كاڵی بنیادنانی هەرێمی كوردستان باس دەكات و خاڵە گرنگەكانی بۆ دەستووری هەرێم بەجێ دەهێڵێت، بە مەرجێ‌ حوكمەكانی دژ نەبێت لە گەڵ حوكمەكانی دەستووری هەمیشەیی عێراق، بۆیە ئەگەر هەرێم دەستووری هەبێت، زۆر لە مافە ڕەواكانی هەرێم كە حكومەتی فیدڕاڵ زەوتیان دەكات و ئەو كێشانەی ئێستا دێنە ڕێی مافە ڕەواكانی گەلەكەمان، چارەسەر دەبن، وەك ماددەی 140ی دەستووری عێراق كە نزیكەی نیوەی پانتایی كوردستانی خستە ژێر پرسیار و بە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانی داناوە، كەچی بە پێی هەموو بەڵگەكانی مێژوویی و واقیعی جوگرافی و تۆپۆگرافی كوردستانن. هەروەها لە یاسای نەوت و گازیش بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ نكۆڵی لە هەبوونی مافی گەلی كوردستان لە بەرهەمهێنانی نەوت وغازی ناوچەكانی ژێر دەستی هەرێم دەكات، جگە لە بێبەشكردنی دانیشتووانی هەرێم لە بەشی شەرعیی خۆیان لە بودجەی ساڵانەی عێراق، هەر وەك خۆی دەڵێت، سامانی گشتیی عێراق بێ جیاوازی بۆ هەموو گەلانی عێراقە، كەچی چەندین ساڵە خەڵكی هەرێمی كوردستانی لە بودجەی گشتیی حكوومەتی فیدڕاڵ بێبەش كردووە و حكومەتی هەرێمی ناچار بە لێیڕینی مووچەی فەرمانبەران كردووە، جارێك بە ناوی پاشەكەوت و جارێك بە ناوی دواكەوتنی دابەشكردنی مووچە و ڕاگرتنی دامەزراندنی دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان و ڕاگرتنی بەرزكردنەوەی پلە و پایەی مافدارانی فەرمانبەر و پێشمەرگە و ئاسایش و پۆلیس و كارمەندان .

* لە دوای ساڵی 2004 دادگای فیدڕاڵی لە چوارچێوەی یاسای كاتی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت «یاساكەی بریمەر» پێك هێنرا، بەڵام دوای پەسەندكردنی دەستوور ئەم دادگایە لە چوارچێوەی دەستووردا دووبارە پێك نەهێنرایەوە، ئایا دادگای ئێستای بەناو فیدڕاڵیی عێراق بە دادگایەكی دەستووری لە قەڵەم دەدرێت، یان ئایا ئەگەر پێش پەسەندكردنی دەستوور دامەزرابێت، چۆن مافی هەیە تەفسیری ماددە دەستوورییەكان بكات؟

- بوونی دادگای فیدڕاڵیی ئێستا هیچ ئەرزشیكی یاسایی و دەستووری نییە، چونكە لە ژێر چەتری دەستووری هەمیشەیی عێراقدا پێك نەهێنراوە و لە كاتی حوكمی بریمەردا بووە، كە وەك ئیجرایەكی كاتی هاتە كایەوە، بەڵام كاربەدەستان و لایەنە سیاسییەكانی عێراق پێداگرییان لەسەر مانەوەی كرد، بۆ ئەوەی مەرامە سیاسی و نەتەوەپەرستییەكانی خۆیانی پێ‌ بهێننەدی و، چی دژی كورد و كوردستانە بەڕێوەی ببەن، بۆیە دەبینین دادگاكە زۆر ڕەگەزپەرستانە لە بڕیارەكانیدا دژی گەلی كوردستان دەوەستێتەوە، تەنانەت سەروك مسعود بارزانی هێنایە دەنگ كە بە نامەیەك هەڵوێستی خۆی بۆ ڕای گشتی عێراقی و كوردستانی ڕوون بكاتەوە، ئەمەش دەقی نامەكەیە:

 

نامەی سەرۆك بارزانی بۆ ڕای گشتیی عێراقی و كوردستانی

 

بسم الله الرحمن الرحیم

بەداخەوە جارێكی تر دادگای فیدڕاڵیی عێراقی هەڵوێستێكی تری دوژمنكارانەی بەرامبەر هەرێمی كوردستان پەیڕەو كرد، كە نەیهێشت حكومەتی فیدڕاڵی ئەو پارەیەی كە دەبوو، بۆ هەرێمی بنێرێت.

لێرەدا كێشەی سەرەكی ئەو بڕە پارەیە نییە، بەڵكو ئەو پێشێلكردنە زەقەی ماف و بنەماكانە، چونكە لای گشت لایەك ئاشكرایە هاوكاریمان لە هاوئاهەنگی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و لە پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراقدا لەسەر بنەمای بەرنامەیەكی ئاشكرا بوو، كە هەموو لایەنەكان بە دوورودرێژی لەسەری ڕێك كەوتبوون، هەروەها بەركەوتەی هەرێمی كوردستان مافێكی ڕەوای گەلی كوردستانە و بەشێكە لەو بەرنامەیەی كە لەسەری پێك هاتووین .

بۆیە ئەمڕۆ بڕیاری دادگای فیدڕاڵی پێش ئەوەی دژی هەرێمی كوردستان بێت، بڕیارێكە دژی كرداری سیاسییە و دژی حكومەتی عێراق و خودی بەرنامەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتە.

زۆر سەیرە هەر كاتێ هەلێك بڕەخسێ بەرەو كەشێكی ئەرێنی لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، یەكسەر دادگای فیدڕاڵی بە بڕیارێكی دوژمنكارانە لە باری دەبات و گرفتەكان ئاڵۆزتر دەكات. ئاشكرایە دادگا هەندێ بەرنامەی گومانلێكراو جێبەجێ دەكا و شوێنی دادگای شۆڕشی ڕژێمی پێشووی گرتووەتەوە.

بۆیە، داوا لە حكومەتی عێراق و لایەنەكانی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت دەكەم كە هەڵوێستی خۆیان دەرببڕن بەرامبەر ئەو پێشێلكاری و هەڵوێستە دوژمنكارانەی كە دادگای فیدڕاڵی پەیڕەوی دەكات دژی بەرژەوەندییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان

مسعود بارزانی

25ی كانونی دووەم- 2023        

 

* لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی 2021 دادگای بەناو فیدڕاڵی بووەتە ئامێرێك بە دەست لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراقەوە و چەندین بڕیاری زۆر دوژمنكارانەیان دژی هەرێمی كوردستان دەركردووە، كە لە هەموویان گرنگتر (ڕەتكردنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و بڕیاری ڕێگەنەدانە بە ناردنی هیچ بڕە پارەیەك بۆ هەرێمی كوردستان)، ئایا دادگای فیدڕاڵی ئەركی چارەسەركردنی كێشەكانە بە پێی دەستوور، یان دروستكردنی كێشە و ئاستەنگ و بڕینی قووتی بەشێك لە گەلەكەی، كە گەلی هەرێمی كوردستانە؟

-   لە ڕاستیدا دادگای فیدڕاڵی ئەركی بەڕێوەبردنی دەوڵەت نییە، ئەركی سەرەكیی ئەو چاودێریی پابەندبوونی دەوڵەتە بە حوكمەكانی دەستووری هەمیشەیی عێراقەوە، كە ساڵی 2005 لە ڕاپرسییەكی گشتیدا گەلانی عێراق بە كورد و عەرەب و كەمینە نەتەوەییەكانەوە دەنگیان لەسەر دا، نەك بە دوای ئارەزووی نەتەوەپەرست و مەزهەبی بكەوێت و چی ئەوان داوا بكەن، بڕیاری بۆ دەربكات.

* تا چەند پەرلەمانی كوردستان دەتوانێت هەماهەنگی لەگەڵ پەرلەمانی عێراق بكات بۆ ئەوەی پەلە لە هەڵوەشانەوەی ئەم دادگا فیدڕاڵییەی ئێستا بكرێت و، دادگایەكی فیدڕاڵیی تازە لەسەر بنەمای دەستووری ساڵی 2005 دابمەرزێتەوە؟

- لام وایە لەم ساتە وەخت و كەشوهەوا سیاسییەی كە عێراقی تێدا دەگوزەرێت‌، زۆر ئەستەمە پەرلەمانی كوردستان هیچی پێ بكرێت، چونكە پێكهاتەی پەرلەمانی عێراق زۆر ئاڵۆزە و ئەستەمە پەرلەمانی كوردستان بتوانێت دەنگی پێویست مسۆگەر بكات بۆ نوێنەرانی كوردستان لە پەرلەمانی عێراق، بۆ ئەوەی دادگاكە هەڵبوەشێننەوە و دادگایەكی دەستووری دوور لە كاریگەریی سیاسیی لایەنەكانی نێو گۆڕەپانی دەوڵەت بڕیاری دەستووری و بێلایەن دەربكات، ئەوەی دەكرێ‌ ئەوەیە لایەنە سیاسییەكانی كوردستان یەكدەنگ بن و پێداگری لەسەر هاوپەیمانیی دەوڵەت بكەن، بۆ ئەوەی بە ڕێككەوتن دادگاكە هەڵبوەشێننەوە و دادگایەكی دەستووریی بێلایەن بێتە كایەوە.

* وەك یاساناسێك ئایا لەم قۆناغەدا هەرێمی كوردستان دەتوانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكانی ئەم دادگا فیدڕاڵییە بكات، لە كاتیكدا ئێوە دەزانن بڕیارەكانی ئەم دادگایە قەتعی و ملزمە و تەعن قبووڵ ناكات؟

- دادگاكە دەستووری نییە و لایەنە سیاسییەكانی دەسەڵاتی بەغدا بۆ مەرامی سیاسیی خۆیان بەكاری دەهێنن، بڕیارەكانی تا ئەو ڕاددە جێبەجێ‌ دەكەن كە لە بەرژەوەندیی خۆیان بێت، ئەگەرنا پشتگوێی دەخەن، بە هەمان شێوە نابێت كوردستان ببێتە ئەڵقەلەگوێی دادگای فیدڕاڵی و چ فەرمان و بڕیارێكی دەركرد پێوەی پابەند بن، ئەگەرنا دەبێ‌ گەلی كوردستان دەستەوەستان ببێتە پارێزگایەكی گەورەی عێراق و دەستەوەستان چاوببڕێتە كەرەمی حكومەتی فیدڕاڵ، خۆ ئەگەر وای نەكردبا، نەدەبوو دەست بۆ بیرێكی نەوت بەرین و دەبوو پێشمەرگە تێكەڵ بە سوپای حەشدی شەعبی بكرێتەوە، گرنگ ئەوەیە لە كردارەكاندا حكوومەتی هەرێمی كوردستان پابەندی حوكمەكانی دەستووری فیدڕاڵ بن.